Niektóre aspekty dotyczące stanu i perspektyw gospodarowania przestrzenią

Ryszard Źróbek

Niektóre aspekty dotyczące stanu i

perspektyw gospodarowania

przestrzenią

Studia Elbląskie 7, 175-186

2006

U niwersytet W arm ińsko-M azurski, Olsztyn W yższa Szkoła im. Bogdana Jańskiego W ydział Zam iejscowy w Elblągu

NIEKTÓRE ASPEKTY DOTYCZĄCE STANU I PERSPEKTYW

GOSPODAROWANIA PRZESTRZENIĄ

I. G O S P O D A R K A P R Z E S T R Z E N IĄ A Ł A D PR Z E S T R Z E N N Y W U JĘ C IU W IE L O W Y M IA R O W Y M

G ospodarka p rzestrzenna zajm uje się praw idłow ą lokalizacją działalności gospodarczej w ujęciu dynam icznym . W sw oich badaniach gospodarka ta u w zg lęd ­ nia w ym iary przestrzenne oraz czy n n ik czasu.

Z a politykę przestrzenną o d pow iada w ładza publiczna, doprow adzając m iędzy innym i do w łaściw ego użytkow ania terenów i stw arzając w arunki koordynow ania w szelkiej działalności w tej przestrzeni.

F unkcjonow anie gospodarki przestrzennej obejm uje łącznie w iele obszarów zw iązanych z:

a) ustanaw ianiem i egzekw ow aniem praw a,

b) tw orzeniem i fu n kcjonow aniem instytucji zw iązanych z przestrzenią, c) ekonom ią i polityką,

d) funkcjonow aniem i ja k o śc ią kadr w adm inistracji i planow aniu, e) edukacją i party cy p acją społeczną.

W śród podstaw ow ych zagadnień uw zględnianych w badaniach przestrzennych należy w ym ienić (D om ański R., 2002):

1) zróżnicow anie przestrzeni;

2) aspekty ochrony środow iska w ujęciu długookresow ym ; 3) jak o ść życia oraz rolę czynników społecznych;

4) dynam ikę oraz ew olucję system ów przestrzenno-gospodarczych; 5) relacje determ inistyczne i stochastyczne;

6) zm iany ciągłe oraz nieciągłe (skokow e); 7) dyfuzje innow acji i zw iązane z tym bariery;

8) cele pozaekonom iczne i konflikty w ew nątrz system u gospodarki przes­ trzennej;

9) system w artości sp ołeczeństw a (etyka ekologiczna i ekonom iczna); 10) system polityki przestrzennej.

Sem antycznym m odelem teorii gospodarki przestrzennej je st układ następ u ją­ cych przedm iotów (obiektów ): m iasta i wsie, regiony ekonom iczne, przepływ y ludzi, dóbr inform acji, system y ekologiczno-ekonom iczno w raz z przepływ am i m aterii i energii. B adania gospodarki przestrzennej w nikają także w elem enty tych

przedm iotów i ich m ikrostruktury. B adanym i często elem entam i są: gospodarstw a dom ow e, przedsiębiorstw a, instytucje publiczne, a ich w łaściw ościam i interesują­ cym i gospodarkę przestrzenną: lokalizacja, środow isko przyrodnicze, przestrzenne oddziaływ ania, regionalizacja, dynam ika i przekształcenia struktur przestrzennych.

O biekty gospodarki przestrzennej badane są w otoczeniu sp o łeczn o -g o sp o d ar­ czym i przyrodniczym . W ynikającym i stąd problem am i są: p rzestrzen n e w ym iary sektorów gospodarki i przestrzenne w ym iary system ów ek o lo g iczn o -ek o n o m icz­ nych. N ajw yższy stopień złożoności reprezentuje przestrzenna o rg an izacja system u społeczno-gospodarczo-przyrodniczego. Szczególnie skom plikow ane je st badanie przekształceń takich system ów i zarządzanie nim i, m .in. ze w zględu na w y ­ stępujące nieliniow ości.

Nie m a jednej definicji gospodarki przestrzennej. Jej dzied zin ę definiuje się zależnie od tradycji naukow ej. N ajdłuższe są dw ie tradycje: u rb an isty czn a i ek o n o ­ m iczna. W pierw szej, za przedm iot badań przyjm uje się celo w e przeznaczenie terenów oraz zasady ich zagospodarow ania, w drugiej — przestrzenne w ym iary system ów społeczno-gospodarczych. O d lat 60. ubiegłego w ieku rozw ija się w ielodyscyplinow e podejście do badań obejm ujące nauki ek o n o m iczn e, geografi­ czne, techniczne, dem ograficzne, socjologiczne, polityczne, o zarządzaniu i o śro ­ dow isku. O trzym ało ono angielską nazw ę regional science.

Problem atyka środow iska przyrodniczego nabrała istotnego z n aczen ia w nauce obejm ującej zagospodarow anie przestrzeni, czerpiąc inspiracje z geografii, ek o n o ­ m ii i urbanistyki. W ym ienia się w iele zadań badaw czych doty czący ch gospodarki przestrzennej oraz przestrzennej organizacji i ew olucji system ów : społecznego, g ospodarczego i przyrodniczego. Z adania te dotyczą m iędzy innym i:

a) nierów now agi ekologiczno-ekonom icznej,

b) m iędzyregionalnych przepływ ów zanieczyszczeń środow iska, c) ekologicznych w arunków brzegow ych rozw oju,

d) w arunków rozw oju zrów now ażonego.

K om pleksow y charakter gospodarki przestrzennej w ym aga ciągłej i ew o lu cy j­ nej przebudow y oraz rozw oju sfery zw iązanej z g o spodarow aniem p rzestrzenią zarów no w skali globalnej ja k i lokalnej. Przedm iotem gospodarki przestrzennej są: m iasta, wsie i regiony, przepływ y ludzi, dóbr i inform acji oraz ich rozw ój (D om ański R., 2002). O biekty tego system u tw orzą natom iast nieruchom ości, gospodarstw a dom ow e, przedsiębiorstw a, instytucje publiczne. Z a w łaściw ości tych obiektów uw aża się zw ykle lokalizację, zasięg oddziaływ ania, ugrupow ania i w spółzależności.

Przyjęto w yodrębniać w gospodarce przestrzennej n astępujące zad an ia zw ią­ zane z popraw ą ładu przestrzennego:

1) diagnoza stanu przestrzennego zagospodarow ania;

2) określanie czynników w pływ ających na zm iany społeczno-gospodarcze; 3) badanie m echanizm ów zm ian przestrzennych;

4) form ułow anie przestrzennych w arunków brzegow ych oraz o k reślan ie para­ m etrów kontrolnych;

5) określanie stanu i stopnia nierów now agi ek o logiczno-ekonom icznej; 6) badanie m iędzyregionalnych przepływ ów zan ieczyszczenia środow iska;

7) fo rm ułow anie, prognoz rozw oju gospodarczego; 8) określanie w arunków rozw oju zrów now ażonego.

Z godnie z w ytycznym i Św iatow ej K om isji ds. Ś rodow iska i R ozw oju z 1987 roku rozw ój zrów now ażony i trw ały to taki rozw ój, który zaspokaja potrzeby pokoleń w spółczesnych bez pośw ięcania zdolności pokoleń przyszłych do za­ spokajania ich potrzeb.

P ojęcie rozw oju zrów now ażonego dotyczy relacji ekologiczno-ekonom icznych nie u szczuplających w yraźnie kapitału naturalnego, zaś określenie rozw oju trw ałe­ go w ynika z faktu, że relacje te utrzym ują się przez w m iarę długi okres czasu.

Idea rozw oju trw ałego w yodrębnia zatem w yraźne kryterium etyczne zw iązane z pojęciem spraw iedliw ości społecznej i m iędzypokoleniow ej oraz w skazuje na w agę kryterium ekonom icznej efektyw ności.

Przyjm uje się, że w ystępuje substytucja we w szystkich próbach m odelo w an ia procesu rozw oju, a całkow ite zasoby kapitału nie ulegają zm niejszeniu.

Jest w ięc m ożliw e, a często naw et w skazane, zastępow anie składników je d n eg o rodzaju kapitału przez składniki innego rodzaju kapitału. D otyczy to w szczeg ó ln o ­ ści zasobów o d naw ialnych lub łatw oodnaw ialnych.

W przypadku zasobów nieodnaw ialnych trudno dziś określić szanse zw iązane z tym i zasobam i i ich rozw ojem w przyszłości. N ależy więc w takich sytuacjach dążyć do zach o w an ia m inim alnego (krytycznego) kapitału naturalnego n iezb ęd ­ nego do podtrzym yw ania gatunku ludzkiego w środow isku ziem skim (D om ański R., 2004).

II. Ł A D P R Z E S T R Z E N N Y JA K O D E T E R M IN A N T A W A R U N K Ó W Ż Y C IA W SK A LI G L O B A L N E J I L O K A L N E J

Przestrzeń je s t w spólnym dobrem a jej ład i w ew nętrzna organizacja d ecydują 0 szeroko ro zum ianych w arunkach życia. Ład byw a często postrzegany ja k o cecha przestrzeni — zarów no w ujęciu globalnym ja k i lokalnym (na poziom ie gm iny). Brak je st jed n o zn aczn ej definicji ładu przestrzennego zarów no w ujęciu filo zo ficz­ nym ja k i technicznym . Z w ykle w yodrębnia się takie określenia ja k (B ariery 1 Problem y, 2003):

1 ) ład społeczny — rozum iany ja k o gw arancja m ożliw ości korzystania z w alo ­ rów przestrzeni, zarów no z surow ców , ja k i m ożliw ości w znoszenia obiektów czy upraw y ziem i; dotyczy to też dostępu do wody;

2) ład ekon o m iczn y — zw iązany z efektyw nym gospodarczo użytkow aniem przestrzeni z uw zględnieniem w arunków dotyczących funkcjonow ania podm iotów i użytkow ników ;

3) ład kulturalny — objaw iający się szacunkiem dla dziedzictw historii oraz troską o spuściznę i tożsam ość;

4) ład estetyczny — w rozum ieniu harm onii i piękna krajobrazu;

5) ład ek ologiczny — zw iązany z ochroną przyrody, w prow adzający w życie zasady zró w n o w ażo n eg o rozw oju.

W ew nątrz system u ład przestrzenny w ystępuje w ięc co najm niej pięć p o w iąza­ nych ze sobą p odsystem ów — ładów cząstkow ych.

Te kom ponenty nie m ogą być rozpatryw ane oddzielnie. N ie je s t m ożliw e zbudow anie i utrzym anie na określonym terytorium ładu ek o n om icznego bez realizacji założeń pozostałych składników ładu przestrzennego. N ie m ożna też zbudow ać ładu ekologicznego bez zapew nienia w yraźnie określonych relacji środow iska przyrodniczego ze środow iskam i: społecznym , gospodarczym i k u ltu ro ­ w ym (rys. 1).

R y s. 1. R e la c je w e w n ę trz n e i z e w n ę trz n e

W sytuacji, gdy gospodarka kraju (regionu) je st w kryzysie dochodzi do p rzerw ania pow iązań tw orzących ład przestrzenny. Staw ia się, np. n a rozw ój gospodarczy bez zapew nienia dostatecznych działań w dziedzinie ochrony p rzy ro ­ dy i piękna krajobrazu.

N adrzędnym celem winien być nakaz ochrony krajobrazu i przyrody ze w zględu na ograniczoność i nieodnaw ialność lub trudność w odnaw ianiu tych elem entów system u. B rak ładu przestrzennego prow adzi też do w ielu konfliktów zw iązanych z rozw ojem poszczególnych obszarów oraz prow adzi do napięć społecznych.

Problem y ładu przestrzennego i ekonom icznego w inny być traktow ane p rio ry te­ tow o zarów no w skali całego globu, poszczególnych krajów ja k i regionów .

W adliw e zagospodarow anie przestrzeni m a niekorzystny w pływ na codzienne życie, a skutki tych działań kum ulują się w przyszłości.

Przestrzeń m a też w artość m aterialną. Jednym z m ierników tej w artości m oże być w artość rynkow a nieruchom ości. Ź ródłem w iększości konfliktów społecznych zw iązanych z realizacją now ych dużych inw estycji je st w adliw y system

gos-p o d aro w an ia gos-przestrzenią. Istnieje m ożliw ość znacznego ograniczenia tych k o n flik ­ tów , je śli b ęd ą one rozstrzygane na etapie planow ania z zachow aniem w łaściw ych pro ced u r negocjacji oraz z poszanow aniem praw a i lokalnych uw arunkow ań.

W ielkie inw estycje oraz zam ierzenia publiczne są zw ykle źródłem p o ten cjal­ nych i faktycznych konfliktów . D ziałania, których celem je st zachow anie ładu ek o lo g iczn eg o też m ogą prow adzić do pow staw ania now ych konfliktów n a szczeb ­ lu lokalnym . D otyczy to np. rozszerzenia granic parków narodow ych, po w ięk sze n ia pow ierzchni stre f ograniczonego użytkow ania ziem i, czy też realizacji obiektów zw iązanych bezpośrednio z ochroną środow iska. K onflikty te m ogą być w łaściw ie rozw iązy w an e w społeczności lokalnej. E lim inacja lub ograniczenie tych k o n flik ­ tów stw arza dobre w arunki do dalszego inw estow ania i rozw oju. W praw id ło w y m fu n kcjonow aniu ładu przestrzennego duże znaczenie m ają też takie czynniki jak :

a) stabilność system u w ładania ziem ią,

b) jak o ść i stabilność przepisów dotyczących użytkow ania, c) standard usług,

d) czystość środow iska, e) poziom kształcenia, f) spraw ność adm inistracji, g) jak o ść inform acji o terenie,

h) kontrola b u dow lana i urbanistyczna. i) rozw ój infrastruktury i usług, j) rynek pracy.

III. W Y B R A N E O G R A N IC Z E N IA I B A R IE R Y G O S P O D A R K I PR Z E ST R Z E N N E J W PO LSC E

R ealizacja p ro ced u r gospodarki przestrzennej uzależniona je st m iędzy innym i od spójności system u praw nego oraz skuteczności i jaw ności procedur a d m in ist­ racyjnych.

N astępuje w y raźna inflacja praw a w Polsce, w tym praw a doty cząceg o zagosp o d aro w an ia przestrzeni. N ależy w ięc dążyć do usuw ania niejednoznacznych zasad praw a, likw idow ać w yraźne niespójności w tym system ie oraz d o stosow yw ać przepisy do u staw odaw stw a U nii E uropejskiej — z uw zględnieniem krajow ej specyfiki.

Polskie ustaw odaw stw o je st krytykow ane za nadm ierną obszerność, n iestab il­ ność i p rzesadną szczegółow ość (G oetz Κ., Zubek R., 2005). Z w raca się uw agę na n adm ierne zd ecentralizow anie procesu legislacyjnego na każdym je g o etap ie oraz na znaczny w pływ czynników pozam erytorycznych na stanow ienie p raw a zw iąza­ nego z zagospodarow aniem przestrzeni. Przyczynia się do tego rów nież struktura kadr w stosow nych m inisterstw ach i urzędach odpow iadających za te zagadnienia. C zęsto dobre projekty ustaw i rozporządzeń przechodzą przez sw oiste „sito urzędników ” , których dośw iadczenia zaw odow e w yw odzą się z p o przedniego okresu. Jaskraw ym przykładem z tego zakresu są regulacje praw ne zw iązane z użytkow aniem w ieczystym gruntów . T o praw o rzeczow e zostało u stan o w io n e w 1961 roku w sytuacji braku rynku nieruchom ości. C eny nieruchom ości były

w tedy ustanaw iane adm inistracyjnie — na podstaw ie stosow nych uchw ał i zaw ar­ tych w nich tabel przeliczeniow ych.

Pom im o znacznego rozw oju rynku nieruchom ości w Polsce po 1990 roku — system ten nie został gruntow nie zm ieniony (np. relacja w artości w łasności a w artości użytkow ania w ieczystego).

Z drugiej strony niestabilne reguły praw ne podnoszą koszty ich stosow ania i skutkują w społeczeństw ie podw ażaniem zaufania do tego praw a. O bow iązujące akty praw ne ch arak tery zu ją się często zbyt dużą szczegółow ością i niespójnością zew nętrzną. W Polsce średnio raz dziennie stanow i się now ą ustaw ę, co godzina w ydaw ane je s t now e rozporządzenie i raz na 7 m inut drukow ana je st je d n a strona d ziennika ustaw (S em pruch Z., 2003).

T ylko w roku 2004 uchw alono i skierow ano do realizacji 242 ustaw y (liczba słów: 1 211 289) i 2073 rozporządzenia (liczba stron: 21 034). Inflacja praw a dotyczy zarów no nadm iaru i szczegółow ości przepisów ja k i ich m ożliw ości efektyw nego funkcjonow ania. Innym problem em je st niestabilność ustaw o d aw st­ wa. W latach 199 7 -2 0 0 4 dokonano 418 now elizacji ustaw . N iektóre z nich (np. n o w elizacja ustaw y o gospodarce nieruchom ościam i) były bardzo rozległe i zm ie­ niały w sposób istotny dotychczasow e zapisy i określenia (np. pojęcie działki budow lanej). U staw y regulują niektóre zagadnienia z w ielką drobiazgow ością. B yw a też, że niektóre rozdziały ustaw y nie m ają w ciąż zastosow ania w praktyce (np. taksacja pow szechna w ustaw ie o gospodarce nieruchom ościam i).

Treść aktów praw nych odnosząca się do gospodarki przestrzennej je st w znacz­ nej w iększości sk ierow ana na regulacje zachow ań podm iotów gospodarujących w przestrzeni. D otyczy to zarów no podm iotów publicznych ja k i pryw atnych. S tw orzono sw oiste reguły dostępu do przestrzeni oparte na zasadach konk u ren cy j­ ności z uw zględnieniem w artości rynkow ej nieruchom ości.

P odstaw ą tych działań m a być zrów now ażony rozw ój oraz m aksym alne ograniczanie konfliktów . D o ustaw odaw stw a z tego zakresu w prow adzono rów nież zasadę rów nopraw ności podm iotów publicznych i pryw atnych. W ażnym zag ad ­ nieniem je st ochrona p raw a w łasności oraz realizacja zasad sam orządności gm in. D o podstaw ow ych m ankam entów ustaw odaw stw a zw iązanego z z ag o sp o d aro ­ w aniem przestrzeni z lat 1994-2005 m ożna zaliczyć:

1) brak m ożliw ości realizacji w szystkich kom ponentów system u „zagospodaro­ w anie przestrzen n e” spow odow ane m iędzy innym i niedostosow aniem istniejących struktur do now oczesnych rozw iązań zw iązanych z form ułow aniem strategicznych p o lity k przestrzennych;

2) niedostatek kadry realizującej now e koncepcje gospodarki przestrzennej; 3) brak jed n o zn aczn ej hierarchizacji celów z uw zględnieniem interesów po­ szczególnych podm iotów (grup społecznych);

4) brak jed n o zn aczn ej definicji i określenia relacji pom iędzy zagospodarow a­ niem , gospodarką nieruchom ościam i a zarządzaniem i adm inistrow aniem prze­ strzenią;

5) brak kom pleksow ych badań dotyczących koordynacji i w ew nętrznej spójno­ ści system u praw nego obejm ującego głów ne zagadnienia gospodarki przestrzennej; 6) trudności w określeniu zw iązków pom iędzy decyzjam i podejm ow anym i przez organ adm inistracji rządow ej i sam orządow ej zw iązanym i z ograniczeniam i

realizacji inw estycji a odpow iedzialnością finansow ą za skutki tych decyzji w dłuższym okresie czasu.

IV. K S Z T A Ł C E N IE W Z A K R E SIE G O S P O D A R K I P R Z E S T R Z E N N E J A ktualnie trw ają prace nad opracow aniem now ego m inim um program ow ego dla kierunku kształcenia gospodarka przestrzenna. W tym opracow aniu zw raca się uw agę na podstaw y teoretyczne, system program ow ania i p ro gnozow ania oraz ko ncepcje m odelow e i projektow anie urbanistyczne.

N a podstaw ie danych E uropejskiego S tow arzyszenia Szkół P lanow ania stw ier­ dzono, że ponad 90 uczelni studia I lub II stopnia realizuje z zakresu gospodarki przestrzennej. Z w ykle je st to odrębny tok kształcenia. W W ielkiej B rytanii 22 szkoły w yższe prow adzą ten kierunek akredytow any przez Royal T ow n P lanning Institute.

W N iem czech 8 uniw ersytetów prow adzi pięcioletnie studia m agisterskie z zakresu planow ania przestrzennego. Studiuje na tym kierunku około 2,5 tys. studentów .

W H olandii kształcenie z zakresu gospodarki przestrzennej je st realizow ane w 4 uniw ersytetach oraz w 1 uczelni rolniczej, w Portugalii kierunek ten realizują 3 uniw ersytety, w Szw ecji 4, a w N orw egii 6. W e F rancji 6 uczelni prow adzi pełny tok studiów z zakresu gospodarki przestrzennej. Studia z tego zakresu są też realizow ane m iędzy innym i we W łoszech (6), H iszpanii (3) i Słow enii (1).

W Polsce studia z zakresu gospodarki przestrzennej były początkow o zw iązane z kierunkiem planow anie przestrzenne (Politechnika w G dańsku i W rocław iu). R ada G łów na S zkolnictw a W yższego w prow adziła w 1995 roku gospodarkę przestrzenną na listę kierunków studiów .

A ktualnie na kierunku gospodarka przestrzenna studiuje ponad 3 tysiące studentów (studia stacjonarne i niestacjonarne) zarów no w uczeniach państw ow ych ja k i pryw atnych.

R ozpoznanie sytuacji na rynku pracy pozw ala na stw ierdzenie, iż absolw enci kierunku gospodarka przestrzenna m ogą znajdow ać zatrudnienie w następujących dziedzinach życia społeczno-gospodarczego:

1 ) urzędy jed n o stek sam orządu terytorialnego, w szczególności ich w ydziały koordynacji rozw oju, prom ocji m iasta, m ienia kom unalnego, inw estycji, d ziałaln o ­ ści gospodarczej, gospodarki kom unalnej i m ieszkaniow ej, gospodarki nieru ch o m o ­ ściam i, ochrony środow iska, turystyki i rekreacji oraz m iejskie pracow nie u rbanis­ tyczne,

2) urzędy w ojew ódzkie, w szczególności ich w ydziały rozw oju regionalnego, działalności gospodarczej, gospodarki zasobam i nieruchom ości, gospodarki prze­ strzennej, infrastruktury technicznej, ochrony środow iska oraz biura p lanow ania przestrzennego,

3) urzędy adm inistracji rządow ej specjalnej (terenow ej), np. P aństw ow a In sp ek ­ cja O chrony Środow iska, R egionalne Z arządy G ospodarki W odnej, W ojew ódzkie B iura Pracy,

5) inne działy sektora obsługow ego m iasta, w tym jednostki sfery budżetow ej (słu żb a zdrow ia, ośw iata, na stanow iskach adm inistracyjno-gospodarczych, p ed a­ gogicznych),

6) biura projektów pracujące na rzecz gm in i w ojew ództw , np. B iuro Projektów B ud o w n ictw a K om unalnego,

7) w dużych przedsiębiorstw ach zw łaszcza przem ysłow ych i handlow ych, które:

a) od d ziału ją istotnie na środow isko przyrodnicze i w zw iązku z tym tw orzą w y sp ecjalizo w an e kom órki organizacyjne ds. środow iska,

b) zainteresow ane są badaniem ekologicznej w rażliw ości konsum entów (przed­ sięb io rstw a m uszą liczyć się z tą w rażliw ością i odpow iednio korygow ać techno­ logię w ytw arzania oraz m arketing),

c) w y tw arzają urządzenia chroniące środow isko lub zajm ują się ich obrotem . 8) w m ałych i średnich przedsiębiorstw ach, np. w biurach podróży i turystyki, biurach obrotu nieruchom ościam i.

D zięki szerokiem u profilow i kształcenia absolw enci kierunku m ogą znajdow ać zatrudnienie także poza ścisłym sektorem m iejskim , regionalnym i środow isko­ w ym ; w szędzie tam , gdzie potrzebne są szerokie horyzonty, zdolność analizy i prezentacji w ielostronnych pow iązań oraz w rażliw ość ekologiczna. M o g ą więc pełnić funkcje koordynatorów przedsięw zięć zbiorow ych, doradców , ekspertów , przew o d n iczący ch instytucji społecznych i ekologicznych.

A by absolw ent był zdolny do w ykonyw ania w ym ienionych funkcji, m usi on w czasie studiów nabyć następujące kw alifikacje:

a) zdolność łączenia w iedzy ekonom icznej z w iedzą społeczną, p rzyrodniczą i techniczną,

b) znajom ość sposobu funkcjonow ania m iasta i system u społeczeństw o - gos­ p o d ark a - środow isko,

c) zdolność do w prow adzania ducha przedsiębiorczości do pracy urzędów ( c i t y m a r k e t i n g ),

d) techniki podejm ow ania racjonalnych decyzji, e) zdolność do podw yższania konkurencyjności m iasta,

f) zdolność do pozyskiw ania zasobów i ich zadow alającej alokacji, g) w yobraźnia przestrzenna i w rażliw ość ekologiczna,

h) zdolność przew idyw ania oraz opracow yw ania strategicznych program ów rozw oju m iasta i je g o ekologicznej podtrzym yw alności,

i) um iejętność konstruow ania scenariuszy rozw oju, ich oceny i racjonalnego w yboru,

j) znajom ość zasad ekologii,

k) znajom ość relacji społeczeństw o - gospodarka - środow isko przyrodnicze, 1) um iejętność w yceny naturalnych zasobów środow iska i prow adzenia rachun­ ku sozologicznego,

m) znajom ość zasad m onitoringu środow iska i zagospodarow ania przestrzen­ nego,

n) um iejętność form ułow ania polityki środow iskow ej na poziom ie p rzed sięb io r­ stw a, m iasta, regionu i kraju,

p) znajom ość podstaw inżynierii środow iska,

r) um iejętność przygotow yw ania projektów decyzji środow iskow ych,

s) um iejętność korzystania z kom puterow ych system ów inform acji p rz e s­ trzennej.

V. PO T R Z E B Y IN F O R M A C Y JN E G O SPO D A R K I P R Z E S T R Z E N N E J P ow szechnie znane je st stw ierdzenie, że inform acja je st niezbędnym in stru m en ­ tem w prow adzeniu racjonalnej polityki przestrzennej — zarów no w skali globalnej ja k i lokalnej. Inform acje przestrzenne dotyczą obiektów , procesów i zjaw isk istniejących, zachodzących i przew idyw anych w przestrzeni geograficznej In fo rm a ­ cje te są jed n o zn aczn ie zw iązane z Z iem ią oraz litosferą. Pow yższy zw iązek o k reśla się za p o m o cą w spółrzędnych (X, Y, Z) oraz czasu (T). P o zw ala to n a id en ­ ty fikow anie punktów , obiektów i zjaw isk w czasoprzestrzeni. O biekty te to obiekty naturalne (przyrodnicze) oraz antropogeniczne.

W ażnym zadaniem zw iązanym z opisem obiektów jest identyfikacja ich granic w y stęp o w an ia lub zasięgu oddziaływ ania. W gospodarce przestrzennej d u żą rolę spełnia też inform acja ekonom iczna oraz dane o zjaw iskach sp o łec zn o -g o sp o d ar­ czych.

D ostarczaniem inform acji przestrzennej zajm uje się system inform acji p rz e ­ strzennej (SIP). System ten obejm uje pozyskiw anie, grom adzenie, kory g o w an ie, przetw arzanie oraz udostępnianie inform acji o obiektach zlokalizow anych w p rz e ­ strzeni. Pozyskiw anie danych i ich aktualizacja to około 85% nakładów zw iązanych z funkcjonow aniem SIP.

Istotą tego system u je st integracja danych i inform acji w ejściow ych, p o z y s­ kiw anych z różnych źródeł, a następnie ich przetw arzanie celem tw o rzen ia now ych inform acji i produktów inform acyjnych w raz z ich udostępnianiem u żytkow nikom , (rys. 2).

WE

pom iary b ezp ośred n ie pom iary pośredn ie an alizy

łą c ze n ia gen eralizacja o cen a i w eryfik acja

Przetwarzanie

op rzyrząd ow anie

op rogram ow anie

środki tech n iczn e, p ersonel

R y s. 2. Z a ło ż e n ia sy s te m u in fo rm a c y jn e g o

WY

u ż y tk o w n ic y urzędy

N a początku lat 90. opracow ano w Polsce koncepcję krajow ego system u inform acji o terenie, a w roku 2002 założenia do funkcjonow ania zin tegrow anego system u inform acji o nieruchom ościach (ZSIN ).

Z adaniem ZSIN je s t integracja inform acji, je j selekcja oraz przy sto so w an ie do pow szechnego korzystania przez użytkow ników . System ten integruje m iędzy innym i:

>■ księgi w ieczyste,

ew idencję gruntów i budynków , >- ew idencję podatkow ą,

>- inne system y inform acyjne zw iązane z nieruchom ościam i (np. system inform acji o cenach i w artościach nieruchom ości).

Inform acje pochodzące z system u inform acji przestrzennej m ogą być w y k o rzy ­ styw ane do:

1) realizacji procesów studiów i planow ania przestrzennego;

2) dostarczania danych do podejm ow ania decyzji o zm ianach w planach p rzestrzennych;

3) integracji inform acji planistycznych z danym i pochodzącym i z in w en ­ taryzacji planistycznych i urbanistycznych;

4) uspraw nienia analiz i studiów zw iązanych z przeszłym i procesam i zag o s­ podaro w an ia obszarów .

O statnio pojaw iły się now e potrzeby inform acyjne zw iązane z zadaniam i dotyczącym i g ospodarow ania publicznym i zasobam i nieruchom ości, zarządzaniem n ieruchom ościam i i sieciam i infrastruktury technicznej. Istnieje też p iln a potrzeb a d ostosow ania system u statystyki publicznej do standardów U nii E uropejskiej.

Z A K O Ń C Z E N IE

Rozw ój przestrzenny w inien przebiegać w edług praw ch arak tery sty czn y ch dla m odelu trw ałego rozw oju społeczno-gospodarczego w środow isku ziem skim .

Rozw ój ten uw aża się za zrów now ażony i trw ały, jeśli zaspokaja on potrzeby pokoleń w spółczesnych bez pośw ięcania zdolności pokoleń przyszłych do za­ spokajania się rysujących się aktualnie i m ożliw ych w przyszłości ich potrzeb. Idea rozw oju zrów now ażonego obejm uje kryterium spraw iedliw ości pokoleniow ej oraz w skazuje na potrzebę analizy kilku kryteriów . W tych analizach nie m oże przew ażać w yłącznie kryterium efektyw ności ekonom icznej. N ależy zdać sobie je d n a k spraw ę, że praktycznie nie m a m ożliw ości utrzym ania w stanie nie­ zm ienionym dostępnych zasobów kapitału naturalnego i w ytw orzonego przez człow ieka. N ależy dopuścić m ożliw ość substytucji m iędzy obiem a grupam i k ap ita­ łu oraz uw zględnić przyszłe m ożliw ości korzystania z zasobów naturalnych zw iązane z rozw ojem nauki. Istnieją też m ożliw ości ograniczania poziom u zużycia surow ców bez zm niejszania efektów postępu.

O drębnego potraktow ania w ym agają nieodnaw ialne zasoby naturalne, co w sk a­ zuje na potrzebę zachow ania krytycznego kapitału naturalnego (form uła m inim um ) niezbędnego dla p odtrzym yw ania gatunku ludzkiego w je g o zm ieniającym się środow isku naturalnym .

W m odelow aniu przyszłości należy więc uw zględnić:

dążenie do poszanow ania kapitału, ale nie za w szelką cenę,

>- przyszłe p o kolenia będą m ogły przeznaczać w ięcej nakładów na p o d ­ trzym yw anie środow iska,

istnieje praw dopodobieństw o działań w przyszłości zw iązanych z w y­ rzeczeniam i na rzecz ochrony środow iska,

>- w zrost g ospodarczy w przyszłości ulegnie spow olnieniu,

po jaw ią się w teorii m odelow ania pojęcia dotyczące określania granic w zrostu,

>■ istnieje niepew ność, co do przyszłych form rozw oju.

N ależy zw rócić też uw agę na fakt, że w spółczesne p okolenia w artościują przyszłe korzyści realizow anych aktualnie projektów .

D bałość o b ezpieczeństw o oraz szybki zw rot nakładów nie m oże być jed y n y m kryterium działania, dotyczy to szczególnie sektora pryw atnego. D ziałania zw iąza­ ne z rozw ojem z jed n ej strony m uszą uw zględniać stan niepogorszony środow iska, a z drugiej kierow ać się kryteriam i ekonom icznym i, społecznym i i ekologicznym i. Dużą n iew iad o m ą je s t tem po i kierunki postępu technicznego.

W ym ienność pom iędzy m iędzypokoleniow ą efektyw nością a spraw iedliw ością przedstaw ia rys. 3.

R y s. 3. W y m ie n n o ś ć m ię d z y p o k o le n io w a (Ź ró d ło : H u s s e n A ., 2 0 0 0 . P r in c ip ­ les o f e n v ir o n m e n ta l e c o n o m ic s . R o u tle g e , L o n d o n )

K rzyw a na rys. 3 je st traktow ana ja k o granica m ożliw ości. Punkty położone poza tą krzyw ą (zarów no A ja k i G) nie spełniają w arunków w yjściow ych analizy (produkcja nieefek ty w n a lub nieosiągalna w danym czasie).

W ynik optym alny daje ruch po krzyw ej — m iędzy punktam i J i K. Taki ruch jest korzystny przynajm niej dla jed n eg o pokolenia bez p ogorszenia stanu w y­ jściow ego przyszłych pokoleń. Punkt H oznacza m ożliw ości produkcyjne w

teraz-niejszości. R uch z punktu J po krzyw ej w kierunku punktu H o znacza je d n ak o b n iżen ie szans przyszłych generacji, co narusza norm ę spraw iedliw ości m iędzypo­ koleniow ej.

Istn ieją w ięc trudności zharm onizow ania efektyw ności i podtrzym yw alności w zrostu g o spodarczego w środow isku ziem skim z uw zględnieniem aktualnych w arunków i prognoz. Problem em są też nieadekw atne inform acje o środow isku p rzy ro d n iczy m oraz o strukturach społeczno-ekonom icznych. N ależy też uw zg lęd ­ nić niepew ność, co do kierunku przyszłego rozw oju oraz nieliniow ość a n alizo w a­ n ych procesów . Literatura B a r ie r y i p r o b le m y g o s p o d a r k i p r z e s tr z e n n e j w P o ls c e , R a p o rt „ H a b ita t” 2 0 0 3 (w w w .m i.g o v .p l). R . D o m a ń s k i , G o s p o d a r k a p r z e s tr z e n n a , P W N , W a rs z a w a 2 0 0 2 . R . D o m a ń s k i , W y k o r z y s ta n ie b a d a ń n a d ś r o d o w is k ie m g e o g r a fic z n y m w g o s p o d a r k i p r z e s tr z e n n e j. M o d e l tr w a łe g o ro z w o ju . S e s ja N a u k o w a W y d z ia łu V II P A N ( m a s z y n o ­ p is), 2 0 0 4 . K . G o e t z, R . Z u b e k , S ta n o w ie n ie p r a w a w P o ls c e , S p ra w n e P a ń s tw o , W a r s z a w a 2 0 0 5 . Z . S e m p r u c h , C o r a z g o r s z e p r a w o , R z e c z p o s p o lita 19 X I 2 0 0 3 .