METEOROLOGICZNEw górnych warstwach atmosfery.

(1)

JVŁb2. Warszawa, d. 25 Grudnia 1892 r. T o m X Ł

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z E C H ŚW IA T A ".

W W arszawie

Z przesyłką pocztową:

rocznie rs. 8 k w artaln ie „ SJ rocznie „ 10 półrocznie „ 5

P renum erow ać m ożna w R edakcyi W szechśw iata i we w szystkich k sięg arn iach w k ra ju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny Wszechświata

stanowią panowie:

Aleksandrowie* J ., Deike K„ Dickstein 8., łloyer II., Jurkiewicz K., Kwietniewski W ł., Kramsztyk 8., Natanson J., Prauss St., Sztolcman J . i Wróblewski W.

„W szechśw iat" p rzyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch treść m a jak ik o lw iek zw iązek z nau k ą, n a następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zw ykłego d ru k u w szpalcie albo jego m iejsce p o b iera się za pierw szy ra z kop. 7 '/i

za sześć następnych razy kop. U, za dalsze kop. 5.

A d res IRed-alccyi: SSZrałcowslsie-^rzed.inieście, IfcTr SS.

O B S E R W A C Y J E

M E T E O R O L O G I C Z N E

w górnych w arstw ach atm osfery.

S ieć stacyj m eteorologicznych rosprze- strzen iła się po całćj ziem i, opasała nawet, chociaż chw ilow o tylk o, gęstym łańcuchem okolice bieguna p ółnocnego. M ateryjał w szakże z dostrzeżeń tych grom adzony nic może stanow ić je szcze pełnych dokum entów do znajom ości objaw ów atm osferycznych, ty czy się bow iem ty lk o najniższych warstw pow ietrza, w których przebyw am y i które nas otaczają. A tm osfera w szakże cała tw o rzy jed en w spólny ocean pow ietrzny, a z ja w iska, które bespośrednio dokoła nas prze

biegają, wiążą się ściśle ze stanem warstw górnych, daleko się ponad nam i roskłada- jących. Jeżeli w ięc m eteorologija żyw ić może nadzieję, że drogą obserw acyi zdobyć zdoła p ełną znajom ość praw , ruchami at

m osfery rządzących, to nie m ożezadaw alniać się dostrzeżeniam i tuż nad pow ierzchnią

ziem i prow adzonem i, ale należy jój sięgnąć wyżój; w inna rozrzucić sw e stacyje obser

w acyjne n ietylk o po w szystkich zakątkach samśj pow ierzchni ziem i, ale rozm ieścić je nadto w różnych w ysokościach, o ile tylko środki nasze na to dozw alają.

K onieczność ta, przez m eteorologiją d z i

siejszą n ależycie uznana, w y w o ła ła już d o tąd znaczną liczbę stacyj obserw acyjnych na szczytach gór w różnych krajach E u ro py i A m eryki, a wykaz ich, jako też s z c z e g ó ły urządzenia przed k ilku laty podał W szechśw iat N ajw yżćj ze stanow isk tych um ieszczone obserw atoryjum znajduje się na górze Son n b lick , na w yniesieniu 3 1 0 0 metrów nad poziomem morza; o w iele w szakże ponad nie w ygóruje obserw atory

jum na szczycie M ontblanc, które, pom im o niesłychanych trudności, jak ie należało po

konać, wkrótce ma być ukończone.

') W ładysław K wietniewski, „O bserw atoryjum m eteorologiczne n a górze Ben Nevis w Szkocyi“

(W szechśw iat z r. 1886, str. 242); „N ajw yżej poło

żona stacyja m eteorologiczna w E u ro p ie " (W szechś.

z r. 1886, str. 460) oraz „S tacyje m eteorologiczne

na w ierzchołkach g ó r“ (W szechśw iat z roku 1887,

str. 450).

(2)

8 1 8

w s z e c h ś w i a t

. N r 52- A tm osfera wszakże sięg a daleko ponad

te najw yższe w ierzch ołk i eu rop ejsk ie, a szczyty olbrzym ów azyjatyck ich i am e

rykańskich zb yt są niedostępne, by o u rzą

dzeniu tam podobnych stacyj górsk ich ma

rzyć można było. J ed en w ięc tylk o pozo

staje środek, który nam dostęp do tych da

lekich stref atm osfery u m ożeb n ia— m iano

wicie balon. D o c eló w naukow ych zaczęto się też balonam i p o słu g iw a ć rzeczyw iście ju ż w p ierw szych latach po w y n a lezien iu tćj „m aszyny latającej”, która w ów czas tak w ielk ie budziła nadzieje, a od czasu G ay- Lussaca podobne w yp raw y n aukow e przed

siębrano n iejednokrotnie. Tą drogą w szak

że zdobyte dostrzeżenia, tyczące się obni

żania tem peratury i ciśn ien ia wraz

⁷

. w yso kością prądów górn ych , lub elek tryczn ości atm osferyczn ćj, zb yt m ogą być tylk o p o b ieżne i doryw cze, by się zestaw iać dały z obserw acyjam i, stateczn ie i sy stem a ty cz

n ie prow adzonem i. I w balonie zresztą czło w iek pew nej granicy przekroczyć nie zdoła. G laisher i C o x w e ll w zbili się w praw dzie w roku 1862 do w ysokości p rzech o

dzącej 1 0 0 0 0 m etrów , ale nieszczęsn a w y- pi-awa d. 25 K w ietn ia 1875 r., g d y w balo

nie „Z en it” śm ierć p onieśli dwaj uczeni francuscy C roce S p in e lli i S iv el, a trzeci tylk o u czestn ik , G aston T issan d ier, życie o calił, św iad czy, że ch w ilo w y n aw et pobyt człow iek a pow yżej 8 C00 m etrów grozi mu niebespieczeństw em ; w w ysok ości zresztą, i niższej, 7 000 lub 7 500 m etrów , tem pera

tura je st tak niska, a rozrzed zen ie pow ie

trza tak znaczne, że tu ju ż przypadają k re

sy dla żeglarzy p ow ietrzn ych dostępne.

D la żeglarzy, ale nie dla balonów . B alon sw obodny zu p ełn ie, n iezajęty przez aero- nautę, dotrzeć m oże wyżej i sp row ad zić nam w ieści ze stref rozłożonych daleko po

nad szczytam i gór najp otężn iejszych . Z a

danie obserw atora zastąpić m ogą bow iem przyrządy n otujące, sam opiszące, au tom a

tyczn e, które przecież i w zw y k ły c h obser- w atoryjach m eteorologiczn ych z niezłom ną działają czujnością, zapisując p e łn y prze

bieg i bezustanną zm ienność objaw ów atm o

sferyczn ych w sposób c ią g ły i ze sk rzętn o- ścią nieprzerw aną.

P o m y sł takich balonów , zaopatrzonych w przyrządy notujące, podał przed n ieja

kim czasem aeronauta francuski, p. Capaz- za, a pierw sze próby przeprow adził p. G u staw H erm ite we W rześniu r. b. O d tego czasu w y p u ścił ju ż d ziesięć balonów p apie

row ych, o średnicy 4 m etrów, które w od

pow iednich łódkach u n osiły na łaskę losu barograf i term ograf. B alon y te opadły w obszarze o prom ieniu stu kilom etrów , a w ogólności, stosow nie do instrukcyi um ieszczonej w łódce, odesłane zostały w ła ścicielow i. Jak się okazało z linij w ypisa-

| nych na barografach, balon, który się w zbił najw yżej, dotarł do w ysokości 8 7 0 0 m e

trów; term ograf jed n ego z tych balonów okazał do w ysokości 7 700 m etrów spadek term om etru o 27° C, drugiego do wysokości 8 2 0 0 m spadek o 32° C, co daje w p ierw szym razie obniżenie tem peratury o 1° na każde 280, d rugiego o 1° na każde 260 me-

| trów . R ezultaty te są bardzo zgodne, co tłum aczy się tem zapew ne, że w obu razach w iatry m iały kierunek jednakow y; gdyby prądy pochodziły ze stron p rzeciw nych,

! różnice b yłyb y zapew ne w iększe.

D aw niej ju ż jed n ak projekt takich do

strzeżeń pow ietrznych opracow ał p.R enard, znany dyrektor zakładu aerostacyi w ojen nej w C halais-M eudon, a zachęcony doko- nanem i ju ż próbam i przedstaw ił go ak ad e

mii n au k i tow arzystw u fizycznem u w P a ryżu. P. R enard zam ierza osięgnąć wyso-

! kości o w iele znaczniejsze, do 20 k ilo m e trów m ianow icie, a rachunki je g o w skazują, że k oszty balonów wraz z przyrządam i nie będą zbyt znaczne, tak, że spostrzeżenia te łatw o zw iązan e być mogą w system at d o strzeżeń statecznych. G dy się naraża życie lu d zk ie, balony posiadać w inny w ysok i stopień bespieczeństw a, jeżeli w szakże idzie tylk o o kilka przyrządów , posuw ać się moż

na aż do gran icy bespieczeństw a balonu, g d y w zam ian otrzym ać można kilka k ilo m etrów w ysokości.

B alony w ięc R enarda unosić mają w górę zbiór przyrządów , a m ianow icie, oprócz ba- rografu i term ografu, je szcze aktynograf, przyrząd do n otow ania zjaw isk elek trycz

nych oraz do sprow adzania pow ietrza z w arstw górnych. M ogą one zresztą być w ypuszczane oddzielnie, barograf tylko

| znajdow ać się w inien niezbędnie w każdym

1

balonie, ciśnienie bow iem atm osferyczne,

(3)

Nr 52. W SZECHŚW IAT. 819 które on notuje, daje miarę wysokości, do

jakiej balon dotarł.

Z doborem term ografu i barografu tru-

_{r i} _r>

dności n ie było, do celu bow iem tego na

dają. się w ybornie znane przyrządy R ich ar

da, których ciężar zresztą konstruktor ten znacznie zm n iejszył. A k tyn ograf, to jest przyrząd do m ierzenia natężenia energii prom ieni słonecznych zbudow any ma być w ed łu g w skazów ek prof. Y iollea, który przy pom ocy ulepszonego przez siebie da w nego pyrheliom etru P o u illeta przeprow a

d ził w przedm iocie tym przed kilku laty ważne badania na górze M ontblanc. Do zbierania pow ietrza z warstw górnych przy-

sokością, w edle którego ciśnienie atm osfe

ryczne słabnie w postępie gieom etrycznym , g d y w ysokość wzrasta w postępie arytm e

tycznym .

Jakkolw iek idzie tu o osięgnięcie n aj

większej możliwój w ysokości, balony nie w in n y przekraczać objętości

1 0 0

m etrów sześciennych, przy w ym iarach bowiem zna

czniejszych koszt b yłb y zb yt w ielkim , jeżeli w yprawy te mają pow tarzać się często. S iłę w zlotu balonu przy je g o w yjściu, na każdy m etr sześcienny objętości, daje różnica m ię

dzy ciężarem metra sześciennego pow ietrza a ciężarem takiejże objętości wodoru, t. j.

1 ,3 —0,09 czyli 1,21 kilogram a; w w aran-

Fig. 1. T erm ograf, służący do zapisyw ania tem pe- F ig. 2. B aro g raf w skrzynce ochronnej z trzciny

ra tu ry w w ysokich w arstw ach atm osfery. bam busowej.

goto w a ł balony, otw ierające się i za m y k a jące natychm iast autom atycznie, p L educ, znany z badań nad składem pow ietrza. N a suwa się tu wszakże w ątpliw ość, czy z ciś

n ien ia atm osferycznego, zapisanego przez barograf, daje się dokładnie w yprow adzać w ysokość w zlotu balonu, okazało się b o

wiem, że w zory logarytm iczne, służące do obliczania w ysokości z dostrzeżeń barome- trycznych, nie dają w ypadków dokładnych, gdy idzie o w ysokości bardzo znaczne. N a

leżałob y zatem balony zaopatrzyć jeszcze w przyrządy, któreby inną drogą daw ały miarę w zn iesien ia się balonu, a tem samem m ogłyby służyć do kontroli praw a, ty czą cego się zależności m iędzy ciśnieniem a w y

kach w szakże zw y k ły ch , przy użyciu w o

doru n iezupełnie czystego, wynosi tylko 1,122 kilogram a. W wysokości w ięc, gdzie ciśnienie obniżone jest do dziesiątej części ciśnienia pierw otnego przy pow ierzchni ziem i, balon objętości

1 0 0

m etrów sześcien nych dźw ignąć może ju ż tylk o

1 1 , 2 2

k ilo gram a, w czem mieści się i ciężar pow łoki, obejm ującej, przy podanej objętości balonu, 104 metry kw adratow e pow ierzchni. Jeżeli więc m etr k w adratow y tej pow łoki waży nie więcej nad 50 gram ów , to na ogól

| przyrządów , wraz z siatką i skrzynkam i ochronnem i, pozostanie około pięciu k ilo gram ów.

P ow łok a w ięc wyrabiana ma być z bar

(4)

820 W SZECH ŚW IAT. N r 52.

dzo cien k ieg o a m ocnego papieru ja p o ń skiego, którem u nieprzem akalność nada odpow iedni werniks; koszt tak iego balonu w ynosić ma około 150 franków , w razie zaś uszkodzenia łatw o napraw ianym być może.

Co się tyczy przyrządów sam opiszących, to barograf i term ograf w a ży ły p ierw o tn ie po

2 , 8

kilogram a, przez zm n iejszen ie jed n ak

ciężaru w szystkich ich części i szczęśliw e zastosow anie g lin u , p. R ichard sp row ad ził ciężar każdego z n ich do

1 , 2

kg n iesp ełn a.

A b y zaś nie u leg a ły u szk od zen iu przy sp ad ku, w in n y być u m ieszczone w o d p o w ie

dnich skrzynkach och ron n ych , urządzonych z trzciny bam busow ej; przyrząd zaw ieszon y je st w takiej skrzynce za pośrednictw em ośm iu w stęg kauczukow ych, p rzy czep io nych do każdej z ośm iu jój kraw ędzi.

U rządzenie term ografu w idzim y d o k ła dnie na fig.

¹

. T erm om etr sk ład a się tu z rurki siln ie spłaszczonej i zgiętej sp ira l

n ie, um ieszczonej w w alcu, opatrzonym w otw orki, które dopuszczają do niój d o stęp pow ietrza. R urka w w ydrążeniu, w y- noszącem za led w ie

0 , 2

m ilim etra, w y p e ł

niona je s t alkoholem , ja k o cieczą krzepnącą w nader niskiej dopiero tem peraturze, a p o dobnie, ja k w znanych term om etrach me

talicznych różna rosszerzalność dw u prąż

k ó w m etalow ych, tak tu rosszerzanie się i kurczenie alkoholu sprow adza zm ianę k rzy w izn y rurki, której k on iec p ołączon y je st z piórem , naciskającem lek k o p o w ierz

chnię papieru na bębnie w alcow ym . B ę

ben ten, ja k we w szystk ich przyrządach R icharda, obraca się dokoła osi pion ow ej zapom ocą urządzenia zegarow ego; pióro w ięc na przesuw ającym się przed nim, w skutek obrotu bębna, p a p ierze, kreśli li- niją k rzyw ą, oddającą w iern ie ru ch y te r m om etru. O d bespośredniego d ziałan ia p r o m ieni słon eczn ych w alec, za w ierający te r mometr, ochroniony je s t o d p ow ied n ią o sło ną, wyraża w ięc tylk o tem peraturę otacza

jących go w arstw pow ietrza. B a ro g ra f ma urządzenie podobne, m iejsce ty lk o term o m etru zajm uje tu szereg an eroid ów , k tó rych k ołysan ia, zależn e od ciśn ien ia a tm o sferyczn ego, notują się na p odobnym , ja k na fig.

1

, w alcu. P o n iew a ż zaś ob roty obu w alców dokonyw ają się jed n o sta jn ie, można przez zestaw ien ie obu lin ij, n ak reślon ych

na d w u w alcach , odczytać w ysokość, której pew na tem peratura odpow iadała. F ig . 2 w skazuje, ja k barograf um ieszczony je st w klatce, czyli skrzynce ochronnej; osłona ta je st tak bespieczna, że pom imo silnego rzucenia o p od łogę przyrząd zegarow y nie u lega zatrzym aniu; poniew aż zaś przy opuszczaniu się balon stanow i jak b y rodzaj spadochronu, prędkość spadku nie może przejść sześciu m etrów na sekundę, u d erze

nie w ięc będzie o w iele słabsze, aniżeli przy rzuceniu i u szkodzenia nie m oże sp o w o d o wać. N a fig. 3 w reszcie w idzim y, ja k do balonu uw iązany je s t term ograf T i baro

gra f B.

F ig. 3. B alon unoszący przyrządy notujące:

T —te rm o g ra f, B—b aro g raf.

W ym iary sw ych balonów i ciężary róż

nych ich części podaje p. R enard, ja k na

stępuje:

Średnica balonu

⁶

m O bjętość „ 113 m

³

P o w ier zch n ia 113 m a

Ciężar p ow łok i 5,650 kg

„ siatki 0,573 „

„ dwu przyrządów sa-

m opiszących 2 ,3 0 0 „

„ sk rzyn ek ochronnych

¹

R azem 9,523 kg Ciężar zatem całego balonu w ynosi około

1 0

kilogram ów , a w w arunkach takich

(5)

N r 52. W SZECH ŚW IAT. 821 w zn osić się on będzie, dopóki ciężar inetra

sześciennego otaczającego go pow ietrza nie obniży się do

1 0

/ n

3

czyli 0,0885 kg\ dalszy zaś rachunek uczy, że to ma m iejsce w w y sokości 20 kilom etrów . P. Renard sądzi też, że to je st kres praktyczny w ysokości, do jakiój balony te dotrzeć m ogą, w ysok o

ści bow iem znaczniejsze w ym agałyb y o l

b rzym iego pow iększenia ich wym iarów.

W czasie pogod y balony napełniane będą tylko w części i w ydym ać się będą w miarę zm niejszania się ciśnienia w górze. W razie jed n a k n iep o g o d y trudność polega na p rz e

biciu w arstw y chm ur, trzeba się w ięc bę

dzie odw ołać do sposobu, użytego w roku 1870 przez p u łk ow n ik a G auliera w M etz.

B alon, d ok ład n ie w y p ełn ion y, obciążony je st w orkiem jed w ab n ym , zaw ierającym m ięszaninę w od y z alkoholem , która, z w o l

na w y p ły w a ją c, pow od u je przenoszenie się balonu do w arstw coraz w yższych. W obu zaś razach drobna szczelin a skróci czas p o bytu balonu w w ysokości naj większej, jaką osięgn ie, a cała je g o podróż trw ać m oże praw dopodobnie około sześciu godzin.

J e ż e li w ięc projekt Renarda zostanie urzeczyw istn ion ym , otrzym am y wiadom ości ze stref, które dotąd z u p ełn ie w y d a w a ły się dla dostrzeżeń niedostępne; jaką zaś z nich korzyść zdobędzie m eteorologija, przyszłość dopiero nauczy.

T. R .

(G A L L IN A G O S C O L O P A C IN A ;.

Sp om ięd zy naszego ptastw a błotnego do najciekaw szych i najorygin aln iejszych pod w zględ em budow y i obyczajów n a leży n ie w ą tp liw ie grupa ptaków bekasow atych, do których zaliczam y dobrze znane ogółow i ptaki ło w ieck ie: słom kę, dubelta, bekasa i ficlausa. N ajp osp olitszym , a tem sam em najp op u larn iejszym je st bekas zw y cza j

ny, znany w nauce i w łow iectw ie pod nazw ą k szyk a, wyrażającą dokładnie głos tego ptaka, ja k i przy zerw aniu się w y daje.

I Z całego ciałoskładu tego ptaka rzuca nam się w oczy przedew szystkiem budowa gło w y i dzioba, na czem też uczeni oparli w yróż

n ien ie tych ptaków od reszty pokrewnych im brodźców, tw orząc podrodzinę bekaso

w atych (Scolopacinae). G ło w a bekasów je st ku nasadzie dzioba m ocno zw ężona, nastę

pnie na lin ii oczu rosszerza się znacznie, poczem znów się zw ęża ku potylicy. O czy osadzone są bardzo ku tyłow i i ku górze, przez co otw ór kanału słuchow ego, którego pozycyja zw ykła u ptaków je st poza okiem , u bekasow atych leży pod okiem . D ziób je st bardzo długi i w p ołow ie końcowćj p o kryty m iękką błoną, która po w yschnięciu m arszczy się charakterystycznie. T a część końcow a dzioba zbudow ana jest z kości gąbczastćj, w której rossiane są nadzw yczaj rozw inięte zakończenia nerw ów . T ym s p o sobem dziób bekasa, opatrzony doskonale rozw iniętym system em nerw ów i pokryty m iękką błoną, a nie zw yk łym u ptaków n a skórkiem rogow ym , służyć może za organ dotyku, którym się ptak znakom icie p o słu gu je przy poszukiw aniu żeru.

R eszta budow y bekasa przypom ina p o krewne mu brodźce (T otan i). M ostek jest siln ie rozw inięty i daleko ku ty ło w i p ok ry

wa jam ę brzuszną; nogi d łu gie, zakończone bardzo długiem i i szczupłcm i palcam i, jak to zw y k le byw a u ptaków , zm uszonych bro

dzić po grzęskim m ule, lub naw et po rośli

nach w odnych. S k rzyd ła ma bekas n ie zbyt długie, lecz bardzo ostre, zastosow ane do szybkiego lotu. K rótki ogon składa się z dość wąskich sterów ek, których liczba zm ienia się od 12 do 16, a ja k Brehm tw ier dzi do 26. Skok (tibia) u zw yk łego bekasa bywa w '/3 części dolnej obnażony.

U b arw ien ie kszyka je s t bardzo sk om p li

kow ane. P rzyrod a, ja k zw y k le, starała się przy pom ocy różnobarwnej pstrocizny ochronić ptaka przed w zrokiem d rap ieżn i

ków , lub człow iek a. T ło na w ierzchu ciała je st brunatnawo czarne, a na niem rossiane m niejsze i w iększe sm ugi, lu b plam y barw y biaław ój, płow ej, rudaw ej, lub rdzaw ej.

T rzy podłużne sm ugi płow e biegną w zd łu ż g ło w y : dw ie boczne tworzą w yraźną brew, trzecia zajm uje środek g ło w y . P le c y p rze

cięte są w zdłuż czterem a pręgam i barw y

rd zaw o-p łow ej, z których dw ie środkow e

(6)

Nr 52.

p o czy n a ją się u nasady sz y i a kończą nad kuprem , gd y dw ie boczne b iegn ą od pachy ku tyln em u końcow i zło żo n eg o skrzydła.

P rzód szyi i piersi ma zasadniczą barw ę szaraw o-płow ą, na którój nieregularną mo- zajkę stanow ią p od łu żn e czarniaw e, lub blado rdzaw e plam ki; spód cia ła je s t czysto biały. O gon zło żo n y posiada tło rude z czarniaw em i zygzako watem i, p o p rzeczn e- mi smugami; sam k on iec je st biały. W ie lk ie w y p u k łe oko posiada tęczów k ę bardze c ie m no-brunatną, niem al czarną. D zió b od nasady je st barw y brudno c ie liste j, w p o ło w ie zaś końcowój czarny; n ogi b ru d n o-oliw - kow e.

K szy k zam ieszkuje c a ły obszar paleark- tyczn y, a w m igracyjach je sie n n y c h z a p ę dza się w A fry ce po 13 stop ień szer. p ółn ., w Indyjach zaś sięga C ejlon u .

P ta k ten mniój je st w ybrednym w w y borze sw ej sied zib y od b lisk iego sob ie d u belta i g d y ten ostatni w ybiera praw ie w y łą czn ie łąk i torfiaste n iezb yt m okre i o ile m ożności p ok ryte krzakam i, k szyk p rze

w ażnie w ybiera błota m okre, ch ętn ie jednak zapada po brzegach n iew ielk ich łu g ó w , j a kie się u nas często wśród p ól znajdują, na spuszczonych staw ach i t. d ., sło w e m tam w szędzie, gd zie ty lk o m ięk k ie błoto p o zw ala m u dziób z łatw ością zanurzać. Z eru szuka praw ie dzień c a ły , p ośw ięcając na spoczynek god zin y p o łu d n io w e, g d y sło ń ce zb ytn io dogrzew a. K arm i się różnem i dro- bnemi żyjątkam i, ja k gąsien icam i o w ad ów , ow adam i, ślim akam i i m ałżam i o delikatnćj i kruchój skorupie. Sądząc z n ie z w y k łe g o o ży w ien ia , jak iem chow ane k szy k i o d z n a czają się w nocy, p rzyp u szczać m ożna, że i nocną porą nie szukają od p oczyn k u .

K szy k i p rzylatu ją do nas w końcu M arca i trzym ają się n aszych ok olic do późnój jesien i, a niektóre osob n ik i p ozostają na całą zim ę, je śli ty lk o w o k o licy zn a leść m ogą niem arznące oparzeliska. S k oro t y l ko z wiosną n ad lecą, w n et się zaczynają krzątać ok oło b u d ow y gniazda i ju ż w K w ie tniu niektóre sied zą na jajach. G n iazd o ich jest nader proste, g d y ż składa się z p r o stego za g łęb ien ia w gru n cie, w y sła n eg o zlekka suchem i źdźbłam i traw y. T utaj sa

m ica n iesie jaja doskonałej form y g ru szk o-

w atej, o skorupie drobno-ziarnistój. T ło w jajach byw a rozinaitśj barw y p o czy n a jąc od blado-żółtaw ćj, pi'zechodząc przez piaskow ą gliniastą, oliw kow ą aż do brunat- nój. N a tem tle rossiane są dw ie seryje plam grubych i nieregularnych, zgrupow a

nych przew ażnie na grubym końcu: spo

dnia seryja je st szaro-brunatna, w ierzchnia zaś ciem no-brunatna, dochodząca niekiedy barwy niem al czarnej.

N ie zw y k le ruchliw ym jest sam iec w p o rze lęg o w ćj, latając praw ie dzień cały po

nad błotem , podczas czego w yk on yw a n aj

rozm aitsze ew o lu cy je. Sw ym szybkim lo tem w zbija się w górę tak, że nieraz z oczu go stracić m ożna i tam w przestw orzach opisuje łu k i i koła; n iek ied y opuszcza się n a g le po lin ii skośnćj, w ydając przytem d ziw n y g ło s, który m yśliw i „beczeniem ” nazyw ają, gd y ż rzeczyw iście przypom ina beczenie kozy; poczem w ybija się znów w gó rę, aby lotem strzały znów się ku p o w ierzchni zb liżyć i tak ten m anew r p ow ta

rza w ciągu kw adransa lub p ół god zin y, w ydając przy każdem spuszczeniu ch arak terystyczne beczenie. G dy się tak nalata d ow oli, stula sk rzyd ła i bezw ładnością sw e go ciała ja k strzała spada na ziem ię, już nad samą p ow ierzch n ią rospościera sk r z y d ła i w traw ę zapada, w ydając inny g ło s, dający się w yrazić sylabam i ti-k u t, ti-k u t.

B y ło i je st dotychczas zagadką, czem k szyk w ydaje sw oje ch arak terystyczn e b e

czen ie, a dziś to tylk o pew nego pow iedzieć m ożem y, że g ło s ten bezw arunkow o z g a r

d ła nie pochodzi. R óżnica zdań polega t y l

ko na tem , że je d n i z o rn itologów p rzy pisują b eczen ie k szyk a d rganiu lotek p ie r w szorzędnych, g d y in n i są zdania, że g lo s ten pow oduje drganie zw ężonych sterów ek sk rajn ych . B rehm w spom ina, że M eves ze S ztohkolm u robił przy nim następujące dośw iadczenie: skrajną lotk ę p ierw szo rzę

dną p rzy w ią zy w a ł do kija, a n astęp n ie po

ruszając nim szybko w pow ietrzu otrzym y

w ał doskonałe n aśladow anie beczenia k s z y

ka. T aczan ow sk i znów tw ierd zi, że to sam o

d ośw iadczenie zrobić m ożna ze skrajnem i

sterów kam i a nie z lotkam i. P o n iew a ż ptak

w ydaje g ło s ten w czasie najszybszego lotu,

niepodobieństw em je st spraw dzić, którzy

z uczonych mają racyją.

(7)

Nr 52.

. 823 J a k k olw iek k szyk jest ptakiem czysto

ziem nym , zdarza się jed n ak w idzieć go sia dającego na drzew ach, osob liw ie na w iosnę.

Sam widziałem wiosną, 1885 roku k szy

ka siedzącego na czubku w ysokiego dębu:

siadł tam po d łu giem bujaniu w p rze

- 1

stw orzach i zaczął w ydaw ać klekotanie, które ju ż bezw arunkow o je st głosem g ar

dłow ym .

W L ipcu rozlatują się kszyki z m iejsc lęgow ych na w szystkie błota, które im tylko karm zapew nić m ogą. M yli się jednak Brehm , tw ierdząc, że ptaki te wędrują w y łą czn ie nocą, gd yż w idziałem raz pod B r ze

ściem stado k szyk ów , złożone z kilkunastu osob n ik ów , które zdaleka w idocznie p rzy-

j

leciaw szy zapadły na błoto. B yła w tedy godzina

^{1 2}

w południe. W tych jed n ak i w ędrów kach nie lecą zbitem stadem, lecz w rossypce, na dość znacznój przestrzeni jed en od d ru giego i tak rossypane zapadają, na błoto.

U nas kszyk n ależy do bardzo pospoli

tych ptaków , m ało ju ż jed n ak błot w K r ó lestw ie Polakiem n aliczyć można, gdzieby się one w w iększych ilościach w yp row a

dzały. Zato w S ierpniu i w e W rześn iu na- latują do nas w znacznćj ilości i trzym ają się zw y k le do p ierw szych m rozów lub śn ie

gów . W F alentach pod W arszawą grom a

dzą się jesien ią na spuszczonych staw ach w tak znacznej ilość, że, ja k m nie zapew n ia ł znajom y mi m yśliw y, po kilka tysięcy sztuk tego ptastw a naliczyć można na j e dnym stawie.

Sm aczne m ięso kszyka czyni go bardzo j poszukiw aną zw ierzyn ą, lot jednak szybki utrudnia bardzo strzelan ie do niego. Może w sk u tek tego m iły ten ptak dłużój wytrzyma tęp ien ie, aniżeli pokrew ny mu dubelt, k tó rego ilość zm niejsza się rokrocznie.

J a n Sztolcman.

DYSOCYJACYJA

ELEKTROLITYCZNA.

(Stwierdzenie doświadczalne teoryi postworów).

~ ~ — ~ " -

W n-rach

8

, 9 i 10 W szechśw iata z r. b.

zapoznałem czyteln ik ów ze w spólczesnem i teoryjam i rostw orów , stw orzonem i przez van t’Hoffa i A rrheniusa. T eoryja p ierw szego uczonego je st bardzo podobną do teo

ryi cynetycznój gazów; opiera się ona na prawach ciśnienia osm otycznego, prężności pary rostw orów i ioh krzepnięcia. W sp o m nieliśm y też, że niektóre rostw ory uchy • laj% się od praw van t’Hoffa i w skazaliśm y, że hipoteza A rrheniusa w yjątki te znako-

| m icie tłum aczy. W ow ym czasie istn ia ł też ju ż bespośredni dow ód h ip otezy A rrheniu-

! sa, zdobyty przez O stw alda i N ernsta, u w a żałem w szelako za stosow ne nie opisyw ać dośw iadczenia tych badaczów , gdyż w yra

żano się o niem niezbyt przychylnie. D ziś,

| jed n ak że mam zam iar czyteln ik ów z ek sp e

rym entam i tem i zapoznać, przekonaw szy się naocznie w je d n ó j z pracowni a n g iel

skich, że przy dostatecznej zręczności za

wsze się one udają. Nim atoli przejdę do w łaściw ego opisu, zm uszony jestem p r z y pom nieć istotę hipotezy A rrheniusa.

Z faktu, że tylko rostw ory elektrolitów zachow ują się niezgodnie z prawam i van t’H offa, A rrhenius w nioskuje, że budow a ich je s t odm ienna niż płynów nieprzew o- dzących elektryczności, że w łasność, która w yróżnia te rostw ory spom iędzy cieczy za

chow ujących się zgodnie z prawem van t’H offa, przyczynia się też do tego, że p łyn y te są przew odnikam i elektryczności.

C zysta woda nie jest przew odnikiem ele k tryczności podobnie ja k iJ"skroplony

! chlorow odór. E ospuśćm y teraz troszkę chlorow odoru w w odzie a przekonam y się,

') W oda wigc przez p rąd elek try czn y n ie ulega roskładow i i zdanie p. K ipm ana (W szechśw iat z r. b. str. 730): „N ie dziwi nas to, że elek try cz

ność, przechodząc przez wodg roakłada ją i t. d.“ —

r a s dziw i bardzo.

(8)

824 W SZECH ŚW IA T. N r 52.

że pow stały rostw ór jest d osk on ałym p rze w odnikiem . K ie d y prąd przezeń p rzech o

dzi, następuje w y d zielen ie chloru i w odoru u biegunów przyrządu ele k tro lity c zn eg o . P on iew aż przytem n atężen ie prądu wzrasta dokładnie proporcyjonalnie ze w zrostem siły elek trom otoryczn ej, bez w z g lęd u na w ielk ość ostatniej I), n ależy w n iosk ow ać, że nie w ykonyw a on wśród rostw oru pracy, t. j. że w y d z ielo n y na b iegunach ch lor i w o dór nie są produktam i roakładu cząsteczek chlorow odoru przez prąd elek tr y c z n y .

P o w y ższy fa k t,ja k rów nież k ilk a in n ych , 0 których m ów iliśm y ju ż w w yżej w sp o m nianym artyk u le, A rrh en iu s tłu m aczy so

bie, przyjm ując, że cząsteczki chlorow odoru w rostw orze w odnym rosszczep iają się na iony wodoru i chloru, które istn ieją w c ie czy w atanie od d zieln ym . P r z e c iw k o temu pogląd ow i, k tóry ze stanow iska fizycznego znakom icie tłu m aczy o d ch y len ia roatw orów elek tro litó w od praw van t’H offa, który pod każdym w zględ em okazał się nader p ra w dopodobnym i p ożyteczn ym , p o w sta ła ze strony chem ików burza protestów . N ie m o gą oni np. u w ierzy ć w to, aby chlor m ógł istn ieć obok sodu w stanie w oln ym w ros- tw orach w odnych soli k u chennej. ,jToż w iadom o, m ów ią, że w odne rostw ory chloru są mniej lub w ięcej zabarw ione, że sód m e

taliczn y natychm iast roskłada w odę, w y dzielając w odór, a d ośw iad czen ie u czy , że rostw ory soli kuchennej są bezbarw ne i że w odór z nich się n ie w y d o b y w a ”.

O bjaśnienie A rrh en iu sa , że io n y p ie r w iastk ów w rostw orach są zu p e łn ie czem innem niż atom y p ierw iastk ów w o ln y ch , gd yż posiadają ład u n k i elek try czn e, m od y

fikujące w znacznym stopniu ich w łasności, nie od n iosły pożądanego skutku, p rotesty nie u stały. W ted y O stw ald i N ern st p r ó bow ali udow odnić istn ien ie ion ów w r o s

tw orach bespośrednio. D o św iad czen ie w y konano przy pom ocy przyrządów d o sy ć z ło żonych, tutaj w szakże w y sta r czy opis p r z y rządu sch em atyczn ego, id ea ln ie u p ro szczo nego.

W yobraźm y sobie (fig. 1) dw a n aczyn ia A 1 B n ap ełn ion e rostw orem soli ku ch en n ej.

') W szechśw iat 1892, str. 155.

C jest rurka łącząca oba naczynia; zaw iera ona ten sam rostw ór. W ed łu g teoryi A rrh e

niusa w rostw orze tym poruszają się w naj

rozm aitszych kierunkach ion y chloru i aodu t. j. atom y tych pierw iastków , obdarzone ładunkam i elektrycznem i — sód dodatnim , chlor odjem nym . W yataw m y aobie dalej, że do naczynia A przybliżam y ciało dodat

nio n aelektryzow ane D. Jak a zm iana za j

dzie w p ły n ie ,za w a rty m w pow yższym p r z y rządzie? Nim przybliżono ciało n aelek tryzo

w ane, iony chloru i sodu były oczyw iście rów nom iernie rosprzestrzenione w całej ma

sie rostw oru, znajdującego się w naczyniach A , B i C. Z ch w ilą atoli przybliżenia ciała D , położenie rzeczy się zm ienia. J eg o elek tryczność dodatnia p rzyciągn ie ku sobie od- jem ną, znajdującą się w układzie A , B, C, dodatnią zaś odepchnie w drugą stronę.

F i g . 1.

W ed łu g prawa F a ra d a y a , elektryczność w elektrolitach w ędrow ać m oże jed y n ie w sp ółcześn ie z ionam i, n ależy w ięc p r z y puszczać, że io n y chloru, obdarzone, ja k p ow ied zieliśm y, elek tryczn ością odjem ną, skupią się w naczyniu A , ion y zaś sodu z elek tryczn ością dodatnią zostaną o d e

p chnięte do naczynia B. P o d w pływ em w ięc źródła elek tryczn ości ion y chloru i so du nie będą ju ż rów nom iernie rosprzestrze

n ion e w rospuszczalniku, lecz natom iast w naczyniu A będzie w ięcej ionów chloru n iż sodu, w naczyniu zaś B, p rzeciw nie,

więcój ionów sodu niż chloru.

J e żeli teraz przerw iem y kom unikacyją p om iędzy naczyniam i A i B, usuw ając rur

k ę C, odsuniem y n a elek try zo w a n e ciało i połączym y n aczyn ie B z ziem ią, co w tedy nastąpi? W e d łu g hipotezy A rrheniusa, na

leży się apodziewać, że, poniew aż ładunki

elek try czn e io n ó w aodu, które atom om te

go pierw iastku nadają odrębne w łasności,

(9)

W SZECHŚW IAT.

z chw ilą połączenia naczynia B z ziem ią spłyną na ostatnią, w yd zieli się w stanie gazow ym w odór, skutkiem reakcyi pom ię

dzy w odą a atom am i sodu, pozbaw ionem i ładunków elek tryczn ych , a w ięc zachowu- jącem i się zu p ełn ie tak, ja k znany nam sód m etaliczny. D ośw iad czen ie w samej rzeczy w ykazuje naocznie, że w tych warunkach w ydziela się w odór gazow y, którego w ła s

ności łatw o spraw dzić. H ip oteza A rrhe- niusa tym sposobem otrzym uje podstawę dośw iadczalną.

D r Marchlewski.

Rośliny aDanasowate

W H O D O W L I POKOJOW EJ.

Z końcem 'ata żegnam y naszych o grod o

w ych p rzy ja ció ł na długie, bardzo długie m iesiące. N ieb o najczęściej zachm urzone, rzadko k ied y przepuszcza prom ień sło ń ca, zim ne <ilewy zw arzyły resztę kw iatów w ogrodzie. Pozornie zam arłe rośliny o gro

d ow e czekają nadejścia lepszej pory. Z w o

len n ik roślinności zwraca w szystkie starania na rośliny hodow ane w m ieszkaniach, na stołach , oknach, etażerkach i t. d., aby kw iatam i i zielenią stw orzyć w pokoju z łu dzenie w iosny.

G d y sztuka ogrodnicza była jeszcze w k o lebce, co nie n ależy do dalekiej p rzeszłości, w ów czas am atorow ie kw iatów z jcsien ią m usieli się zegnać ze sw ojem i ulubieńcam i ze św iata roślinnego, bo całe b ogactw o ro

ślin pokojow ych składało się w ów czas z k il

ku gatu n k ów ceb u low ych , oleandrów , roz

m arynu, pelargonii i niektórych kaktusów kolczastych . O d kilk u dziesiątków lat z n a czn a zm iana zaszła na lepsze. P om ięd zy setkam i i tysiącam i gatu n k ów roślinnych, które sztuka ogrodnicza w tym przeciągu czasu w y tw orzyła, m iędzy n iezliczonem i ro

dzajam i, które sprow adzono z dalekich kra

jó w , zn ajd u je się niem ało kw itnących w z i m ie, które przy w zrastającem zam iłow aniu do p rzep ych u w k w iatach , zostały odrazu

w prowadzone do h od ow li pokojow ej. P o w stało m nóstwo zakładów ogrodniczych, w których hodują pełno bogatych odmian kw iatow ych. A m atorow ie roślin zapoznają się tym sposobem z gatunkam i stref cie

plejszych i zam iłow anie do roślin rozw ija się coraz w ięcej.

P ew n e gatunki zw rotnikow e, o których m niem ano, że tylko w w ilgotnej i ciepłej atm osferze cieplarnianej rozw ijać się mogą pom yślnie, dziś są zw y k łem zjaw iskiem co- dziennem w hodow li pokojow ej i liczba ich zw iększa się nieustannie.

N iezm iernie cennem i dla upraw y poko

jowej, chociaż m ało jeszcze rosp ow szech - nionem i u nas i w N iem czech są rośliny ananasow ate (B rom eliaceae), które w A n g lii, F ran cyi i B elg ii są dziś kwiatam i mo- dnem i i ważne w pokoju zajm ują stano

w isko.

R odzina Brom eliaceae ma 1200 rodzajów znanych, pochodzi z o k o lic podzw rotniko

w ych A m eryki. W iększość rodzajów z po

zoru przypom ina rośliny p asorzytne, które na pniach obcych roślin w yrastają, ale ta tylk o różnica m iędzy niem i a praw dziw em i pasorzytam i, że nie biorą p ożyw ienia z ż y

w ych tkanek roślinnych, lecz na podobień

stw o storczyków korzystają z podpory. N ie które z ananasow atych rosną nad brzegam i wód, inne zn ów na polach i często są one błogosław ionem i, bo ja ło w e grunty skaliste pokryw ają na daleką przestrzeń dyw ano- wein podszyciem .

R oślin y ananasow ate są to rośliny zielne, 0 łodydze krótkiej, najrozm aitszych k sz ta ł

tów, często z liśćm i opatrzonem i pięknym rysunkiem po w iększej części k ształtu ry- nienkow atego, lub w stążkow atego, n iek ied y na brzegu ostro ząbkow anem i. L iście te przy podstaw ie tak mocno do sieb ie przy

legają, że w cale nie przepuszczają wody.

U w iększości gatunków powstają w jesien i

1 w zim ie, na końcu w yrośniętej ło d y g i,

kw iaty. U niektórych gatunków kw iaty

w yrastają pom iędzy liśćm i zacienionem i,

u innych znów wznoszą się w ysoko ponad

liście. K w iatostan przedstaw ia kolbę, klos

lub grono. P ojed yń cze kw iatki są bardzo

krótkotrw ałe i drobne, nie opadają jednak

w szystkie jed n ocześn ie, ale pozostają na

szyp u łce wraz z pięknem i przykw iatkam i,

(10)

826 W SZECH ŚW IAT. Nr 52.

które nieraz całem i m iesiącam i zdobią, ro

ślin ę. P rzy tem. listk i środkow e, otaczające łod yżk ę k w iatow ą (szy p u łk ę ) i w yrastające 0 kółko wo przy jój p od staw ie, przedstaw iają

nieraz w spaniałe zab arw ien ie czerw one.

Skoro tylko na głów n ej ło d y żc e ukażą się kw iaty, nie w yrasta ju ż żaden liść n ow y, aż dopiero po dojrzeniu ow ocu, przedtem j e dnak tworzą się na ło d y d ze podziem nej, czyli kłączu, m łode g a łą zk i (p ę d y ), które po od d alen iu się od pnia m acierzystego w cześnićj lub później opadają i dają p o czą tek now ej roślin ie. B rom eliaceae często mają n ieliczn e korzen ie, szczególn iej g a tunki na drzew ach rosnące, m łod e w szakże roślinki, szczególn iej w o g ro d o w n ictw ie ce

nione, mają zw y k le jed en m ały korzonie- czek, który później obum iera, a na m iejsce je g o w yrasta k ilk a m niejszych. W o g r o dach botanicznych te w olno bardzo rosnące rośliny doskonale się udają. P rzy w ią za n e m ocno do k aw ałk ów korka, lub kory p o bierają one żyw n ość w yłączn ie przez liście 1 ło d y g ę z w ilg o tn eg o tylk o pow ietrza.

Z w yjątkiem jed n eg o gatunku na w iele sposobów u p raw ian ego, ananasu w ła śc iw e go, Ananassa sativa L ind, którego ow oc kosztow ny tylk o przy bardzo w ysok iej tem peraturze dojrzew a, w szystk ie p raw ie bez w yjątku rośliny tu należące n ie przynoszą bespośredniej korzyści cz ło w ie k o w i, z a chw ycają go raczej swą pięknością. K to hoduje kw iaty rossądnie i z zam iłow an iem , temu p rzed staw iciele tej rod zin y m ogą d o starczyć w iele p rzyjem ności. Jak o roślin y pojed yócze stanow ią one w pokoju w ielk ie urozm aicenie; duże gatunki są ozdobą sto łów i k oszyków , m niejsze — o k ien , a n aj

m niejsze jeszcze m ogą ozdabiać ciep larn ie p ok ojow e, czyli teraryja. W p ięk n ości r y w alizują one z najładniejszem i roślinam i hodow anem i dla liści i darzą nas k w iatam i w najsm utniejszej porze roku i to k w ia tami, które mogą się u b iegać o lep sze n aw et ze storczykam i.

N ie w szystkie B rom eliaceae w ym agają j e dnakow ych starań, co nam tłu m aczy p o w y żej sk reślon y rozm aity sposób zach ow an ia się i od ległość ich ojczyzn y. J a k k o lw iek w iększość rodzajów żyje w A m ery ce z w r o tnikowej, spotykają się je d n a k niek tóre g a tunki z jednej stron y na p ołu d n iu S ta n ó w

Z jednoczonych i w Japonii, a z drugiej stro ny w P eru i B razylii p ołu d n iow ej. W A n dach w P eru sp otyk a się je sz c z e te rośliny na w ysokości 1 3 0 0 m etrów. S iln e te g a tunki, dochodzące często znacznych o b jęto ści, są rów nie mało zalecane do hodow li pokojow ój, ja k z drugiej strony i n a jd eli

katniejsze. D o hod ow li pokojow ej zasto- sow yw an e roślin y ananasow ate w ym agają, ż m ałem i odm ianam i, tych sam ych starań, ja k w ogóle roślin y hodow ane w d o n ic z kach. N ajtrudniejszą częścią upraw y jest w ysiew an ie nasienia i h od ow la m łodych ro

ślinek w schodzących; obiedw ie te spraw y zależą tylk o od dośw iadczenia. Am atorom najlepiej p olecać, żeby w yb ierali rośliny zdrow e i dobrze ju ż w doniczce zak orze

nione, które potem przy staraniu w pokoju bardzo pom yślnie się rozw ijają.

D o h od ow li Brom eliaceae potrzebna je s t zw y k ła tem peratura pokojow a nieprzecho- dząca 1 2 —4 3 ° R eaum ura. N ajlepiej trzy mać je na k oszu przygotow anym na k ilk a doniczek, lub na oknie zaopatrzonem w p o dw ójn e ramy. W późnej jesien i, lub w z i

mie trzeba przed ew szystk iem na to z w r a cać u w agę, żeby roślin y zw rotnikow e b yły ochronione od przeciągów i g w ałtow n ych zm ian tem peratury. O kna je ż e li się o tw ie rają w celu p rzew ietrzenia pokoju, to ju ż żadna roślina pozostaw ać tam nie pow inna.

R o ślin y ananasow ate są czyste i przy z w y czajnych w arunkach w olne od w szelkich szkodników . N iektóre gatunki m ogą się psuć w suchem p ow ietrzu , w ted y w ystarcza p o lew a n ie ich n ietylk o latem , lecz i w jasne d nie zim ow e, albo obm yw anie m iękką c z y stą gąbką. N ależy je także strzedz od s il

nych prom ieni słonecznych. L iczn e g a tu n ki zostają przez zim ę w spoczynku i te w y m agają n iew iele w ilgoci, inne jed n ak w ła śn ie w zim ie rosną i k w itn ą i te m uszą być silniój polew ane. P o d lew a się i szp rycu je tylk o letn ią wodą, bo zim na zaszkodziła już niejednój pięknej roślinie.

N ajlepszą porą do p rzesadzania roślin

ananasow atych je st w czesn a w iosna, gd y

korzenie nie m ają jeszcze zbyt wielkiej siły ,

przy przesadzaniu n ależy roślin ie daw ać

tylk o n ieznacznie w iększą doniczkę. Z u w a

gi, że w iększość ananasow atych w ojczyźn ie

swojój rośnie na w p ół p rzeg n iły ch substan-

(11)

Nr 52

. 827 cyjach organ iczn ych , daje się im odpow ie

dnią ziem ię obfitującą w szczątki roślinne.

D o ziem i tej dodaje się zw y k le nieco torfu, lub m chu i grubego piasku. N iek tórzy ho

dow cy sypią także trochę w ęgla drzew nego pod spód, inni znów radzą podkładać k a w ałki drzew a dobrze w ysuszonego na ko

m inie, żeby w szelk ie szk od liw e grzybki po

zabijać, a potem znow u zw ilżonego. P r z e sadza się w ten sposób, że się obtrząsa o ile m ożna najw ięcej staraj ziem i z korzeni, nie- obcinając jed n ak korzeni w cale. D la le p szego przepuszczania wody, kładzie się na spód w arstw ę skorupek z doniczek, na to ziem ię, którą się ręką uciska mocno, w tak przyrządzoną doniczkę w kłada się lew ą ręką roślinę, żeby wyżej nie była ob

sypana ziem ią jak poprzednio, prawą zaś ręką sypie się ziem ię w ten sposób, żeby p ow chodziła w szędzie m iędzy korzenie i le k ko się ją uciska. P o przesadzenia! polew a się obficie wodą, aby cała ziem ia dobrze 1 w ilgocią nasiąkła.

Z licznych p rzed staw icieli rodziny ana- nasow atych najbardziej nas zajmują Y riesia i T illan d sia jako roślin y pokojow e. N a j

bardziej rospow szechnioną z należących tutaj rodzajów je s t Y riesia okazała (T illa n d sia splendens) z liśćm i prążkow anem i po

przecznie i dużym kłosem oraz dw ucalo- w em i, dachów kow ato na sobie ułożonem i czerw onaw em i przykw iatkam i, które d o piero w G rudniu się rozw ijają i d łu gi czas stanow ią p raw d ziw ą ozdobę rośliny, pod

czas, g d y w łaściw e, pom iędzy niem i w y kw itające żó łte kw iateczki, trw ają bardzo krótko.

Inną jeszcze rośliną zdatną do pokoju jest V riesia tesselata z pięknem i liśćm i, a w n ow szych czasach p rzyb yw a do [tych jeszcze jed en gatunek o w ielkich liściach dochodzących do 1— l ' / a m d łu gości, Y r ie sia h iero g ly p h ica , której szczególne na liściach^rysunki, przypom inają pism o arab

skie. B a rd zo orygin aln ą rośliną je s t także gatunek V riesia fenestralis, której liście na tle żó łto -zielo n em są n iep raw id łow o ciemno kratkow ane. R zadsza od poprzednio w y m ienionych gatu n k ów je st V . Saundersii.

P ięk n a ta roślina ma liście niebiesko-zie- lone, tna dolnej pow ierzch n i ciem no krop

kow ane, a k oteczki, tw orzące m ięsistą w ie

chę (kolbę), są otoczone przez żółte przy- k w ia tk i. W ostatnich latach przez k rzy

żow an ie gatunków , otrzym ano, szczególniej w W ersalu, g d zie bardzo w ysoko stoi u p ra

wa roślin ananasow atych, w iele n ow ych odmian- Jed n ą z najśw ietniejszych je st V riesia fulgida. V riesia ma liście rynien- kow ate, u podstaw y silnie na siebie zacho

dzące, w których u w iększych gatunków , przez nakrapianie, grom adzi się dużo wody, którą można spokojnie tam zostaw ić, po nie waż ona w siąkając w otaczającą z ie m ię w ytw arza potrzebną dla rośliny w il

goć.

Spom iędzy okazów dobrych do pokoju polecam y szczególniej T illan d sia L in d en ii.

R óżow aw e listki tój pięknej rośliny są po- przerzynane d łu giem i, podłużnem i nerw a

m i, kw iaty są duże niebieskie.

P ięk n e i łatw e do hodow li pokojow ej ro ślin y ananasowate, na które tylk o chcę zw rócić uw agę, są: A echm ea fulgens, B il- begia amoena i irid ifolia, dalej piękna G utz- m annia tricolor, która dorasta do 30 cm w y sokości i często całe lasy porasta razem z ob- i ficie rosnącą N idularium fulgens. (N atur

und H aus, zeszyt I, 1892).

tłum . J. S.

P o s i e d z e n i e o s i e m n a s t e K o m i s y i t e o - r y i o g r o d n i c t w a i n a u k p r z y r o d n i c z y c h p o m o c n i c z y c h odbyło eię dnia 15 G rudnia 1892 ro k u , o godzinie 8 w ieczorem , w lokalu To - w arzystw a, C hm ielna N r 14.

1. P ro to k u ł posiedzenia poprzedniego został od czytany i przyjęty.

2. Przew odniczący Komisyi zaw iadom i! czło n ków o zgonie nieodżałow anej pam ięci K azim ierza Zapczyńskiego, znakom itego badacza flory k ra jo wej i zawezwał o becnych do uczczenia pam ięci zm arłego przez pow stanie z miejsc.

5. P. J. Morozewicz m ów ił „O syntezie lip a ry tu i h aju in o firu “. D ośw iadczenia M ichel - Levyego i F ouąuego dow iodły, że skały w ulkaniczne zasa

dowe, jak : andezyty, bazalty, nefelinity, leucytyty

i t. d. mogą być z łatw ością odtw orzone sztucznie

z najd ro b n iejszem i szczegółam i p rzez topienie ich

elem entów i powolne studzenie stopu. Jednocze-

(12)

828 . N r 52.

śn ie ci sam i uczeni w j kazali, że sk a ły w ulkaniczne kw aśne, bo g ate w krzem ionkę, a m ianow icie lipa- ry t, tr a c h it i im podobne n a drodze czysto ognio

wej, wprost przez to p ien ie części składow ych, p o m im o licznych usiłow ań, otrzym ać się nie dają.

Pow staw anie lip a ry tu i tr a c h itu w p rzy ro d zie p rzy p isu ją zwykle d ziałan iu p ary w odnej i c iśn ie n iu w te m p e ra tu rz e podniesionej. D ośw iadczenia je d n a k H autefeuillea, k tó ry dokonał syntezy k w a r

cu i ortoklazu, ty ch głów nych składników lip a ry tu , topiąc ich elem enty w n ad m iarze w olfram ia- nu sodu, lub fosforanów i fluorków alk aliczn y ch , ja k rów nież obecność w skałach pom ienionych n ie w ielkich ilości fluorków , fosforanów , a n iekiedy i m inerałów w olfram ow ych i m olibdenow ych zdają się przem aw iać za tem , że su b stan cy je te w yw o

łać m ogą k ry stalizacy ją law i bez u d ziału p a ry wodnej. A by przypuszczenie to stw ierd zić, do m ię szaniny o składzie lip a ry tu islandzkiego d o d ał pan M. około l 0/„ kwasu w olfram ow ego i stopił j ą z z a chow aniem w arunków n iezb ę d n y ch do p raw id ło wej k ry sta liz a c ji. Po kilku ty g o d n iach ogrzew a

n ia tygla w tem p e ra tu rz e nap rzó d jasn ej, a pó ź

niej ciem nej czerw oności o trz y m a ł stop szklisty, przy p o m in ający niektóre sm ołow ce. Pod m ik ro skopem je d n a k z łatw o ścią d ostrzedz i odróżnić zd o łał całe roje dro b n y ch kryształków kw arcu w doskonale w ykształconych p ostaciach p ir a m i

dalnych (q u a rtz b ip y ram id e), sześciokątne żółte tab liczk i b io ty tu o silnym bard zo pleochroizm ie, w rerzcie m ik ro lity o rto k lazu podłużne, czterobocz- ne. W szystkie te m in e ra ły w od d zieln y ch g r u pach rozrzucone są w m asie szklistej bezbarw nej.

T ak więc m ałe ilości kw asu wolfram ow ego, k tó rego obecność w sk ałach n a tu ra ln y c h jest b ard zo m ożliw ą, a w wielu w ypadkach dow iedziony, m ogą pow odować k ry sta liz a c y ją lip a ry tu . J e ż e li o b ec

nie prow adzone dośw iadczenia n ad działan iem m a ły c h ilości fluoru i fosforu, jako czynników k ry stalizu jący ch (agenta m in e ra lisa te u rs), w y p ad n ą rów nie pom yślnie, ja k z kw. w olfram ow ym , n a tenczas będziem y w p raw ie w ygłosić tw ie rd z e n ie , że lip a ry t może pow staw ać na drodze czysto o g n io wej bez udziału p a ry w odnej i ciśn ien ia w ięk sze

go n ad zwykłe.

P rzed kilku m iesiącam i p. M. dokonał sy n tezy m inerałów grupy hajuinu, to p ią c ic h elem en ty w n ad m iarze soli g lau b ersk ie j, lub ch lo rk u sodu w te m p e ra tu rz e ciem nej czerw oności. D ośw iad

czenie to jed n ak , w ykonane w w a ru n k a c h n ie n a tu ra ln y c h (n a d m ia r to p n ik a ), nie czyniło zadość wFzystkim w ym aganiom syntezy m in eralo g iczn ej.

W celu unik n ięcia konieczności u c ie k a n ia się do n a d m ia ru to p n ik a (h aju in , m in e ra ł sam p rz e z się tru d n o topliw y, tw o rz y się je d n a k w te m p e ra tu rz e n ;skiej), w y b ra ł p. M. m ięszaninę łatw o to p liw ą , złożoną z 2 cz. h aju in u i 1 cz. a u g itu bogatego w alkalija. Po kilku ty g o d n iach ogrzew ania w cie

m nej czerw oności, m ieszanina sto p iła się i z a k ry - stalizow ała w m asę zu p ełn ie je d n o ro d n ą . M ik ro skop w ykazał w n iej obecność n a d e r liczn y ch kryształków a u g itu , a m iędzy n ie m i liczn iejszy ch

je sz c ie hajuinów o barw ie niebieskiej, w p o sta

ciach: (110), (100), r ( l l l ) , lu b ich kom binacyj.

Między obu m in e ra ła m i pozostały n ad to resztki m asy szklistej. Część stopu otrzym anego, o g rze

w ana przez czas długi w tem p eratu rze wyższej, dała n ad er ciekawy re z u lta t, gdyż zam iast hajuinu skrystalizow ały się w niej a n o rty t i n( felin, k tó re, ja k w ykazały poprzednie dośw iadczenia p an a Mo- rozew icza, tw orzą się zam iast bajuinu w te m p e r a tu rz e wyższej nad ciem ną czerw oność. Z faktów pow yższych p. M. w yprow adził w niosek, że hajuin oraz skała hajuinow a, to je s t kom binacyja jego z au g item tw o rzą się na drodze czysto ogniowej, lecz w tem p eratu rze stosunkow o niskiej.

N a tem posiedzenie zostało ukończone.

T O W A R Z Y S T W O

POPIERANIA PRZEMYSŁU I HANDLU.

Posiedzenie 11 Sekcyi chem icznej m iało m iejsce w dniu 26 L isto p ad a r. b., w b u d y n k u Muzeum p rzem ysłu i ro ln ictw a.

1. P ro to k u ł posiedzenia poprzedniego został o d czy tan y i p rzy jęty .

2. D r E d m u n d N eugebauer w yłożył rzecz „O p la m ach, pow stających przy barw ieniu tk a n in w eł

n ian y ch b arw n ik am i ro ślin n e m i11. M ianowicie przy b arw ien iu su k n a szczególniej p o rą zim ow ą pow sta

j ą p lam y , nazw ane przez p releg ien ta plam am i wo- dnem i. Są to m iejsca o z a b arw ien iu nieco ja ś - niejszem , a zatem m iejsca, n a k tó ry ch osiadło n ie co m n iej barw nika. Aby przek o n ać się, czy na w ytw orzenie ty ch p lam m oże w pływ ać w oda, d r N eugebauer p ró b k i jed n eg o i tego sam ego sukna go to w ał je d n ę w wodzie dystylow anej, d ru g ą w wo

dzie w iślauej i b arw ił te p ró b k i w sposób n a jśc i

ślej jed n ak o w y . Otóż p ró b k a gotow ana w wodzie w iślanej byw ała zawsze słabiej zabarw iona. To dośw iadczenie d r N eugebauer p o k a z a ł na p o sie

dzeniu. W oda w ięc może w płynąć n a zab arw ie

nie, a o b jaśn ia się wpływ te n w sposób n a stępujący: na pow ierzchni sukna w n ie k tó ry c h w a ru n k ach przez w yparow anie w ody może osia

dać w ęglan w apnia. Otóż ten na suknie osa

dzony w ęglan w apnia przy zetknięciu z sia rc z a nem gliuu, użytym jak o zapraw a barw ierska, osa