Joanna Mierzwińska
Zastosowanie pieczęci
w kulturach Grecji i Krety epoki brązu
Fragmenty gliny z odciskami pieczęci były znajdowane od dawna podczas wykopalisk prowadzonych w obrębie stanowisk datowanych na okres epoki brązu. Początkowo nie budziły one większego zainteresowania wśród badaczy. Później jednak okazało się, że na ich podstawie można dowiedzieć się wiele o społecznej
organizacji posługujących się nimi niegdyś ludzi. Ze względu na swoje zastoso-wanie, te niepozorne bryłki gliny w pełni zasługują na miano dokumentów. Służyły jako etykiety identyfikujące towary, określające ich przeznaczenie, pochodzenie lub właściwości, jako pokwitowania, promesy zapłaty, świadczyły o nienaruszeniu zamknięcia przez osoby niepowołane.
Dokumenty te były ostemplowane jedno lub wielokrotnie przez jedną lub kilka pieczęci, niekiedy nosiły także krótkie inskrypcje. Można wyodrębnić trzy zasad-nicze typy:
1. dokumenty niezależne od przedmiotu transakcji - krążki, noduli , półksiężyce (fig. 1);
2. plomby bezpośrednie - plomby lejkowate służące do zamykania drzwi (fig. 2) i plomby blokujące bądź oblepiające wylew naczynia (fig. 3);
3. plomby pośrednie - węzełki wiszące (o jednym lub dwóch otworach, przy-czepiane do sznurka zwisającego z przedmiotu) i węzełki o płaskim spodzie (przyczepiane do sznurka obwiązującego przedmiot) (fig. 4).
Na terenie Grecji i Krety pieczęci znane były od neolitu2. Te najwcześniejsze to przeważnie importowane z Bliskiego Wschodu kościane cylindry oraz wyroby miejscowe o prostych ornamentach geometrycznych, czasem przypominających
Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem dr. hab. Kazimierza Lewartowskiego, przedstawionej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w 1999 roku. 1 W literaturze przedmiotu używa się nazw dokumentów w języku pierwszej publikacji, co powoduje, że
w jednym tekście pojawiają się słowa w kilku językach. Łacińskie słowo nodulus (w liczbie mnogiej
noduli) używane jest do oznaczenia bryłki gliny z odciskiem, niemocowanej do przedmiotu; w
angielskim tłumaczeniu nodule określa natomiast węzełek. Nodulus jest jedyną formą, jaką pozostawiłam w obcym języku; wszystkie pozostałe nazwy zostały przetłumaczone.
wątek tkaniny. Używane były do ozdabiania różnych powierzchni i noszone j a k o biżuteria podkreślająca, ze względu na swoją wartość, status właściciela. Duży zespół takich zabytków znaleziono w grobach tolosowych w dolinie Messara, używanych przeważnie w okresie wczesnominojskini. Pojedyncze plomby z tego okresu znaleziono m. in. w Chamaleuri, Myrtos i Knossos. Jednak wydaje się, że aż
do okresu wczesnohelladzkiego II ( t a b . 1, t a b . 2)3 nie można mówić o zastosowaniu
administracyjnym pieczęci, ponieważ nie istniały jeszcze odpowiednio skom-plikowane struktury społeczne. Pierwsze zwarte zespoły pieczętowanych plomb, tzw. bezpośrednich (czyli umieszczanych wprost na zabezpieczanym przez nie przedmiocie), pochodzą z warstw wczesnohelladzkich II stanowisk L e m a w Ar-golidzie i Geraki w Lakonii. W obrębie pierwszego z nich znaleziono różne typy dokumentów. W Domu Dachówek w pokoju XI, którego jedyne drzwi prowadzą na zewnątrz budynku, odkryto plomby przypominające z wyglądu lejek (służące do pieczętowania kołków używanych w basenie Morza Śródziemnego do zamykania drzwi lub większych skrzynek). Znaleziono tam także kilka typów plomb związanych z naczyniami (niewielkie wylewy w całości zalepiano gliną, na której odciskano pieczęci, zaś wylewy o większej średnicy owijano plecionką i pie-czętowano pod krawędzią). Po przyjrzeniu się motywom odciśniętych pieczęci stwierdzono, że w obrębie stanowiska istniała nieliczna grupa kilku osób upraw-nionych do otwierania określonych drzwi. W niektórych wypadkach wymagana była obecność dwóch z nich na raz. Fakt, iż zwarty zespół zabytków znaleziono w pomieszczeniu, do którego jedyny dostęp budowniczy przewidzieli z zewnątrz budynku, skłaniał badaczy do interpretowania osady w Lerna j a k o punktu poboru
należności i redystrybucji nagromadzonych dóbr, a nawet j a k o faktorii handlowej4
(na co mogła wskazywać obecność sztabek ołowiu uformowanych na kształt skór bydlęcych). Druga grupa zabytków pochodzi z pomieszczeń murów obronnych typu kazamatowego otaczających Lernę. Znaleziono tu połamane plomby służące do zamykania pitosów (plombowanie tych dużych naczyń zasobowych wskazuje na kontrolowane wydzielanie ich zawartości, np. zboża). Około 180 fragmentów tego samego typu dokumentów (nieznacznie późniejszych od lernejskich), o zbliżonych
motywach, odkryto także niedawno w Geraki1. Tak więc, mamy do czynienia z
dwoma stopniami zabezpieczenia dóbr. Po pierwsze limitowany jest j u ż sam dostęp do magazynu - m o g ą się tam dostać wyłącznie posiadacze odpowiednich pieczęci, niekiedy pod wzajemnym nadzorem. Po drugie, zaplombowane s ą znajdujące się wewnątrz naczynia.
1 W tekście użyte są wyłącznie nazwy okresów chronologii względnej. Zamieszczone na końcu tabele
zestawiają tradycyjne chronologie względne według A. Evansa i G. Walberg oraz według pałaców kreteńskich z chronologią bezwzględną według V. Hankeya i P. Warrena; cf. A. Evans, The Palace of
Minos al Knossos !- IV, London 1921-1935; G. Walberg, Kamares. A Siudy of the Character of Palatial Middle Minoan Pottery, Uppsala 1976.; V. Hankey, P. Warren, Aegean Bronze Age Chronology, Bristol 1989.
4 J. Weingarten, Another look at Lerna: an Early Helladic Trading Post?, OJA 16, 1997, p. 147-166.
5 J. Weingarten et al., Early Helladic Sealings from Geraki in Lakonia, Greece, OJA 18 (4), 1999, p.
Zastosowanie pieczęci w kulturach Grecji i Krety. 43
Po okresie wczesnohelladzkim na Lądzie Greckim, jak się wydaje, zaprzestano
używania pieczęci aż do początków kultury mykeńskiej6.
Niewiele młodszy od wyżej omówionych depozyt składający się także z plomb bezpośrednich, ostemplowanych przez pojedyncze pieczęci, pochodzi z warstw średniominojskich II В Starszego Pałacu w Fajstos w dolinie Messara na Krecie. W pokoju 25 znaleziono ich około 6500 - przede wszystkim typu lejkowatego, a także tych używanych do zamykania naczyń o niewielkich średnicach wylewu. Znakomita większość zabytków jest zniekształcona, prawdopodobnie na skutek zdejmowania ich zanim zaschła glina. Na rewersie oprócz śladów kołka często można dostrzec zniekształcony odcisk poprzedniej pieczęci, co świadczy o częstym
otwieraniu i zamykaniu zabezpieczanych w ten sposób drzwi7. Plomby z pałacu
w Fajstos, podobnie jak we współczesnych mu pałacach bliskowschodnich*, przechowywane były przez określony czas dla celów księgowych. Po j e g o upływie sporządzano „bilans" i niepotrzebne j u ż dokumenty wyrzucano. W tym konkretnym wypadku użyto ich do wyrównania terenu pod nową posadzkę w pokoju 25. W po-kojach L I - L V i 11 pałacu znaleziono także 12 krążków. Są to pierwsze stemplowane dokumenty z obszaru kultur egejskich, nie mocowane do przedmiotu, którego
dotyczą, stanowiące rodzaj pokwitowania9. Z tego samego okresu, tzw. Starszych
Pałaców, pochodzą depozyty pałacu i Dzielnicy Mu w Mallia, pałacu w Knossos
i pałacu w Petras10, zwane hicroglificznymi od używanego w tym czasie pisma.
Począwszy od tego okresu w obrębie tych samych stanowisk krążki i plomby po-średnie (tzw. węzełki przyczepiane za pomocą sznurka) współwystępują z plombami bezpośrednimi. Miejsca, w jakich najczęściej znajdowane są dokumenty, inter-pretowane są j a k o magazyny lub archiwa, bądź j a k o pomieszczenia kultowe. W pier-wszym przypadku dokumenty m o g ą być odkrywane wraz z naczyniami o
za-6 J. Younger wysuną! hipotezę, że kilka niepewnie datowanych pojedynczych pieczęci może pochodzić
z okresu Sredniohelladzkiego; cf. J. Younger, Seals? From the Middle Helladic Greece, Hydra 8, p. 35-52.
H. Fiandra ustaliła doświadczalnie, że musi upłynąć od 18 do 26 godzin do zaschnięcia tego typu gliny, czyli że drzwi mogły być otwierane i zamykane kilka razy dziennie; cf. E. Fiandra, A che cosa
servivano le eremie di Festos, Proceedings of the second International Cretological Congress, Athens
1968, p. 392; idem, Ancora a proposilo delle cretule di Festos: connessione tra / sistemi
amministrativi centralizzati e I'uso delle cretule nell'età del bronzo, Bollettino d'Arte 60, 1975, fasc.
1-2, p. 1-25.
Na przykład w pałacu w Arslantepe odkryto depozyt ponad 5000 plomb wyrzucanych zawsze w to samo miejsce. Na podstawie szczegółowych badań wyróżniono 17 warstw odpowiadających najprawdopodobniej latom słonecznym; cf. P. Ferioli, E. Fiandra, Archival Techniques and Methods
at Arslantepe, Archives Before Writing, Proceedings of the International Colloquium, Oriolo Romano
23-25 October 1991, Rome 1994, p. 149-161.
Krążki obszernie opisane zostały przez E. Hallagera: E. Hallager, The Minoan Roundel and other
Sealed Documents in the Neopalatial Linear A Administration, Aegaeum 14, 1996. Są to
najprawdopodobniej promesy zapłaty/potwierdzenia dostawy. Awers może nosić znaki pisma linearnego A i ideogramy, szerokie krawędzie są ostemplowane. Określa się je mianem dokumentów niepiśmiennej biurokracji, ponieważ zastosowany system uniemożliwia oszukanie osoby niepiśmiennej - przedmiot transakcji opisany jest na awersie, ale ilość symbolizują odciski pieczęci na krawędziach.
pieczętowanych wylcwach i z inskrybowanymi tabliczkami. O kultowym charakterze pomieszczenia świadczy natomiast obecność m. in. figurek glinianych, rogów sakralnych, miniaturowych naczynek, itp. We wspomnianej Dzielnicy Mu w Mallia został znaleziony niewielki, ale ważny depozyt. Obecność plomb w pokoju usytuowanym blisko wejścia do p a ł a c u " , znalezionych wraz z tabliczką opiewającą na wysoką sumę 7000 jednostek, świadczy o istnieniu w okolicy archiwum. Największy depozyt hieroglificzny pochodzi z pałacu w Knossos'". Zabytki zostały przemieszczone podobnie j a k w Fajstos. Znaleziono około 40 wielokrotnie pie-czętowanych półksiężyców i węzełków o płaskim spodzie ostemplowanych przez różne, niemal niepowtarzające się pieczęci, co może świadczyć o wzajemnej kontroli urzędników lub o tym, że transakcje zawierały osoby spoza pałacu. Po wspólnym upewnieniu się, co do zawartości kontrahenci (albo oddawca i przyjmujący
urzęd-nik) pieczętowali razem pojemnik1 3.
Pod koniec okresu średniominojskiego II В ośrodki administracji minojskiej dotknęła fala zniszczeń. W kolejnym okresie - późnominojskim - na szeroką skalę zaczyna być stosowane pismo linearne A, co jednak nie wydaje się powodować uszczuplenia roli gliptyki w administracji. Pojawiają się nowe typy dokumentów, a każdy z ośrodków kreteńskich wypracowuje w tym czasie swój własny, charakte-rystyczny system zarządzania, co świadczy o ich dużej autonomii. P o d u p a d a j ą
pałace w Mallia i Fajstos. Rolę tego ostatniego przejmuje nowa willa w A j a Triada1 4.
Dokumenty p o j a w i a j ą się także w domach miejskich. Administracja Młodszych Pałaców zaprzestaje używania plomb bezpośrednich na rzecz węzełków wiszących o różnych kształtach, noduli i krążków. Dwa ostatnie typy dokumentów nie były do niczego przymocowywane, a węzełki trzymały się na sznurkach i rzemykach, j e d n a k niemożliwe jest ustalenie, do czego mogły być przyczepione.
Najstarszy depozyt dokumentów pieczętowanych z tego okresu pochodzi z Re-pozytorium Kultowego w Knossos. Trudno na j e g o podstawie dokonywać jakich-kolwiek wniosków, ponieważ jest niewielki i nietypowy ze względu na d u ż ą liczbę noduli. W innych młodszopałacowych depozytach noduli, interpretowane j a k o promesy zapłaty, są zjawiskiem marginalnym, tu zaś stanowią ponad połowę
11 Podobnie jak to ma miejsce w okresie PM I И w Aja Triada i w mykeńskim Kompleksie Archiwalnym
w Pylos.
12 Bardzo użytecznego opracowania plomb z Knossos (na podstawie publikacji i notatek A. Evansa)
dokonała M.A.V. Gill: M.A.V. Gili, The Knossos Sealings: Provenience and Identification, BSA 60, 1965, p. 58-98.
13 J. Weingarten, Sealing Studies in the Middle Bronze Age: III. The Minoan Hieroglyphic Deposits at
Mallia and Knossos [CMS Beiheft 5], 1995, p. 309
14 E. Fiandra opisuje znalezioną w pokoju 10 pałacu plombę wiszącą z inskrypcją linearną A datowaną
na pierwszą fazę Młodszego Pałacu. Wiadomo, że jedna plomba to za mało, aby mówić o systemie administracyjnym, jednak pozwala ona na postawienie hipotezy, że także w Fajstos nastąpiło przejście z plomb bezpośrednich do wiszących i, być może, pałac nadal pozostawał ważnym ośrodkiem, dzielącym się kompetencjami z willą w Aja Triada; cf. E. Fiandra, La cretula del vano 10 a Festos e
le sue implieazioni nell'amministrazione fra MM III e TM, in: L. Rocchetti ed., Sybrita. La Valle di Amari fra Bronzo e Ferro. Ricerche Grecoltaliane in Creta Occidentale [Incunabula Graeca 96],
44 Joanna Mierzwińska
pieczętowanych wylcwach i z inskrybowanymi tabliczkami. O kultowym charakterze pomieszczenia świadczy natomiast obecność m. in. figurek glinianych, rogów sakralnych, miniaturowych naczynek, itp. We wspomnianej Dzielnicy Mu w Mallia został znaleziony niewielki, ale ważny depozyt. Obecność plomb w pokoju usytuowanym blisko wejścia do p a ł a c u " , znalezionych wraz z tabliczką opiewającą na wysoką sumę 7000 jednostek, świadczy o istnieniu w okolicy archiwum. Największy depozyt hieroglificzny pochodzi z pałacu w Knossos'". Zabytki zostały przemieszczone podobnie j a k w Fajstos. Znaleziono około 40 wielokrotnie pie-czętowanych półksiężyców i węzełków o płaskim spodzie ostemplowanych przez różne, niemal niepowtarzające się pieczęci, co może świadczyć o wzajemnej kontroli urzędników lub o tym, że transakcje zawierały osoby spoza pałacu. Po wspólnym upewnieniu się, co do zawartości kontrahenci (albo oddawca i przyjmujący
urzęd-nik) pieczętowali razem pojemnik1 3.
Pod koniec okresu średniominojskiego II B ośrodki administracji minojskiej dotknęła fala zniszczeń. W kolejnym okresie - późnominojskim - na szeroką skalę zaczyna być stosowane pismo linearne A, co jednak nie wydaje się powodować uszczuplenia roli gliptyki w administracji. Pojawiają się nowe typy dokumentów, a każdy z ośrodków kreteńskich wypracowuje w tym czasie swój własny, charakte-rystyczny system zarządzania, co świadczy o ich dużej autonomii. P o d u p a d a j ą
pałace w Mallia i Fajstos. Rolę tego ostatniego przejmuje nowa willa w A j a Triada1 4.
Dokumenty p o j a w i a j ą się także w domach miejskich. Administracja Młodszych Pałaców zaprzestaje używania plomb bezpośrednich na rzecz węzełków wiszących o różnych kształtach, noduli i krążków. Dwa ostatnie typy dokumentów nie były do niczego przymocowywane, a węzełki trzymały się na sznurkach i rzemykach, j e d n a k niemożliwe jest ustalenie, do czego mogły być przyczepione.
Najstarszy depozyt dokumentów pieczętowanych z tego okresu pochodzi z Re-pozytorium Kultowego w Knossos. Trudno na j e g o podstawie dokonywać jakich-kolwiek wniosków, ponieważ jest niewielki i nietypowy ze względu na d u ż ą liczbę noduli. W innych młodszopałacowych depozytach noduli, interpretowane j a k o promesy zapłaty, są zjawiskiem marginalnym, tu zaś stanowią ponad połowę
11 Podobnie jak to ma miejsce w okresie PM I B w Aja Triada i w mykeńskim Kompleksie Archiwalnym
w Pylos.
12 Bardzo użytecznego opracowania plomb z Knossos (na podstawie publikacji i notatek A. Evansa)
dokonała M.A.V. Gill: M.A.V. Gili, The Knossos Sealings: Provenience and Identification, BSA 60, 1965, p. 58-98.
13 J. Weingarten, Sealing Studies in the Middle Bronze Age: III. The Minoan Hieroglyphic Deposits at
Mallia and Knossos [CMS Beiheft 5], 1995, p. 309
14 E. Fiandra opisuje znalezioną w pokoju 10 pałacu plombę wiszącą z inskrypcją linearną A datowaną
na pierwszą fazę Młodszego Pałacu. Wiadomo, że jedna plomba to za mało, aby mówić o systemie administracyjnym, jednak pozwala ona na postawienie hipotezy, że także w Fajstos nastąpiło przejście z plomb bezpośrednich do wiszących i, być może, pałac nadal pozostawał ważnym ośrodkiem, dzielącym się kompetencjami z willą w Aja Triada; cf. E. Fiandra, La cretula del vano 10 a Festos e
le sue implicazioni nell'amministrazione fra MM III e TM, in: L. Rocchetti éd., Sybrita. La Valle di Amari fra Bronzo e Ferro. Ricerche Grecoltaliane in Creta Occidentale [Incunabula Graeca 96],
Roma 1994, p. 15-26.
Zastosowanie pieczęci w kulturach Grecji i Krety. 45
zabytków. Na pozostałą część tego depozytu składają się węzełki o płaskim spodzie, które od tego czasu p o j a w i a j ą się coraz częściej. Po raz pierwszy pojawiły się tu odciski popularnych później, szczególnie w Zakro, tzw. pieczęci naśladujących. Ich nazwa bierze się z tego, że przedstawiono na nich identyczne sceny. Różnice można dostrzec dopiero przy użyciu szkła powiększającego. Mogły one oznaczać urząd, a może nadawały specjalne uprawnienia. Być może służyły także do identyfikacji miejsca pochodzenia; w różnych miejscach Krety (na przykład w willi w Sklavo-kampos) znaleziono odciski, które pozostawiły znalezione w Knossos złote sygnety. W willi w Aja Triada, w j e j części północno-wschodniej znaleziono około 1000 węzełków, przeważnie spadłych z wyższej kondygnacji. W pokoju blisko południo-wego wejścia do willi, a więc położonego bardzo dogodnie do rozliczeń z osobami przybywającymi z zewnątrz, znaleziono depozyt 45 noduli. Około 7 0 % dokumentów z tego stanowiska dodatkowo jest inskrybowanych.
W Chania, Zakro i Gurnia dokumenty pieczętowane pochodzą zarówno z pała-cu, jak i z domów w zabudowie miejskiej. W obrębie pierwszego z tych stanowisk, w pałacu, znaleziono plomby przemieszczone po dokonaniu bilansu. Były to - obok węzełków wiszących i o płaskim spodzie - przede wszystkim krążki. Pojedyncze zabytki p o c h o d z ą z domów miejskich datowanych od okresu późnominojskiego I B do późnominojskiego II. W Zakro duży depozyt liczący ponad 500 plomb znalezio-no w miejskim Domu A. Zdecydowana większość z nich to węzełki o płaskim spodzie, noszące odciski więcej niż j e d n e j pieczęci, prawie wcale nie inskrybowane. Przyjmuje się, że ten typ plomb służył do pieczętowania dokumentów sporządzo-nych na nietrwałych materiałach. W pałacu natomiast znaleziono zaledwie kilka dokumentów, ale Erik Hallager wspomina o niesprecyzowanej liczbie innych, które
uległy rozkładowi pod wpływem wody1 5. Dużą część depozytu z Zakro stanowią
pieczęci naśladujące. W Gurnia i w Tylissos znaleziono niewielką liczbę noduli i węzełków, zarówno w domach, jak i w pałacu. W obrębie obu tych stanowisk dokumenty współwystępowały z narzędziami i surowcami powiązanymi z obróbką metali.
Nieliczne dokumenty znaleziono w pokoju willi w Pyrgos wraz z przedmiotami o charakterze kultowym.
Pierwsze pieczęci znalezione na Lądzie na stanowiskach kultury mykeńskiej są sprowadzane z Krety. Pojawiające się później produkty lokalne zawsze pozostają pod silnym wpływem minojskim. Depozyty dokumentów mykeńskich s ą niewielkie, składają się przeważnie z węzełków (z nowym wariantem mocowanym bezpośrednio do przedmiotu, bez użycia sznurka) i z znanych z Krety Starszych Pałaców -dawnych plomb na wylewy naczyń.
W przeciwieństwie do sytuacji, z j a k ą mieliśmy do czynienia w kulturze minojskiej, wszystkie znane dotychczas stanowiska mykeńskie prezentują j e d e n wspólny wzorzec używania pieczęci, co świadczy o istnieniu silnego, jednolitego systemu, któremu podporządkowane są ośrodki.
W dużym, a k t y w n y m administracyjnie i politycznie pałacu w Pylos, z n a l e z i o n o zaledwie 147 w ę z e ł k ó w wiszących1 6, przede wszystkim w A r c h i w u m i m a g a z y n a c h
oliwy w obrębie głównego budynku pałacowego. O b e c n o ś ć p l o m b w M a g a z y n i e W i n a i w Warsztacie P ó ł n o c n o - W s c h o d n i m z a j m u j ą c y m się o b r ó b k ą skór ( p o d o b n i e j a k w pałacu w T e b a c h ) w s k a z u j e na to, że po z d j ę c i u z dostarczonych s u r o w c ó w lub p r o d u k t ó w p r z e c h o w y w a n o j e p r z e z określony czas do rozliczenia. D o A r c h i w u m p r o w a d z i ł o o d r ę b n e wejście, n i e w y m a g a j ą c e przechodzenia p r z e z g ł ó w n ą b r a m ę , co było szczególnie w y g o d n e p r z y scentralizowanym systemie opartym na pobieraniu p o d a t k ó w i innych należności, w y d z i e l a j ą c y m w zamian określone p r o d u k t y i su-rowce. W i ę k s z o ś ć p l o m b mykeńskich nosi czytelne dla nas inskrypcje w piśmie linearnym B, które p o t w i e r d z a j ą wysoki stopień zbiurokratyzowania m y k e ń s k i e j struktury administracyjnej. D o s t a r c z a j ą one wszelkich m o ż l i w y c h danych na temat produktu, пр.: j a k i e j płci i wieku było dostarczone do pałacu zwierzę, skąd przybyło albo d o k ą d należy j e wysłać, dla k o g o (z imienia i urzędu) j e s t p r z e z n a c z o n e .
W m y k e ń s k i m pałacu w K n o s s o s p l o m b y z n a j d o w a n e były na całej j e g o po-wierzchni oraz w pobliskich budynkach. M o ż e m y w y o d r ę b n i ć p r z y n a j m n i e j d w a d e p o z y t y z w i ą z a n e z f a z ą ostatecznego zniszczenia, d a t o w a n ą na o k r e s p ó ź n o m i -n o j s k i III A 1/2. Pierwszy z a j m o w a ł kilka pomieszczeń w Skrzydle W s c h o d -n i m . R ó ż n o r o d n o ś ć m o t y w ó w świadczy o p o z a p a ł a c o w y m p o c h o d z e n i u właścicieli pie-częci (czyli o p r z y j m o w a n i u przez pałac towarów w y n i k a j ą c y c h z p o w i n n o ś c i albo z a w i e r a n i u transakcji handlowych). Drugi depozyt p l o m b p o c h o d z i z p o m i e s z c z e n i a nad Piwnicami Południowo-Zachodnimi. Treść towarzyszących im tabliczek m a wyraźnie militarny charakter.
W M y k e n a c h n a j w a ż n i e j s z e d o k u m e n t y , związane z r ó ż n e g o r o d z a j u działal-n o ś c i ą h a działal-n d l o w ą , p o c h o d z ą z d o m ó w p o ł o ż o działal-n y c h działal-na p o ł u d działal-n i e od O k r ę g u G r o b ó w S z y b o w y c h B. W D o m u S f i n k s ó w 7 p l o m b stanowiących k o m p l e t z t a b l i c z k ą odnosi się do kilku tych samych t y p ó w naczyń. W D o m u Kupca O l i w y z n a l e z i o n o około 30 dużych, transportowych d z b a n ó w kabłączkowych, z których część miała zapieczęto-w a n e zapieczęto-wylezapieczęto-wy.
N a j w i ę k s z y zwarty zespół o d c i s k ó w mykeńskich znaleziony w j e d n y m m i e j s c u p o c h o d z i z T e b . Pięćdziesiąt pięć inskrybowanych w ę z e ł k ó w w i s z ą c y c h odkryto w P o k o j u P l o m b w B u d y n k u P ó ł n o c n y m z w i ą z a n y m z o b r ó b k ą skór (co p o t w i e r d z a j ą z n a j d u j ą c e się na p l o m b a c h ideogramy). D o k u m e n t y spadły z wysoka. M o ż e m a g a -z y n o w a n o j e na półce po odc-zepieniu od pr-zedmiotów, -z którymi pr-zybyły, a m o ż e p o w i e s z o n o j e za sznurki na wbitych w ścianę kołkach1 7. W obrębie d e p o z y t u dały
się z a u w a ż y ć r ó ż n e r o d z a j e gliny, co oznacza, że d o k u m e n t y trafiły tu z kilku miejsc. D u ż a g r u p a pieczęci d a t o w a n y c h na okres kultury m y k e ń s k i e j p o c h o d z i z gro-b ó w . N a p e w n o gro-były w y z n a c z n i k i e m statusu społecznego zmarłego, świadcząc nie
16 Tak niewielka ilość plomb może wiązać się ze ściślejszą centralizacją administracji mykeńskiej, w
której prawie wszystko podlega kontroli przełożonych i jest zapisywane na tabliczkach.
17 Podobnie wyglądały dokumenty z Warsztatu Płn-Wsch w Pylos, co świadczy o zbliżonym sposobie
przechowywania.; cf. V. L. Aravantinos, The Use of Seatings in the Administration of Mycenaean
Zastosowanie pieczęci w kulturach Grecji i Krety.. 47
tylko o j e g o p o z y c j i w hierarchii, ale też o zamożności1 4. Ze w z g l ę d u n a staranny dobór s u r o w c ó w służyły też j a k o biżuteria1 4. W dwóch b o g a t o w y p o s a ż o n y c h grobach tolosowych w Rutsi i W a f i o p o c h o w a n y c h mężczyzn z a o p a t r z o n o w spore kolekcje g e m m i sygnetów, niekiedy noszących wyobrażenia postaci w sukniach sy-ryjskich (interpretowanych j a k o strój kapłanów, arystokracji). W y d a j e się, że w spo-łeczeństwie m y k e ń s k i m pieczęć była trudniej osiągalna niż w m i n o j s k i m , przezna-czona dla wąskiej grupy osób, p o d k r e ś l a j ą c a p o z y c j ę s p o ł e c z n ą właściciela.
M ę ż c z y z n a z g e m m y C M S I 2232 0 z tolosu w Rutsi, z p i e c z ę c i ą na nadgarstku,
ma wszelkie atrybuty osoby niezwykłej: suknię syryjską i gryfa p r o w a d z o n e g o na smyczy2 1. Dla porównania: na m i n o j s k i m fresku z Tell el-Dabaa g e m m ę w kształcie
spłaszczonego cylindra nosi na nadgarstku akrobata p o p i s u j ą c y się e w o l u c j a m i na grzbiecie byka. Dla M i n o j c z y k ó w pieczęć była chyba przede w s z y s t k i m s p r a w n y m narzędziem służącym identyfikacji i autoryzacji, z w i ą z a n y m z z a w i e r a n i e m trans-akcji lub u m ó w z urzędnikami. T a k ż e ilość zabytków ze stanowisk m i n o j s k i c h świadczy o większym rozpowszechnieniu pieczęci wśród m i e s z k a ń c ó w Krety niż M y k e ń c z y k ó w .
W okresie p ó ź n o h e l l a d z k i m III В następuje upadek kultury m y k e ń s k i e j . W r a z z nadejściem tzw. w i e k ó w ciemnych i r o z p a d e m struktury społecznej znika p o t r z e b a administracyjnego użycia pieczęci, które p o z o s t a n ą w tym czasie w y ł ą c z n i e biżuterią i amuletami.
Seal use in the Bronze A g e Crete and G r e e k M a i n l a n d
A B S T R A C T
T h e article describes both sphragistic and nonsphragistic use of seals in the Bronze A g e Crete and G r e e k Mainland. W h i l e analysing sealings deposits found in villas and palaces together with -their contexts I tried to shed s o m e light on administrative and economic p r o c e d u r e s and their changes d e p e n d i n g on time, place and local needs. Describing s o m e important tomb deposits containing m a n y p r e c i o u s gems, sealstones and golden signets I wanted to underline great significance of seals not only as sphragistic devices but also as jewellery, talismans and symbols o f social status.
18
O wartości gemm świadczy ich kolekcjonowanie od okresu PH II regularnie zaczynają pojawiać się ^ one w dużo młodszych od siebie kontekstach.
O takim zastosowaniu gemm i pierścieni świadczą miejsca, w których znajduje się j e w grobach przy nadgarstkach, na szyi. Odnosi się to także do pierścieni, które niekiedy miaty zbyt małą obrączkę, aby
м można je było nosić na palcu.
Skrót C M S oznacza Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel, w którym publikowane są syste-matycznie pieczęci i plomby z kolejnych stanowisk. Cyfra rzymska oznacza tom, arabska kolejny numer zabytku w danym tomie.
Tab. 1. Ląd Grecki. Tabele chronologiczne
CHRONOLOGIA WZGLĘDNA WG A. EVANSA Okres: wczesnohelladzki 1 wczesnohelladzki 11 wczesnohelladzki 111 średniohelladzki późnohelladzki I późnohelladzki I I Л późnohelladzki II В późnohelladzki III A 1 późnohelladzki III A 2 późnohelladzki III В późnohelladzki III С submykeński CHRONOLOGIA BEZWZGLĘDNA 3600-2900 2900-2570/2410 2570/2410-2090/2050 2090/2050-1600 1600-1510/1500 1510/1500-1440 1440-1390 1390-1370/1360 1370/1360-1340/1330 1340/1330-1185/1180 1185/1180-1065 1065-1015
Tab. 2. Kreta. Tabele chronologiczne
Okresy wg A. Evansa wczesnominojski I wczesnominojski II wczesnominojski 111 średniominojski 1 A średniominojski 1 В średniominojski II średniominojski III A średniominojski III В późnominojski I A późnominojski I В późnominojski II późnominojski III A 1 późnominojski III A 2 późnominojski III В późnominojski III С subminojski CHRONOLOGIA WZGLĘDNA
Okresy wg G. Walberg Okresy „pałacowe"
przedkamaresowy Stary Kamares Klasyczny Kamares postkamaresowy przedpalacowy Starsze Palace Młodsze Pałace Pałac Przejściowy w Knossos Pałac Mykeński w Knossos CHRONOLOGIA BEZWZGLĘDNA 3650/3500-3000/2900 2900-2300/2150 2300/2150-2160/2025 2160/1979-XX wiek X I X wiek X I X wiek-1700/1650 1700/1650-1640/1630 1640/1630-1600 1600/1580-1480 1480-1425 1425-1390 1390-1370/1360 1370/1360-1340/1330 1340/1330-1190 1190-1070 1070-po 1015
48 Joanna Mierzwińska
Tab. 1. Ląd Grecki. Tabele chronologiczne
C H R O N O L O G I A W Z G L Ę D N A W G A. E V A N S A Okres: wczesnohelladzki 1 wczesnohelladzki 11 wczesnohelladzki 111 średniohelladzki późnohelladzki I późnohelladzki II A późnohelladzki II B późnohelladzki III A 1 późnohelladzki III A 2 późnohelladzki III B późnohelladzki III C submykeński C H R O N O L O G I A B E Z W Z G L Ę D N A 3600-2900 2900-2570/2410 2570/2410-2090/2050 2090/2050-1600 1600-1510/1500 1510/1500-1440 1440-1390 1390-1370/1360 1370/1360-1340/1330 1340/1330-1185/1180 1185/1180-1065 1065-1015
Tab. 2. Kreta. Tabele chronologiczne
Okresy wg A. Evansa wczesnominojski I wczesnominojski II wczesnominojski 111 średniominojski 1 A średniominojski 1 B średniominojski II średniominojski III A średniominojski III B późnominojski I A późnominojski I B późnominojski II późnominojski III A 1 późnominojski III A 2 późnominojski III B późnominojski III C subminojski C H R O N O L O G I A W Z G L Ę D N A
Okresy wg G. Walberg Okresy „pałacowe"
przedkamaresowy Stary Kamares Klasyczny Kamares postkamaresowy przedpalacowy Starsze Palace Młodsze Pałace Pałac Przejściowy w Knossos Pałac Mykeński w Knossos C H R O N O L O G I A B E Z W Z G L Ę D N A 3650/3500-3000/2900 2900-2300/2150 2300/2150-2160/2025 2160/1979-XX wiek XIX wiek XIX wiek-1700/1650 1700/1650-1640/1630 1640/1630-1600 1600/1580-1480 1480-1425 1425-1390 1390-1370/1360 1370/1360-1340/1330 1340/1330-1190 1190-1070 1070-po 1015
Zastosowanie pieczęci w kulturach Grecji i Krety. 49
Fig. 1. Dokumenty niezależne od przedmiotu transakcji: 1 - krążek; 2 - nodulus. Strzałki wskazują miejsce przyłożenia pieczęci (wszystkie rys. J. Mierzwińska)
Oft ft
* ТFig. 3. Plomby na wylewach naczyń. Strzałki wskazują miejsce przyłożenia pieczęci
Ж
7T77//7 ^ТТЯУ i m n b
i
Г
Fig. 4. Węzełki: 1 - wiszące o j e d n y m otworze; 2 - wiszące o dwóch otworach; 3 - 0 płaskim spodzie; 4 - przykładowe zastosowanie w ę z e ł k ó w
