Sub specie deae atque dei : rodzinne uwarunkowania żeńskich asymilacji z bóstwami w starożytnym Rzymie

Tomasz Mikocki

Uniwersytet Warszawski

SU3 SPECIE DEAE ATQUE DEI. RODZINNE UWARUNKOWANIA ŻEŃSKICH ASYMILACJI Z BÓSTWAMI W STAROŻYTNYM RZYMIE

Jednym z charakterystycznych aspektów politeistycznej grec-ko-rzymskiej kultury była skłonność do oddawania wybranym osobom śmiertelnym kultu analogicznego do kultu bóstw lub nawet do uzna-wania tych osób za bóstwa ze względu na ich szczególną pozycją, zasługi albo wyjątkowe zalety, jak np. uroda lub męstwo . To zrównanie człowieka z bogiem przebiegać mogło w trojaki sposób. Pierwszym jest nazwanie danej osoby bogiem, częstsze po śmierci, rzadsze za życia. Jest to zabieg, który możemy określić jako dei-fikację. Człowiek w jego efekcie wchodzi do panteonu, staje się jeszcze jednym z wielu, nowym bóstwem. Sposobem drugim jest zrów-nanie śmiertelnika z uznanym bogiem. Zabieg taki możemy określić terminem asymilacja, gdyż przejawiał się on w ikonografii upodob-nieniem do boga. Asymilacja taka ma oczywiście swoją wymowę nomi-nalną. Wybraną osobę nazywa się po prostu imieniem bóstwa, prze-nosi na nią epitety z danym bogiem związane lub określa się ją jako nowe wcielenie dawnego boga fnp. nowy Dionizos, nowa Hera). Sposób trzeci to asocjacja w kulcie - oddawanie wspólnego kultu bó-stwu i śmiertelnikowi, przejawiające się najczęściej w umieszczeniu

2 #

posągu człowieka w świątyni . Dowodem takich zabiegów, obok za-chowanych posągów i innych wyobrażeń, są inskrypcje będące takie-go kultu potwierdzeniem.

1 Por. F. Riewald, D ^ J j l g e r ^ t o ^ ^

1912; pozniejszą obfitą li-t ^ r a ï u r ç z a g a a n i e n ^ J . Tondriau, ^i&l^ggJl^-"

j ^ i l ^ d u c u l t e d e s s o u ^ TffissBuae Kąisjąj^jJt /1955-1975/, i n : *ANRW I I , ^ l ^ / ł ^ t ^ T ^ ^

o s t a t n i o H . Wrede, Ç o j i â g ç i ^ y ^ ç ^ f j g ^ ^

wainz 1981.

74

Trzy omówione wyżej sposoby można łatwo zhierarchizować, ustawiając najwyżej pełną d e i f i k a ć j ę - stworzenie nowego bóstwa. Niższy etap stanowi asymilacja, porównanie lub całkowite zrówna-nie osoby (inkorporacja) ze znanym i powszechzrówna-nie czczonym bós-twem. Etap najniższy to wspólny kult oddawany ludziom i bóstwom.

Z tych trzech typów metamorfozy człowieka w boga najciekaw-sza dla historyka sztuki i archeologa, dająca najszersze możli-wości badawcze, przejawiająca się w wielu aspektach jest asymi-l a c j a . J e j wybór jako tematu badań podyktowany jest także o wie-l e większą w starożytności popuwie-larnością asymiwie-lacji niż powodze-niem zwykłej d e i f i k a c j i . Asymilacje z bóstwami są także, jak się wydaje, bardziej żywe, śmielsze i wcześniejsze od "zwykłego" ubóstwienia. Niewątpliwą rolę odgrywał t u t a j bowiem kult uznane-go bóstwa, które mogło osobie śmiertelnej udzielić części lub na-wet wszystkich swych cech. Asymilacja j e s t więc także d e i f i k a c j ą , ale t e j d e i f i k a c j i odmianą szczególną, d e i f i k a c j ą in £apiąmjie£-njm. Ten sposób d e i f i k a c j i j e s t właściwie jedynym, który znajdu-je uchwytne odbicie w sztuce. Dysponując źródłami ikonograficzny-mi, podbudowanymi inskrypcjami i źródłami literackiikonograficzny-mi, możemy prześledzić jego formy, funkcjonowanie, przyczyny i h i s t o r i ę .

Ze względu na częstotliwość, polityczną i r e l i g i j n ą wymowę oraz doniosłość zabiegów asymilacji z bóstwami w krągu kultury grecko-rzymskiej, szczególną r o l ę pełniły w nich osoby z domów królewskich i cesarskich, głównie władcy i ich najbliższa rodziHa. Obok, a czasem nawet wcześniej lub zamiast męskich reprezentan-tów dynastii utożsamianych z bogami, pojawiają się także cesa-rzowe i księżniczki: żony, matki i córki władców oraz preten-dentów .

Bezpośrednie powody asymilacji cesarzowych i księżniczek z bóstwami w starożytnym Rzymie można podzielić na dwie grupy. Pierwszą - której zagadnienia omawiamy w innym miejscu*5 -

sta-nowią przypadki, w których asymilacja j e s t skutkiem osobistych

3 For. T. Mikocki

ona-___ Archaologie, Berlin 1938, Meinz 1990, 565-566 /w druku/ i w szerszej wersji Eos 78, 1990, 1, 2 0 9 - 2 1 8 .

75

zasług kobiety, pokładanych w n i e j nadziei, przypisywanych j e j osobie określonych cech.

Grupa druga - którą teraz chcielibyśmy omówić - to przypad-ki asymilacji wtórnych, spowodowanych charakterem lub pozycją osób z najbliższego otoczenia cesarzowej lub księżniczki. Przy-kładem klasycznym j e s t potraktowanie cesarzowej na równi z cesa-rzem - bogiem, ze względu na pozycję lub zasługi tego drugiego. Na podobne zestawienia w boskie pary lub większe grupy pozwala-ją też inne sytuacje rodzinne, wśród których omawiany, rzymski materiał pozwala wydzielić:męża i żonę, matkę z córką, dwie /trzy/ siostry, brata i siostrę, syna i matkę, małżeństwo z dzie-ckiem. Czasem możemy się także domyślać, iż asymilacja, w której bezpośrednio inny członek rodziny nie uczestniczy, została spowo-dowana właśnie jego rolą.

Asymilacje grup rodzinnych z bóstwami pozostającymi ze sobą w określonym związku stają sią najłatwiejsze i najwyraźniej wyra-żają przewawyra-żającą pozycję jednej z osób w ziemskim zespole. Sacze-gólne miejsce mają t u t a j cesarskie małżeństwa. Ich niebiańskimi wzorami są Jupiter/Zeus i Junona/Hera, aktualne dla Augusta i L i -wii [w tekstach Owidiusza4, Prudencjusza^, na monetach z Hzymufc,

7 a. w grupach rzeźbiarskich z Efezu i z Mirturno J,dla V.espazjana i Flawii L'omicylli I [grupa rzeźbiarska z Metroonu w Olimpii^ 1,

Do-1 0*i

micjana i Domicji [w tekście Stacjusza J, dla Hadriana i Sabiny r~ 11 i? [inskrypcja z Fhilippi w Macedonii , z Thasaos , moneta z

Kiko-4 Owidiusz, I I I , 117-118 i 145; f j i s t i , I , 648- 650. 5 Frudentius, C o ^ ^ ^ ^ t i p n e n ^ I , 249-251 .

6 CNR, VI, 124 n, n'9l0; BMC, I , 141 n'151-154, p l . 26,3. 7 J. Inan, E. Alfóldi-Rosenbaum, J ^ ^ r ^ t ^ a s t i k Im*, 1979,

61, n"5, p l . 4,2; 5,1 i 2. 8 Adriani, NSc, 1938, 203n, n'52, f i g . 2 8 , 29; J. Johnson, 11,1, 1933, 6; H.G. Niemeyer, SJ^aj^a-i ï s c n e D ^ s t e l T u r ^ l 9 6 8 , 30, n'33. Stone, AM, 100, 1985, 377n, zwł. 390, p l . 83,2 i 83,3; Boi, Jdl, 101, 1986, 289n, f i g . 14 i 15. 1 0 Statius, Silyae, I I I , 4,18.

1 1 Collart, BCH, 1938, 412n, ń'4, p l . XLIV,2; AE, 1939 n'190:

Imp(eratori)/Hadri[aJ no/Clympio/ et Iunoni Con/iugali Sabina^e].

1 2 Bequignan, Devambez, BCH, 56, 1932, 284n, f i g . 28; AE,

1933, n'89; CH. Dunant, J. Pouilloux, Cu^tes^d^Thasos, I I , 1958, 86—87.

75 zasług kobiety, pokładanych w n i e j nadziei, przypisywanych j e j osobie określonych cech.

Grupa druga - którą t e r a z chcielibyśmy omówić - t o przypad-ki a s y m i l a c j i wtórnych, spowodowanych charakterem lub pozycja osób z najbliższego otoczenia cesarzowej lub k s i ę ż n i c z k i . Przy-kładem klasycznym j e s t potraktowanie cesarzowej na równi z cesa-rzem - bogiem, ze względu na pozycję lub zasługi tego drugiego. Na podobne zestawienia w boskie pary lub większe grupy pozwala-j ą też inne sytuacpozwala-je rodzinne, wśród których omawiany, rzymski materiał pozwala wydzielić:męża i żonę, matką z córką, dwie / t r z y / s i o s t r y , brata i s i o s t r ę , syna i matkę, małżeństwo z dzie-ckiem. Czasem możemy s i ę także domyślać, iż asymilacja, w k t ó r e j bezpośrednio inny członek rodziny nie uczestniczy, z o s t a ł a spowo-dowana właśnie jego r o l ą .

Asymilacje grup rodzinnych z bóstwami pozostającymi ze sobą w określonym związku s t a j ą s i ą n a j ł a t w i e j s z e i najwyraźniej wyra-ż a j ą przewawyra-żającą pozycję j e d n e j z osób w ziemskim zespole. Szcze-gólne miejsce mają t u t a j c e s a r s k i e małżeństwa. Ich niebiańskimi wzorami są Jupiter/Zeus i Junona/Hera, aktualne dla Augusta i L i -wii [w tekstach Owidiusza^, Irudencjusza^, na monetach z Kzymuc,

7 8n w grupach rzeźbiarskich z Efezu i z Kinturro J/Jla "'«espazjana i

Flawii Lomicylli I j^grupa rzeźbiarska z Metroonu w Olimpii^], Do-micjana i Domicji [w t e k ś c i e S t a c j u s z a1 C] , dla Hadriana i Sabiny

[Inskrypcja z Fhilippi w Macedonii1 1, z Thasaos1 2, moneta z Mko-4 Owidiusz, E j ^ f s r j t ^ , I I I , 117-118 i 145; f a s t i , I , 648-65^. 5 Frudentius, C o n ^ ^ ^ t i ^ n e i ^ I , 249-251.

6 CNR, VI, 124 n, n'910; BMC, I , 141 n ' 1 5 1 - 1 5 4 , p l . 2 6 , 3 . ^ J . Inan, E. Alfóldi-Rosenbaum, j^rtńitiDjjłstik rifr, 1979, 61, n ' 5 , p l . 4 , 2 ; 5,1 i 2 . 8 Adriani, NSc, 1938, 203n, n ' 5 2 , f i g . 2 3 , 29; J . Johnson, 1 1 , 1 , 1933, 6; H.G. Niemeyer, S J a j ^ a -g s c K e ^ a r s î e ï T u ^ T ^ ^ S , 30, n ' 3 3 . " ^ ^ t M e r ^ î ^ l O O , 1985, 377n, zwł. 390, p l . 8 3 , 2 i 8 3 , 3 } Boi, J d l , 1 0 1 , 1986, 289n, f i g . 14 i 15. 1 0 S t a t i u s , S i l v a e , I I I , 4 , 1 8 . 1 1 C o l l a r t , BCH, 1938, 412n, ń ' 4 , p ] . XLIV,2; AE, 1939 n'190: Imp(eratori)/Hadrj aj no/Clympio/ et Iunoni Con/iugali SabinafV].

1 2 Beqiiignan, Devambez, BCH, 56, 1932, 284n, f i g . 28; AE, 1933, n ' 8 9 ; CH. Dunant, J . Pouilloux, CiOtes^d^Thasos, I I , 1958,

76

medii w B i t y n i i1 3, grupa rzeźbiarska z Vaison l a Romaine1 dla

Antonina Piusa i Faustyny I [na b a z i e kolumny Antoninusa d z i ś w Watykanie1^, k a p i t e l u figuralnym z Lorium1^], d l a Septymiusza

Sewera i J u l i i Domny [na r e l i e f i e z Triadą Kapitolińską z pylo-nu Łuku w Leptis Magna, por. n i ż e j } na kamei J u p i t e r a w Stutt-garcie , być może na kamei Orghidan w Bukareszcie J .

W samym Rzymie taką idealną parą bywali także często Mars i Wenus. Wzory z n i e j brano np. d l a Augusta i L i w i i [moneta z Romula w B a e t i c a1 9] , Germanika i Agrypiny I [Cameo Gonzaga w

Ermitażu d l a Marka Aureliusza i Faustyny I I [na monetach i medalionach i w grupie r z e ź b i a r s k i e j z k a p i t o l u / f i g . 1/]. W asymilacjach par małżeńskich występują, choć r z a d z i e j , Sol/Helios i Luna/Selene: najwcześniej d l a Hadriana i Sabiny [moneta z Tarsos w C y l i c j i2 3 / f i g . 2/\, często d l a Septymiusza

13 BMC, Pontus e t c . , 105, n" 10-11, pl.XXIV,7 /m. Hadriana/, 108, n'32, pl.XXIV, 11 [m. Sabiny].

1/+ A. Carandini, Y i ^ S a b i n a , 1969, 136n, n ' 3 , fig.16-18;

M. Wegner, Hadrian, 1 9 f ^ T 8 5 n 7 T ^ n , p l . 4 l b , 42; ; Wegner, Un-ger, ^ B o r ^ 7 T T ^ 8 4 , 155.

1 9 7 3 39 H e" gg3 :8 n'z + 8 0 ; L-V o g e 1' ï i y ^ u ^ ^ ^ ^

1 6 inw.1263 62, po 161 r . ; L . , L u p i ,

MNR 485n, n ' I X , 11; Helbig , 1 7

W y ^ t ^ m b ą r ^ i s ę h e L ^ Stuttgart inw. Arch. 62/3: M.L. Vollenweiae?V"5S^^ 1964; W.-R. Megow, Kameen, 1987, 233n, A 132, p l Y S T ^ I Y ^

1 fl

Gabinet Numizmatyczny, Rumuńska Akademia Nauk: Banko, marteion, I , 1935, 124-129 [=Banko, 'ÛJh, 31. 1939, 150n, p l . 1 ] ; vr.-RTMegow, Kgmegn, 1987, 231 /do n* A 128/, p l . 4 3 , 3 .

1 9 BMC, I , CXXXVI; CNR, V I I I , 5n, n'2-6; A. Vives y Escudero,

Moned^His^^n^ca, IV, 1924, 124 n'3.. pl.CLXVll.

W.-R. Megow, Kameen, 1937, 231, C 26, p l . 2 9 , 1 4 .

2 1 BMC, IV, n*999-1001, p l . 7 4 , 1 1 ; RIC, I I I , 347, n'1680; F.

Gnecchi, Mędaejj^iy., I I , 1912, p l . 6 7 , 8 ; - J . M . C . Toynbee, Medal-l i o n s , 19447 215; por. też T. Mikocki, i n : A t t i I I Conf.Tnt". s u î ^ î î i t r a t t o Romano, 1987, 333n, f i g . 6 .

2 2 K. F i t t s c h e n , P. Zanker, C^gitolirio, I , 1985, 69n, n'64,

pl.74,75» eorundem, Cacj^filjjig, i n T r ^ s T f ^ l , p l . 2 6 c-d.

2 3 BMC, C i l i ę i a , 188, n'153-154, pl.XXXIV,7; §v

î C ^ S ^ & ^ ^ ^ g ^ ^ n'993-995? AUT

3 nn b i u s t Hadriana. nâ^głowie corôna "ràdia-Î B A I T ^ ^ F ^ J T ^ b i u s t Sabi-ny, na głowie diadem, pod biustem p ó ł k s i ę ż y c .

r

-78

Fig. 2 .

78

Fig. 3 .

79 r 241

Sewera i J u l i i Domny l i c z n e monety J oraz Trajana Decjusza i p c

E t r u s c i l l i [monety oraz medaliony z Rzymu 1, a także d l a Galie-r 26

na i Saloniny [medalion ] .

Pojawiają się t u jednak także pary: Sol i Wenus oraz Helios i Nike d l a Domicjana i Domicji [para szmaragdowych biustów w

Ge-27 281

newie , moneta z Rodos J , Mars z Minerwą d l a Germanika i Agry-piny I [na Gemma Claudia w Wiedniu2 9], J u p i t e r z Kybele d l a

Klau-diusza i Agrypiny I I [na tym samym zabytku], czasem Zeus z Hes-t i ą - jak w i n s k r y p c j i d l a Germanika i Agrypiny I z Thery3° lub

Zeus z Demeter - jak w i n s k r y p c j i d l a Klaudiusza i Agrypiny I I z Kos3 1, d l a Hadriana i Sabiny [z Heraklei w T r a c j i3 ] , d l a

Sep-tymiusza Sewera i J u l i i Domny [w grupie r z e ź b i a r s k i e j z Nimfeum w Perge3 3]. Mamy także J u p i t e r a i Romę d l a K a l i g u l i i D r u z y l l i

[kamea w Wiedniu3'*], J u p i t e r a i Konkordie d l a Nerona i Popei

[zapewne na monetach rzymskich3-'], d l a Septymiusza Sewera i

Ju-2 k Monety S.Sewera, K a r a k a l l i i Gety, Rzym, 1.199-206; RIC,

IV,1, 162, n*522 É . Sever!. 218, n ' 3 6 , 220, n'52, p l . 1 2 , 2 , 221, n*59 , 231 , n"125 [Karakallą. , 315, n ' 7 Geta ; BMC, V,204, n'260.

2 5 F. Gnecchi, M e ^ ą g i U t ó . 1912, I I , 101, I I I , t a v . d i suppl.

n*8; RIC. I V . 3 . 137. ^ T i f O T ^ S c . IV, 3, 123, n ' 3 1 j F. Gnecchi, 'igC^Slioci, I , 1912, 49, p l . 2 4 , 1 1 .

2 l b RIC, V, 1, 191, n*3, 105, n ' 1 ; R. Delbruck, r ^ i i j ą b y j j y ^ s g ,

1940, p l . 1 6 , 6 4 .

2 7 M.L. Vollenweider, Cąm£££ Genève, I I , 1979, 218n, n'227

i 228, p l . V , p l . 6 8 .

2 8 Egz. ^fe^kabirjett Munchen, acc. 1987/156; AYT0KPAT0P

AO[(jiTtavo]E K A ^ g î o î î a u o m i c j a n a - Heliosa w wieńcu i

d^atą/ A0MITIA ZEBAITH mała f i g u r k a Domicji z wieńcem i palmą w rękach, jako Nike.

2 9 F. E i c h l e r , E. K r i s , i & n ą ę ę ^ ^ n , 1927, 61 n, n ' 1 9 , p l . 9 }

W.-R. Megow, Kąmeąn 1987, 2 0 0 n / ^ 8 1 p p ï • 31, 32, 1 . 2 . 4 .

3 0 IG, X I I , 3 , n" 1392 i 1393 = ILS, n*8790 a . b : 'ECTTIOV |3ouAaiav AjfpiTinivav/ Tav jjarepoc Tatou Kaioapoç Ie(îaaTou 'o

oafjos-3 1 A. Maiuri, 1925, n'468 a , b: a/

Tipe[pi]coi KAaudiwi KaiGapi/lë^ larrript Kai Ayptmreivqi/ lepaoTqtO ^qpqrpi KapTfO^opaii, b) lu-rqpi kai /typitnTetriiou/lL|ia<rrai 4a(jarpi/Kapiro4>opoH.

3 2 IGR, I n'785; CIG, n'2021 ; [AuToxparopi Kaioapi 'Afiptavw Zepaoru]

OAufjuiij} nai EAEuBtpiwi nai Ia(itivn It|łaffTn £xn vea Ar)^]qr[pi].

3 3 J . Inan, E. Alfóldi-Rosenbaum, F o r t i ^ t p l j s t i k , N.F., 1979,

117n, n"65, p i . 5 8 , 2 , 59,1-2, 271,5.

3 4 F. E i c h l e r , E. K r i s , o p . c i t . , n ' 6 , p i . 3 ; W.-R. Megow,

Ką-meen, 1987, 185n, A 60, p i . 1 5 , 3 , 16,1.

80

l i i Domny występuje zaś para Zeusa/Ammona i Hery/^zis [na ka-mei Marlborough w Londynie3^5] oraz Antaiosa i Nephtys/Nike [na

r e l i e f i e z Luksoru w Kairze3''']. Apollo i Diana/Artemis to np.

Hadrian i Sabina [moneta z Seleukii ad Kykladnum w C y l i c j i3 8

/ f i g . 3/1 lub Heliogabal i Julia Faula [moneta z P h i l i p p o l p o l i s w T r a c j i Asklepios i Salus t o czasem Marek Aureliusz i

Fau-styna I I [moneta z Pergamonu40], a bardzo popularni T r i p t o l e

mos i Demeter t o czasem Klaudiusz i Agrypina I I [kamea w B i b l i o -thèque Nationale4 1 / f i g . 4/ i kamea w Ermitażu42/] oraz

Antoni-nus Pius i Faustyna I [medalion Faustyny4 3]. Asymilacja z tą

ostatnią parą bóstw odzwierciedla zresztą nie tylko związki ro-dzinne, ale i zaangażowanie władcy w misteria e l e u z y j s k i e .

Grupą matki z córką upodobnić było n a j ł a t w i e j do Cerery i Prozerpiny; mamy tu przykłady dla Agrypiny I i Agrypiny I I [na kamei p a r y s k i e j4 4] oraz dla Faustyny Matki i Córki [posągi z

Timgadu4^], choć czasem mamy do czynienia z matką - Demeter

1,147, n'41j NERO CAESAR AVGVSTVS głowa Nerona /AVGVSTVS AVGV-STA Neron ze sceptrem, na głowie cororiar^diata; obok Popea w welonie oraz diademie trzyma paterę^irog^*oSli^ości.

3 6 H.B. Walters, Gem§_ BM, 1926, n'3619, f i g . s.341, pl.41;

W.-R. Megow, Kameen, 1987/ 276n, C 13, pl.16.7.8, 17.

3 7 êSXP^J^l^êeyni. Kair inw.27572 /r/1200/: Z. Kiss,

Etu-des, 1 9 8 4 T 7 S n r ^ ^ ? > - 1 9 5 .

3 8 ^ C » e t c» » Seleucia ad Calycadnum, 131, n'17. 3 9 Pick, NZ, 23, 1891, 66-67, n'21 ; R. Turcan, ir.: ANRW I I

16,2, 1978, 1038.

4 0 H. von Fritze, Die^Munzen von Fergamon, 1910, 49, p l .

V,14; BKC, Mysia, 146| tfm^ZTKfcrrvftTn'291 h X / , p l . XXIX,9.

4 1 E. Babel on, Cągią^s.

BN,1897,n*276,pl.XXX;G.Schwarz,Trip-tolemos,1987,172nłW.-R.Megow,J^§jsfi5jj,1987,207n,A 86,pl.27,3,

k 2 0. Névérov, Cameos, 1972, n'55 + f i g . » G. Schwarz,

Trip-tolemos, 1987,

^ ^ AG Basel, Auktion 43, 1970, 43, n'357, pl.23; J.M.C. Toynbee, Medallions, 1944, 93, pl.16,1; A l f ó l d i , Chiron, 9, 1979 , 587?TpÏV5X75; DIVA AVG FAVSTINA udrapowany DÏust w pr./

[ànep.J leżąca na ziemi Tellus, nad nią Triptolemos w wozie za-przężonym w węże, z lewej stoi Demeter-Faustyna, trzymająca w 1. pochodnię, prawą wyciąga do Triptolemosa-Antonina?

4 4 E. Babelon, o p . c i t . , n'122, pl.XIV.

4 5 Faustyna I - H.-J. Kruse, Gewandstątugn, 1975, 35n, 21 On

A 41, pl.11,2; A. Ballu, R. C a g n a t / M u g O y ^ W 19O3, I6n, p l . 2 , 2 ; Faustyna I I - Kruse, 255n, A 4 0 3 4 n r 2 f 0 7 p l . 11,1.

81

Fig. 4.

82

obok córki pozbawionej boskiej i k o n o g r a f i i [ d l a Agrypiny I i j e j _{y r} córki ] . Dla t a k i e j asymilacji rodzinnej odpowiednie były także pary złożone z najwyższych bogiń, nawet pozbawione pokrewieństwa, np. Minerwa i Junona [ d l a Agrypiny Matki i Córki: kamea w British Museum47, może też w Paryżu4 8], ale także Hera i Afrodyta [dla L i

-49 t

wii i J u l i i Augusti na monecie z Pergamonu J. Matka z synem, jak np. Agrypina z Neronem w dekoracji alabastronu z onyksu w Brun-szwiku^0 może być także Demeter z Triptolemosem, jak Messalina z ₅₁

Brytanikiem na monecie z Nikaia w B i t y n i i - Herą z Apollinenr oraz tak jak Julia Mamea z Aleksandrem Sewerem - Selene z Helio-sem [na monecie Smyrny-'2 ( f i g . 5)] , a nawet Maią z Merkurym, jak

być może Liwia z Tyberiuszem w inskrypcji z L u g d u n u m j a k o Wiktoria może cesarska matka koronować swego syna [Agrypina i Ne-ron na kamei w K o l o n i i / f i g . 6/, Julia Domna i Karakalla na ka-mei w Berlinie^^ oraz w warszawskim r e l i e f i e ^ / f i g . 7/Ji

perso-Moneta Agrypiny I I z Aezanis we F r y g i i , ëiîSJ^JSl^J^Aeza-nis, 35, n'91-93; W. T r i l l m i c h , Fgmn^^jjĘjęjDa^^

plYl 4,23-24; ATPinniNAN IEBAZTHN b d u s t ^ g r y p l n y l l pr./ A l Z A N I T f i N Biust Agrypiny I /?/ jako Persefona, na głowie dia-dem i wieniec z kłosów? /w 1. wariancie przed biustem kłos/ lub welon i diadem /w 2. wariancie przed biustem makówka/.

4 7 H.B. Walters, Gems BM, 1926, n'3584, pl.XL; W.-R. Megow,

o p . c i t . , 260, B 27, p l ^ T P

4 8 E. Babelon, o p . c i t . , n'226, p l . X X I I ; W.-R. Megow, Kameen,

1987, 259n, B 26, pl.29,2.

4 9 BMC. Mysia, 139, n'248 i 249, pl.XXVIII,6; S y l l .

Kopenha-g e n ^ M y s i a y ^ f è f , AIBIAN HPAN X A P I / M biust Liwii r i t T O M ® AÎPcZÏTfTbiust J u l i i .

5 0 H.-P. Buhler, S s J ^ ê ^ H ^ M e a j î e i i } » 1973, n'74, pl.23;

G. Schwarz, T^ljDtolgmçJ/T^^

51 W.H. Waddington, Recueil. I . 1904, f . 3 , n'31, pl.LXVI,7,

n'34. pl.LXVI 1C: MEÎZAAEÏNAiEBAZTH NEA HPA biust Messaliny / Em I KAÛICY PCYOOY ANGYnATOY riATPGNOI AE biust Brytanika w wień-cu na 1. jako Apollina, przed nim l i r a .

5 2 BMC, ^ r y j i , 293, n*432-433.

5 3 CIL, X I I I , n*1769 a,b,c = ILS, n*3208.

5 4 W.-R. Megow, Kamegn, 1987, 213n, A 98, pl.35,1.2.

5 6 Muzeum Narodowe w Warszawie inw.139678: G. Charles P i

-card, i n : Mą^afiges, K. Michałowski, 1966, 603-617, f i g . 1 - 2 ; ; A. Sadurska/CSIR, Pologne I , 1972, n'57, pl.45.

84

nifikować o b f i t o ś ć przyniesioną przez j e g o zwycięstwa [jako Fortuna lub F é l i c i t a s , np. Agrypina I I na cytowanej kamei w K o l o n i i5 7] .

Pod postacią Triptolemosa i Demeter mógł być także uka-zany o j c i e c z córką Qbyc może Antoninus Pius i Faustyna I I na cesarskim medalionie ]

Dzieci występowały czasem dla wzbogacenia i k o n o g r a f i i ma-t k i i dopowiedzenia lub wyjaśnienia j e j symbolicznej wymowy. Trzy t a k i e przypadki związane są z Messaliną, ukazaną raz jako Demeter trzymająca f i g u r k i dwojga d z i e c i w ręku, podobnie jak

dwa kłosy w drugim [na monetach Aleksandrii r a z ~ wraz z

synem Brytanikiem - jako Eirene z Plutosem [_w słynnym paryskim

posągu^0 / f i g . 8 / ] i po raz t r z e c i jako Fortuna obok córki przed

stawionej jako Roma i syna już bez boskich wyróżników, l e c z w symbolicznej i k o n o g r a f i i - jako jednego z w i e l u płodów trzyma-nego przez cesarzową matką - Fortunę rogu o b f i t o ś c i [kamea

pa-61 n

ryska j . Tylko ze wzglądu na d z i e c i J u l i a Domna j e s t asymilowana z Kybele na j e d n e j z monet [ g d z i e asymilacją określa j e -dynie legenda Mater^Augustojiim, pod standardowym wizerunkiem

K y b e l e ^2] , a ze względu na p o z y c j ę i zainteresowania syna

-Karakalli określona została jako Dea Syria i Selene [poprzez Pseudo-Oppiana piszącego o ł o w i e c k i c h zainteresowaniach cesa-r z a ® ! ocesa-raz ukazana jako Olimpias [w nawiązaniu do "aleksandcesa-ro- "aleksandro-manii" K a r a k a l l i na kamei ze zbiorów prywatnych } .

57 Por. wyżej przypis 54. 58

u n * GSe c c h 1' % d a g ^ o j i i , I I , 1912, 11, n*21, pl.45.6s ,

H. D r e s s e l , M ą ^ ^ n e T B e r f f i i , 19 73 /r/, 49, n*21. p l . I I I / i / ; A l f o l d i , 0 4 ^ 0 ^ 7 1 9 7 5 , 587n, p l . 3 4 , 2 ; ANTONINVS AVG PIVS PP TR P XVII głowa cesarza/COS I I I I cesarz - Triptolemos siedzący w 1. na k r z e ś l e kurylnym, s t o j ą c a przed nim księżniczka lub ce

sarzowa jako Demeter /Kora/ podaje mu bukiet 6 kłosów.

or G e i s s e n» I , 1974, n*61,65,75,76,81,82,

86,87,88,

60

K. de Kersauzon, ï/^TfS^T^OCPi, n'94.

6 1 E. Babelon, o p . c i t . , n'277, pl.XXXI, W . - R . Megow,

Ka-meen, 1987, 303n, D 39, p l . 1 8 , 1 . 6 2 BMC, V, 163, n*47-48, p l . 2 8 , 3 , 4 , 3O8, n*771, 3O9, n*774 312, n'788, p i . 4 7 , 9 ł RIC, I V , 1 , 168, n'562, 208, n'858, 210, n'879. ® Ps. Oppian, Kpjeg^tika, 1 , 7 . Nau, JbNG, 18, 1968, 49n, p l . 4 , 1 ; W . R . . Megow, o p . c i t -271, B 53, p l . 5 1 , 4 .

Dwie s i o s t r y bywały ukazy-wane także jako Cerera i Prozer-pina, np. wnuczki Antonina Piu-sa: L u c y l l a wraz z młodszą

Domi-c j ą Faustyną na j e g o aureusie^5.

Dla t r z e c h s i ó s t r n a j b a r d z i e j odpowiednie byłyby t r z y g r a c j e [ j e d n a z t r z e c h - Druzylla - by-ła nazwana nawet Nową Charytą na Samos^], a l e jedynym pewnym dokumentem t a k i e j p o t r ó j n e j asym i l a c j i są s i o s t r y K a l i g u l i j a -ko Concordia, Securitas i

Fortu-Çrj

na na cesarskim sestercu / f i g . 9/. A dla i n n e j r o d z i n n e j t r i a -dy najważniejszych w k r a j u osób [Septymiusz Sewer, J u l i a Domna, K a r a k a l l a ] n a j b a r d z i e j odpowied-nią była oczywiście t r ó j c a kapi-t o l i ń s k a , k kapi-t ó r e j kapi-t o a s y m i l a c j i

domyślać s i ę możemy na wspomnia-₆₈

nym już r e l i e f i e z L e p t i s Magna , a jesteśmy prawie pewni w

przy-69 padku słynnej p a r y s k i e j kamei / f i g . 10/ i dopuszczamy j ą na

prowincjonalnych przedstawie-₇₀

niach t r ó j c y /np. z B u ł g a r i i /.

6 5 BMC, IV, 102, n*714, p l . 1 5 , 7 ; K.Fittschen, Faustina I I ,

1982, 26^ p l . 3 , 1 .

6 6 SEG, I , n*392; IGR, IV, n*1721.

6 7 CNR X I I , nr 50-51; RIC I , 113, nr 26, u l . V I I , 1 1 5 .

68

F. Ghedini, Gi^4iaDomna, 1984, 80n, f i g . 1 1 ; B a r t o c c i n i , A f r i t , 4 , 1931, 83n,80~lTg748?Takie z b l i ż e n i e Karakalli i Mi nerwy tłumaczy sią dobrze w ś w i e t l e antycznej t r a d y c j i a s y m i l a c j i wład-ców z bóstwami żeńskimi, por. S . Eitrem, Z u r A p o t h e o s g J ^ ^ Ęj^igJier^scher] , SOsl. 15-16, 1936, 132 s q 7 ^ W ł a 9 c s T ^ ^ p r z e c i e z ^ zierasKimwcaeleniem pewnych t y l k o cech bóstwa, bóstwa o wyjątkowo mąskiej charakterystyce w tym wypadku.

6Q

E. Babelon, Cąm|gs BN, 1897, 156, n*300, pl.XXXIV; W.-R. Megow, Kameąn 1987 , 239ri7'A 143, p l . 4 8 , 1 1 .

7 0 Stela z Novae, O k g î z e ç N a r o d e ^ ^

Dwie siostry bywały ukazy-wane t a k ż e j a k o Cerera i Prozer-p i n a , n Prozer-p . wnuczki Antonina Piu-sa: L u c y l l a wraz z młodszą Domi-cją Faustyną na jego a u r e u s i e ^ . Dla trzech s i ó s t r n a j b a r d z i e j odpowiednie byłyby t r z y g r a c j e [ j e d n a z trzech - D r u z y l l a - by-ła nazwana nawet Nową Charytą na S a m o s ^ ] , ale jedynym pewnym dokumentem t a k i e j p o t r ó j n e j asy-m i l a c j i są siostry K a l i g u l i ja-ko C o n c o r d i a , Securitas i Fortu-Çrj na na cesarskim sestercu / f i g . 9 / . A d l a i n n e j r o d z i n n e j tria-dy n a j w a ż n i e j s z y c h w k r a j u osób [Septymiusz Sewer, J u l i a Domna, K a r a k a l l a ] n a j b a r d z i e j odpowied-nią była oczywiście t r ó j c a kapi-t o l i ń s k a , kkapi-tórej kapi-to a s y m i l a c j i domyślać się możemy na

wspomnia-68 nym już r e l i e f i e z L e p t i s Magna , a jesteśmy prawie pewni w

przy-69 padku słynnej p a r y s k i e j kamei / f i g . 1 0 / i dopuszczamy ją na prowincjonalnych przedstawie-70 niach t r ó j c y / n p . z B u ł g a r i i / . 6 5 BMC, I V , 1 0 2 , n * 7 1 4 , p l . 1 5 , 7 ; K . F i t t s c h e n , Faustina I I , 1 9 8 2 , 26^ p l . 3 , 1 . 6 6 SEG, I , n ' 3 9 2 ; I G R , I V , n ' 1 7 2 1 . 6 7 CNR X I I , nr 50-51; RIC I , 1 1 3 , nr 2 6 , c l . V I I , 1 1 5 . 68 0 0 F . G h e d i n i , G i ^ 4 i a D o m n a , 1 9 8 4 , 8 0 n , f i g . 1 1 ; B a r t o c c i n i , A f r i t , 4 , 1 9 3 1 , 8 3 n , 8 0wl l g 7 4 8 / T a k i e z b l i ż e n i e Karakalli i Mi nerwy

tłumaczy się dobrze w świetle antycznej t r a d y c j i a s y m i l a c j i wład-ców z bóstwami ż e ń s k i m i , p o r . S . Eitrem, Z u r A c o t h e o s g J j ^ Ęj^igJier^scher] , S O s l . 15-16, 1 9 3 6 , 132 s q 7 ^ W ł a 9 c s T ^ ^ p r z e c i e z ^ z i e m s k i m w c a e l e n i e m pewnych tylko cech bóstwa, bóstwa o wyjątkowo mąskiej charakterystyce w tym wypadku.

6Q

E . Babelon, Cąm|gs BN, 1 8 9 7 , 1 5 6 , n ' 3 0 0 , p l . X X X I V ; W.-R. Megow, Kameąn 1 9 8 7 ,

7 0

Stela z Novae, Okrazen Naroden Muzei Veliko Tarnovo: Ko l e n d o , Sultov, EOS, _{7 5 , 1 7 ,} f i g . 1 1 r e l i e f płytki

87 Fałszywe rodzeństwo: Klaudię Antonię, Klaudię Oktawię i Brytanika przedstawiono na monetach w a l e g o r y c z n e j s c e n i e s y m b o l i z u j ą c e j

Konkordię [monety Caesarea w K a p p a d o c j i7 1] , wykorzystując ikonogra

f i c z n e a t r y b u t y Konkordii lub Fortuny - r o g i o b f i t o ś c i .

Innego r o d z a j u związki r o d z i n n e , r z e c z y w i s t e lub p o z o r n e , by-ł y także wykazywane przez podobne a s y m i l a c j e grupowe.

Jak wynika ze zgromadzonego m a t e r i a ł u , n a j c z ę s t s z e wśród g r u -powych są a s y m i l a c j e c e s a r s k i c h par małżeńskich do par b o s k i c h . Tutaj nasuwający s i ę wniosek o a s y m i l a c j i c e s a r z o w e j w konsekwen-c j i ubóstwienia j e j małżonka j e s t n a j konsekwen-c z ę ś konsekwen-c i e j słuszny. I s t n i e j ą jednak l i c z n e w y j ą t k i dowodzące, i ż ż e ń s k i e a s y m i l a c j e bywały c z ą s t s z e i b a r d z i e j śmiałe. One t o czasem u ł a t w i a ł y asymilację panują-cego z bóstwem, będąc wstępem do j e g o d e i f i k a c j i .

Potwierdzeniem t r u d n o ś c i w d e i f i k o w a n i u władców za ż y c i a i ro l i , jaką w tym p r o c e s i e o d e g r a ł y w c z e ś n i e j s z e a s y m i l a c j e k o b i e t do b o g i ń , j e s t d o ś ć c z ę s t e ukazywanie ż e ń s k i e j p o s t a c i j u ^ s p e g i ^ e dąae obok mężczyzn rodziny c e s a r s k i e j - bez boskich wyróżników. I

tak np. zarówno na gemmie f l o r e n c k i e j Liwii i T y b e r i u s z a7 2, jak i

75

na monecie Agrypiny I I i Klaudiusza z Efezu k o b i e t y asymilowane są z Cererą poprzez s p e c y f i c z n y w i e n i e c , gdy tymczasem mężczyźni noszą zwykłe wieńce laurowe, n i e k o n i e c z n i e o b o s k i e j k o n o t a c j i . A ukazanie Agrypiny I na monecie z Magnezji ad S i p y l u m ^ jako b o g i n i obok przedstawionego tam t a k ż e Germanika j a k o kapłana, j e s t wyra-zem tych samych t e n d e n c j i , k t ó r e powodują, i ż w grupach s t a t u a r y -_{. 75} cznych |_np. z Cerveteri , we wspomnianym Metroonie w Olimpii wotywnej z wapienia, H i l i a d n i c a , Bułgaria, Gradski A r c h e o l o g i

-c e s k i Muzej, Sandanski: Velkov, I z v e s t i j a na A r -c h e o l o g i -c e s k i j a I n s t i t u t , 26, 1963, 150, n ' 5 , f i g . 1 2 ; Kolendo, S u l t o v , EOS, 7 5 , 1987, 2 , 369n.

7 1 E.A. Sydenham, 35 nr 61, f i g . 9

i 36 nr 63, f i g . 1 0 .

7 2 A. Furtwângler, AG, I I I , 1900, 318; W.-R. Megow, o p . c i t . ,

179 A 49, p l . 1 0 , 1 0 .

7 3 CNR, XVI, 77, n*18; RIC, I , 127, n ' 5 ^ , p l . V I , 9 8 ; BMC, I ,

197, n ' 2 3 1 - 2 3 3 , p l . 3 4 , 2 .

7 4 BM^^Lysy^, 145, n ' 4 9 5 1 ; W. T r i l l m i c h , F ^ j i ^ e i n p r o ^ a ^

-da, 19787 l 2 b n T p l . 1/ł , 1 ° - ' l ' I •

D r u z y l l a , Agrypina I I lub Messalina? jako Kora? posąg z grupy r z e ź b i a r s k i e j z t e a t r u w Caere, Muzeum Laterańskie, Watykan inw.9952; A. G i u l i a n o , I^ąJ^St^SR^^ję^tMtJif 1 9 5 7 , 2 9 , n ' 3 2 , p l . 2 0

-- 2 1 ; M. Fuch s , T J j ^ a t g r J u g s ^ J n ą T l W ; 8 0 -- 8 1 , n'C 16, 171n, p l . 3 1 .

88

ryr

(Flav/ia Domicylla Matka i Córka jako Hera i Fortuna' ) 9 na Efeskim

T7

Ołtarzu (Sabina jako Hera i Faustyna I jako Abundantia ) , na Ba-78 i

z i e Pamphilj i in.J oprócz męskich f i g u r - t o g a t i występują żeń-skie, o i k o n o g r a f i i zapożyczonej od greckich bogiń, gdyż, jak się wydaje, asymilacja z bóstwem żony władcy lub wodza była łatwiejsza do przyjęcia przez społeczeństwo, szczególnie w wieku I i na począ-tku I I wieku, ze względu na żywe jeszcze republikańskie t r a d y c j e i

szczególnie na Zachodzie, gdzie obce były zwyczaje upodobnienia pa-nujących do bóstw, tak popularne na hellenistycznym Wschodzie. Tak-że czasem w pewnych epigraficznych świadectwach asymilacji obok imienia cesarzowej-bogini [np. Sabina-Hera w inskrypcji z Kassaba w Lydii^Jznajdujemy imię władcy bez boskich określeń i epitetów. Deifikowana pośmiertnie cesarzowa pojawia się też niekiedy jako ₈₀ bóstwo, towarzysząc ziemskiemu władcy .

Niektóre asymilacje cesarzowych, ikonograficzne lub nominalne, nie ukazując władcy lub nie wymieniając jego imienia, są i muszą wynikać z jego zasług. Tak j e s t np. w wypadku asymilacji cesarzo-wych z Pax [^aktualnych np. dla L i w i i8 1, J u l i i Domny82, Salcniny8^,]

Por. przypis 9. 77

Sabina-Hera na f r . ^ r e l i e f i e z Pomnika Partyjskiego, Kunst-historisches Museum, Wiedeń, Antikensammlung /Hofburg/ inw.1,1660 głowa, I 1674 t o r s , ok. 166/169 r . ; J. Inan, E.Alfóldi-Rosenbaum,

N.F., 1979, 104n, n'52, pl.46, 1-4; W. Oberleitner, 1978 , 80, n'63, f i g . 6 0 ;

Weg-ner, Unger, Boreas, 7. f984,156; Faustyna I - Fortuna, Abundantia, inw.I 1656; ETchler, oJh, 49, Beiheft 2, 1971, 112,117, f i g . 1 3 ; J.

Inan, E. Rosenbaum, 1966, 76, n'42, pl.30,2.

7 8 Faustyna I jako Wenus wśród innych postaci i p e r s o n i f i k a c j i ,

baza w Musei Capitolini, Giardino di Palazzo C a f f a r e l l i n'3320, ok. p o ł . I I w.; R. Calza et a l l . , V i l l a Doria Pamphilj, 1977, 117n, n" 138, pl.XC-XCII.

7 9 IGR, IV, n'1492.

gO s

Być może Faustyna I I jako Aeternitas, r e l i e f Adventus z łu-ku Marka Aureliusza, dziś w łułu-ku triumfalnym Konstantyna, Rzym: «J. Scott Ryberg, 1967, 67n, f i g . 4 7 a ; Aymard, REA, 52, 1950, 71n.

81

Na denarze Tyberiusza (i restytucja trajanowska CNR, IX, 247, n*400; BMC, I I I , 144, n'6] , Lugdunum, Galia, 14-37 r . ; CNR, IX,5, n'1; BMC, I , 124n, n'30,35; RIC, I , 103, nl3, pl.V,79.

8 2 Na monetach z Rzymu z 1. 211-217; RIC, IV,1, 273, n'381;

BMC ,V, 432, n*11A, pl.67,13.

8 5 Na monetach Saloniny z Mediolanu z 1. 265/266 r . ; RIC, V,

88

(Flawia Domicylla Matka i Córka jako Hera i Fortuna7 6), na Efeskim

Ołtarzu (Sabina jako Hera i Faustyna I jako Abundantia7 7), na

Ba-78

z i e Pamphilj i in.J oprócz męskich f i g u r - t o g a t i występują żeń-skie, o i k o n o g r a f i i zapożyczonej od greckich bogiń, gdyż, jak się wydaje, asymilacja z bóstwem żony władcy lub wodza była ł a t w i e j s z a do p r z y j ę c i a przez społeczeństwo, szczególnie w wieku I i na począ-tku II wieku, ze względu na żywe j e s z c z e republikańskie t r a d y c j e i szczególnie na Zachodzie, gdzie obce były zwyczaje upodobnienia pa-nujących do bóstw, tak popularne na hellenistycznym Wschodzie. Tak-że czasem w pewnych epigraficznych świadectwach asymilacji obok imienia cesarzowej-bogini [np. Sabina-Hera w inskrypcji z Kassaba w Lydii7 9]znajdujemy imię władcy bez boskich określeń i epitetów.

Deifikowana pośmiertnie cesarzowa pojawia s i ę też niekiedy jako _{o r \} bóstwo, towarzysząc ziemskiemu władcy .

Niektóre asymilacje cesarzowych, ikonograficzne lub nominalne, nie ukazując władcy lub nie wymieniając jego imienia, są i muszą wynikać z j e g o zasług. Tak j e s t np. w wypadku asymilacji c e s a r z o -wych z Pax [^aktualnych np. dla L i w i i8 1, J u l i i Domny82, Salcniny8 5,]

76 Por. przypis 9. 77

Sabina-Hera na f r . r e l i e f i e z Pomnika Partyjskiego, Kunst-h i s t o r i s c Kunst-h e s Museum, Wiedeń, Antikensammlung /Hofburg/ inw.1,1660 głowat I 1674 t o r s , ok. 166/169 r . ; J . Inan, E.Alfóldi-Rosenbaum,

1979, 104n, n'52, p l . 4 6 , 1 - 4 ; W. Oberleitner, fetaWJ^çAr^ I I , 1978, 80, n' 6 3 , f i g . 6 0 ;

Weg-ner, Unger, g o r e ^ , 7. 1984,15b; Faustyna I - Fortuna, Abundantia, inw.I 1656; Efchler, ó j h , 49, Beiheft 2, 1971, 112,117, f i g . 1 3 ; J. Inan, E. Rosenbaum, 1966, 76, n'42, p l . 3 0 , 2 .

7 8 Faustyna I jako Wenus wśród innych postaci i p e r s o n i f i k a c j i ,

baza w Musei C a p i t o l i n i , Giardino di Palazzo C a f f a r e l l i n'3320, ok. p o ł . I I w.; R. Calza et a l l . , V i l l a Doria Pamphilj, 1977, 117n, n* 138, pl.XC-XCII.

7 9 IGR, IV, n'1492.

8 0 * n

Być może Faustyna II jako Aeternitas, r e l i e f Adventus z łu-ku Marka Aureliusza, dziś w łułu-ku triumfalnym Konstantyna, Rzym: J. Scott Ryberg, P ą M l ^ i ^ ^ S ^ o ^ ^ ^ A j ^ j ^ - ą , 1967, 67n, f i g . 4 7 a ; Aymard, REA, 52, 1950, 71n.

_Q-J

Na denarze Tyberiusza [i restytucja trajanowska CNR, IX, 247, n*400; BMC, I I I , 144, n'6] , Lugdunum, Galia, 14-37 r . ; CNR, IX,5, n*1 ; BMC, I , 124n, n'30,1s5i RIC, I , 103, nl3 , p l . V , 7 9 .

8 2 Na monetach z Rzymu z 1. 211-217; RIC, IV.1, 273, n'381;

BMC ,V, 432, n*11 A, p l . 6 7 , 1 3 . a-ź

Na monetach Saloniny z Mediolanu z 1. 265/266 r . ; RIC. V. n*60.

89 które symbolizując efekty i owoce zwycięstw są pochodnymi przewag militarnych, będących zasługą władcy. Podobny aspekt mają zresztą także niektóre asymilacje z Ceres i Fortuną oraz, byó może, z Mi-nerwą i Wiktoria.

Czasem, ze względu na kontekst lub ideę np. idealne w c i e l e -nie i n s t y t u c j i małżeństwa lub symbol i d e a l n e j pary [np. l i c z n e

84

asymilacje z Marsem i Wenus Marka Aureliusza i Faustyny I I , ale 35-1

także C0££0£d4ji z monety Nerona J-zbiorowa asymilacja nie ustawia wyżej jednej z osób, a nawet to właśnie ich równość dopiero w p e ł -ni r e a l i z u j e asymilacji t e j i d e ę .

Jak widzimy więc, problem zasług własnych i obcych osoby asy-milowanej z bóstwem j e s t dosyć złożony. W przypadku par cesarskich zasługa takiego przedstawienia należna j e s t n a j c z ę ś c i e j mężczyźnie Czasem t o pozycja cesarzowej powoduje ten proces, niekiedy taka asymilacja małżonki c e s a r s k i e j j e s t wstępem do nieśmiałego w pewnych okresach i sytuacjach historyczpewnych ubóstwienia władcy i ^ f o r -mamjiei_.

W innych związkach rodzinnych, np. matki i c ó r k i , matki i syna i i n . , powodem asymilacji bywa, często wymiernie, pozycja j e d nej z osób: np. Persefony cesarzowej dla ukazania j e j matki j a -ko Demeter, syna - cesarza d l a ukazania matki ja-ko Kybele lub Olimpias. Czasem jednak dzięki popularnej asymilacji matki z Deme-t e r syn s Deme-t a j e się TripDeme-tolemosem, dzięki o j c u - TripDeme-tolemosowi za-angażowanemu w misteria eleuzyjskie córka lub wnuczka s t a j e s i ę Demeter lub Persefoną. Żadne reguły w wypadku takich grupowych i rodzinnych asymilacji nie i s t n i e j ą . Z szerokiego repertuaru możli-wości wybierano zwykle parę lub zespół bóstw n a j l e p i e j

odpowiada-jący konkretnej sytuacji h i s t o r y c z n e j , n a j c z ę ś c i e j zgodny z sytua-cją rodzinną. Dowodem na pewien brak konsekwencji i elastyczność j e s t r o z b i j a n i e rodzinnych zespołów bóstw lub tworzenie par, k t ó -re w m i t o l o g i i nie i s t n i a ł y . Przyczyn tego zjawiska należy upatry-wać w konkretnych uwarunkowaniach historycznych, b l i s k i c h związ-kach określonych osób z pewnym tylko kręgiem bóstw, lokalnymi i silnymi tradycjami kultu danego bóstwa oraz doborem t r e ś c i , które dana asymilacja miała przekazać.

84 Tekst Diona Cassjusza, 72,31,1, i wyżej przypisy 21 i 22. 85 Por. przypis 35.