Ingardenowskie jakości metafizyczne - Beata Garlej - pdf, ebook – Ibuk.pl

(1)

Spis treści

Wstęp 9

Część pierwsza

Jakości metafizyczne w teorii dzieła literackiego Romana Ingardena

Rozdział I

Jakości metafizyczne – rekonstrukcja pojęcia 13 Rozdział II

Jakości metafizyczne a wartości artystyczne, estetyczne, nadestetyczne 39 Rozdział III

W perspektywie odbioru dzieła literackiego 69

Część druga

Jakości metafizyczne w literaturze Rozdział IV

„Wdzięk i lekkość dziewczęcego ruchu” w Panu Tadeuszu

Adama Mickiewicza 87

Rozdział V

Tragiczność w Romeo i Julii Williama Szekspira 115 Rozdział VI

Jakość metafizyczna demoniczności w Portrecie Doriana

Graya Oscara Wilde’a 145

Rozdział VII

„Straszliwość (czyjegoś losu)” w Nike która się waha Zbigniewa

Herberta 167

Zakończenie 179

Nota bibliograficzna 181

Bibliografia 183

Summary 193

Résumé 195

Indeks osób 197

2016 - Garlej -Ingardenowskie jakości metafizyczne.indd 7 04.01.2017 14:18:23

(2)

(3)

Wstęp

Człowiek staje się człowiekiem w miarę oddawania siebie na służbę wartości.

Wartości, o jakich tu mowa, są różnego rodzaju. Ale jeden ich rodzaj zasługuje na szczególną uwagę. Chodzi o wartości czy jakości (tak zwie je Ingarden częściej) metafizyczne. Ujawniają się one nie tylko w życiu, ale i w sztuce.¹

Tematem mojej pracy jest koncepcja jakości metafizycznych wy- pracowana przez polskiego fenomenologa – koncepcja znana i przez badaczy rozmaitych dyscyplin komentowana wielokroć. Trudno jednak nie dostrzec, iż pominięta w literaturoznawczej praktyce interpretacyjnej.

Przedkładana czytelnikowi książka jest zatem głosem nie tylko do niej się odnoszącym, ale próbującym również „stosowalność” koncepcji Ingardena zobrazować. A czynię to, w pierwszej kolejności, wychodząc od teoretycznego naświetlenia najważniejszych aspektów problemu, zakreślonych zarówno przez samego twórcę, jak i komentatorów, którzy dostrzegając rangę koncepcji jakości metafizycznych ukazali kolejne, własne horyzonty jej rozumienia.

W przekonaniu Ingardena odsłanianie jakości metafizycznych jest najważniejszą funkcją dzieła literackiego. O ile jednak filozof dowarto- ściował w tym względzie warstwę przedmiotów przedstawionych, o tyle autorka pracy chce dowieść, iż to rodzaj jakości metafizycznej wytycza jej warstwowe residuum – d l a u j a w n i e n i a s i ę o k r e ś l o n e j

1 W. Stróżewski, Koncepcja człowieka u Edyty Stein i Romana Ingardena, [w:]

Świadomość, świat, wartości. Prace ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Półtawskiemu w 90. rocznicę urodzin, red. D. Leszczyński, M. Rosiak, Wrocław 2013, s. 48.

(4)

10

j a k o ś c i m e t a f i z y c z n e j n a j i s t o t n i e j s z a j e s t t a w a r - s t w a, k t ó r a s w y m u p o s a ż e n i e m o d d a j e i s t o t ę, r o d z a j t e j ż e w s t o p n i u n a j w y ż s z y m.

Publikacja jest wynikiem długotrwałego namysłu nad tą koncepcją, zapo-***

czątkowanego dekadę temu, kiedy – jeszcze jako studentka – zetknęłam się z nią po raz pierwszy.

(5)

Część pierwsza

Jakości metafizyczne

w teorii dzieła literackiego Romana Ingardena

(6)

(7)

Rozdział I

Jakości metafizyczne – rekonstrukcja pojęcia

„Metafizyka to jedna z najstarszych nauk i, jak wiemy, uznawana przez wieki za najczcigodniejszą, za «pierwszą», prote philosophia według okre- ślenia Arystotelesa”¹. Wniosek, jaki sformułowała autorka Kwintetu me- tafizycznego, wynika z konkretnej refleksji: „czym w gruncie rzeczy ona [metafizyka – B. G.] jest, skąd się rodzi ta jej dziwna trwałość, mimo, wydawałoby się, druzgocących ją racjonalnych argumentów”². Podobny namysł, lecz pochodzący z czasów dominacji kursu światopoglądowo- -filozoficznego niepomiernie bardziej niekorzystnego dla metafizyki, przypadł w udziale Romanowi Ingardenowi:

Nieraz podnoszono wątpliwości, czy metafizyka jest „możliwa”. […]

Nie wdając się tutaj w rozróżnianie rozmaitych pojęć metafizyki, ja- kie pojawiły się w dziejach filozofii, i nie rozstrzygając (tak czy inaczej rozumianego) pytania o możliwość metafizyki, zajmę się tutaj jeszcze w kilku zdaniach tymi zagadnieniami, które poprzednio nazwałem „me- tafizycznymi”. Zagadnienia te, jak sądzę, istnieją niezależnie od tego, czy nam, ludziom, uda się kiedykolwiek je rozwiązać w sposób wolny od zarzutów. To więc, czego się tu domagam, to tylko uznanie pewnej odrębnej d z i e d z i n y z a g a d n i e ń³.

1 B. Skarga, Kwintet metafizyczny, Kraków 2005, s. 161.

2 Ibidem.

3 R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. I: Ontologia egzystencjalna, przeł.

z języka niemieckiego D. Gierulanka, Warszawa 1987, s. 57–58. Zdaniem Tomasza Kubalicy, to właśnie oświecenie było epoką, w której „jedną z palących kwestii filozo- ficznych staje się problem możliwości metafizyki”. Idem, Johannes Volkelt a problem metafizyki, „Estetyka i Krytyka” 26 (4/2012), s. 30.

(8)

14

W toku swego wywodu, który zawarł w Sporze o istnienie świata, dopre- cyzowuje tę kwestię, wyróżniając trzy grupy problemów tejże dziedziny.

Według filozofa:

[…] doniosłością swą na czoło wysuwają się zagadnienia, które dotyczą f a k t y c z n e g o i s t n i e n i a ś w i a t a w sensie c a ł o ś c i (ogółu) t e g o wszystkiego, c o i s t n i e j e. […] dalszą grupę zagad- nień metafizycznych stanowią pytania, które dotyczą faktycznej istoty przedmiotów uznanych w podstawowych twierdzeniach metafizycznych za faktycznie istniejące. […]

Osobną grupę zagadnień metafizycznych tworzą pytania, które doty- czą zasady (p o d s t a w y) faktycznie istniejącego świata. Zakładają one rozstrzygnięcie co do jego istnienia i co do stanów rzeczy istotnościowych w nim zachodzących⁴.

Rozpatrywane w pierwszym tomie monumentalnego dzieła kwestie ukazują, że fenomenolog zabiegał w sposób szczególny o wskazanie róż- nic pomiędzy metafizyką a ontologią. Fakt ten przybliżyła szczegółowo Anita Szczepańska:

Ontologia w rozumieniu Ingardena jest więc aprioryczną analizą zawar- tości idei, zajmuje się wykrywaniem „czystych możliwości i koniecznych związków między czystymi jakościami idealnymi, w których owe możli- wości mają swoje źródło. Zarówno określenie sensu tych zagadnień, jak i ich rozwiązanie da się uzyskać przez analizę zawartości idei”. […] Badania ontologiczne cechuje wysoki stopień ogólności; obejmują one rozważanie czystych możliwości – także takich, które nigdy nie zostaną „zrealizowane”, zaś zakres ogólnych pojęć i twierdzeń ontologicznych nie jest ograniczony do zakresu faktycznie istniejących w świecie realnym przedmiotów i rzeczy. […]

Główna różnica formalna między sądami ontologicznymi a metafizycz- nymi polega na tym, że sądy ontologiczne nie zawierają uznania faktycznego istnienia przedmiotu, oznaczonego przez ich podmiot, natomiast sądy metafizyczne są albo sądami egzystencjalnymi albo sądami kategorycznymi⁵.

4 R. Ingarden, op. cit., s. 58–59.

5 A. Szczepańska, Estetyka Romana Ingardena, Warszawa 1989, s. 10–11.

(9)

15

Ranga metafizyki została przez autora Sporu w pełni dostrzeżona, co uzmysławiają wyraziście słowa:

Wszędzie jednak, gdzie mamy uzyskać pewne metafizyczne roz- strzygnięcie, trzeba rozporządzać odpowiednim poznaniem czysto metafizycznym, niezależnym od poznania ontologicznego, i ostatecznym doświadczeniem metafizycznym, o ile takie istnieje. O n t o l o g i a j e s t w ł a ś n i e j e d y n i e p r z y g o t o w a n i e m m e t a f i z y k i, n i e m o ż e j e j z a s t ą p i ć [podkreślenie – B. G.]⁶.

Wszelkie zawiłości metafizyczne zdolni jesteśmy rozwiązać, a wręcz wyrugować, za pomocą doświadczenia metafizycznego. Należy jednak najpierw rozstrzygnąć wątpliwość wyrażoną przez Ingardena, a sprowa- dzającą się do pytania: „Czy doświadczenie takie, doświadczenie podbu- dowujące metafizykę jako naukę, jest możliwe?”⁷. Władysław Stróżewski uważa tę kwestię za nierozstrzygniętą, stwierdzając wszak jednocześnie, iż ujęte już w ramach ludzkiego, realnego życia doświadczenie jakości metafizycznych tego rodzaju rozterkę całkowicie eliminuje⁸.

6 R. Ingarden, op. cit., s. 61. W kontekście przywołanych słów autora Sporu we wniosku Józefa Tischnera, stwierdzającego: „Ontologia jako teoria przedmiotu możliwego była dla Ingardena dyscypliną ważniejszą niż metafizyka, którą pojmował jako esencjalną teorię przedmiotu realnego”, dostrzegalne stają się nuty nadinterpreta- cji, a już z pewnością upraszczającej generalizacji twierdzeń filozofa. Zob. J. Tischner, W kręgu myśli Husserlowskiej, [w:] idem, Myślenie według wartości, Kraków 1993, s. 21.

7 Przytaczam tutaj zmodyfikowane, gdyż skrócone o końcową część, zdanie autorstwa Władysława Stróżewskiego. Zob. Idem, hasło: Jakości metafizyczne, [w:]

Słownik pojęć filozoficznych Romana Ingardena, redakcja naukowa A. J. Nowak, L. Sosnowski, Kraków 2001, s. 129.

8 Uczeń Ingardena postuluje tutaj „doszukiwać się punktów wspólnych, uza- sadniających m e t a f i z y c z n o ś ć metafizyki i metafizyczność metafizycznych jakości”. Ibidem. Doświadczenie metafizyczne ma także swój odpowiednik estetyczny, którym jest konkretyzacja jakości metafizycznej w dziele literackim (odwołuję się w tym miejscu do kwestii, jaką Andrzej Tyszczyk zawarł w przypisie 44. rozdziału Doświadczenie metafizyczne jako kategoria estetyczna, [w:] idem, Estetyczne i metafi- zyczne aspekty aksjologii literackiej Romana Ingardena, Lublin 1993, s. 73–74. Badacz wysuwa w związku z tym zagadnieniem tezę, iż „analogiczną zawartość «treściową»

niesie zarówno przedfilozoficzne (życiowe), jak i estetyczne doświadczenie jakości