Józef Kossecki Zakład Socjologii

Maszynopis artykułu opublikowanego w Studia Methodologica, No 14, Tarnopol 2004, s. 10-19.

Józef Kossecki Zakład Socjologii

Instytut Nauk Politycznych Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach

METAJĘZYK NAUKI W ŚWIETLE CYBERNETYKI 1. Uwagi wstępne

W nauce współczesnej panuje daleko posunięta specjalizacja.

Poszczególne dyscypliny naukowe wytworzyły własny specyficzny język, który najczęściej jest niezrozumiały dla przedstawicieli innych dyscyplin. Pogłębia to procesy dezintegracji współczesnej nauki, prowadząc do sytuacji, w której bardzo często przedstawiciele jednych jej dziedzin ignorują osiągnięcia innych dyscyplin. Nauka współczesna nie stanowi całości lecz raczej jest podzielona na wyspecjalizowane wąskie dyscypliny, których przedstawiciele zajmują się badaniem określonych fragmentów rzeczywistości mało interesując się innymi jej fragmentami. Ta specjalizacja coraz bardziej się pogłębia prowadząc do sytuacji, w której moŜna będzie powiedzieć, Ŝe wyspecjalizowany w wąskiej dyscyplinie naukowiec wiedzieć będzie niemal wszystko o czymś i równocześnie nie będzie wiedział nic o czymkolwiek innym.

Tymczasem świat, który badają naukowcy stanowi pewną całość, zaś to co się dzieje w jakiejś dziedzinie moŜe mieć i bardzo często ma wpływ na inne dziedziny. Powstaje w związku z tym konieczność uporządkowanego interdyscyplinarnego podejścia do naukowego badania rzeczywistości.

Podstawowym warunkiem takiego podejścia jest wytworzenie interdyscyplinarnego metajęzyka, który umoŜliwi przekazywanie wiedzy z róŜnych dyscyplin nauki i porozumiewanie się ich przedstawicieli - zwłaszcza zaś humanistów i przedstawicieli nauk ścisłych. Propozycję takiego metajęzyka wprowadzającego pewien porządek w naukowych procesach poznawczych oraz umoŜliwiającego opis procesów sterowania, których badaniem zajmuje się cybernetyka, przedstawimy poniŜej.

2. Metajęzyk w naukowych procesach poznawczych

Wprowadzając nasz metajęzyk zastosujemy podejście postulowane przez Jana Łukasiewicza - współtwórcę lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej i twórcę warszawskiej szkoły logicznej. Zgodnie z tym podejściem postaramy się ograniczyć do niezbędnego minimum ilość wprowadzanych pojęć pierwotnych, których nie definiujemy, lecz przyjmujemy za zrozumiełe. Analogicznie postaramy się ograniczyć do niezbędnego minimum liczbę przyjmowanych aksjomatów - czyli twierdzeń uznawanych za oczywiste i nie wymagające dowodów

¹

.

a) Porządek semantyczny

Wprowadźmy najpierw porządek semantyczny. Porządek ten oprzemy na trzech pojęciach pierwotnych:

„1. obiektu elementarnego, który oznaczamy symbolem

o_i

(gdzie indeks i oznacza identyfikator obiektu - np. jego numer lub oznaczenie literowe),

2. relacji, którą oznaczamy r

_ks

(gdzie k oraz s oznaczają identyfikatory obiektów elementarnych między którymi relacja występuje),

3. zbioru, który oznaczamy nawiasem, w którym wpisujemy obiekty lub relacje naleŜące do tego zbioru: zbiór obiektów elementarnych oznaczamy

( , ,..., )

o o

_{1 2}

o

_n , za

ś

zbiór relacji mi

ę

dzy nimi ( ,r r_{11 12,}...,r_1m,r r₂₁, ₂₂,...,r_2m,...,r_nm); mo

Ŝ

na te

Ŝ

stosowa

ć

inne alternatywne oznaczenia zbioru obiektów: o_i (gdzie indeks i przybiera

ć

mo

Ŝ

e dowoln

ą

z warto

ś

ci 1, 2, ..., n) za

ś

zbioru relacji mi

ę

dzy nimi: r_ks (gdzie zarówno indeks k jak i indeks s przybiera

ć

mog

ą

dowoln

ą

z warto

ś

ci 1, 2, ..., n). Zbiory w odró

Ŝ

nieniu od ich elementów oznacza

ć

b

ę

dziemy du

Ŝ

ymi literami: zbiór obiektów elementarnych oznaczymy O, za

ś

zbiór relacji mi

ę

dzy nimi R.

Obiektów elementarnych nie dzielimy na mniejsze cz

ęś

ci. Przy rozwi

ą

zywaniu konkretnego problemu okre

ś

lamy co b

ę

dziemy traktowa

ć

jako obiekty elementarne, jakie zbiory tych obiektów i jakie relacje mi

ę

dzy nimi b

ę

dziemy bada

ć

. Np. w fizyce cz

ą

stek elementarnych jako obiekty elementarne traktujemy wła

ś

nie te cz

ą

stki, badaj

ą

c ich zbiory i fizykalne relacje mi

ę

dzy nimi; w demografii jako obiekty elementarne traktujemy ludzi, badaj

ą

c ich zbiory oraz ilo

ś

ciowe relacje mi

ę

dzy nimi. W

ś

ród wszelkich rodzajów relacji wyró

Ŝ

niamy relacje pierwotne, które le

Ŝą

u podstaw wszelkich społecznych procesów poznawczych (eksploracyjnych).

Relacje pierwotne

to takie których nie definiujemy, lecz przyjmujemy jako oczywiste. Wyró

Ŝ

niamy cztery tego rodzaju relacje:

1.

przynaleŜność do zbioru

- któr

ą

oznaczamy symbolem ∈,

2.

brak przynaleŜności do zbioru

- któr

ą

oznaczamy symbolem

∉

,

1 KaŜde pojęcie pierwotne stwarza moŜliwość niejednoznacznego rozumienia go przez róŜnych ludzi, zaś aksjomat moŜe nie dla kaŜdego być oczywisty - stąd postulat ograniczenia ich liczby do niezbędnego minimum jest w pełni uzasadniony.

3.

toŜsamość

, któr

ą

oznaczamy symbolem

≡

^,

4.

brak toŜsamości

, który oznaczamy symbolem .

Relacje powtarzalne, tzn. takie które wyst

ę

puj

ą

nie jeden, lecz wiele razy, nazywa

ć

b

ę

dziemy

relacjami ogólnymi

. Natomiast

aksjomatami

nazywa

ć

b

ę

dziemy relacje ogólne, które przyjmujemy jako oczywiste”².

Posługuj

ą

c si

ę

podanymi wy

Ŝ

ej poj

ę

ciami pierwotnymi i relacjami pierwotnymi, mo

Ŝ

emy sformułowa

ć

osiem pewników, na których opiera si

ę aksjomatyczna teoria poznania

³. Ich istot

ę

mo

Ŝ

emy stre

ś

ci

ć

nast

ę

puj

ą

cym zdaniem: „obiekty elementarne nale

Ŝą

do zbioru obiektów elementarnych i nie nale

Ŝą

do zbiorów relacji, za

ś

relacje nale

Ŝą

do zbioru relacji i nie nale

Ŝą

do zbioru obiektów elementarnych”⁴.

Pewniki

(

aksjomaty

) te to nic innego, jak zbiór przyj

ę

tych przez nas relacji pierwotnych mi

ę

dzy obiektami elementarnymi i ich zbiorami a relacjami, które mi

ę

dzy nimi wyst

ę

puj

ą

i ich zbiorami.

Mo

Ŝ

emy te

Ŝ

posługuj

ą

c si

ę

wymienionymi poj

ę

ciami pierwotnymi i relacjami pierwotnymi formułowa

ć definicje pojęć niepierwotnych

(nazywane te

Ŝ

poj

ę

ciami zło

Ŝ

onymi), które polegaj

ą

na: 1) okre

ś

leniu przynale

Ŝ

no

ś

ci danego rodzaju poj

ę

cia do okre

ś

lonych zbiorów (przynale

Ŝ

no

ś

ci do poszczególnych zbiorów b

ę

dziemy nazywa

ć cechami

), lub 2) okre

ś

laniu zbiorów składaj

ą

cych si

ę

na dane poj

ę

cie⁵.

Stosuj

ą

c drugi z powy

Ŝ

szych rodzajów mo

Ŝ

emy zdefiniowa

ć

nast

ę

puj

ą

ce poj

ę

cia zło

Ŝ

one:

system

jest to zbiór obiektów elementarnych i relacji mi

ę

dzy nimi⁶;

substancja systemu

(materiał) to zbiór obiektów elementarnych nale

Ŝą

cych do danego systemu;

struktura systemu

to zbiór relacji mi

ę

dzy obiektami elementarnymi nale

Ŝą

cymi do danego systemu.

Je

Ŝ

eli jaki

ś

system nale

Ŝ

y do innego systemu to nazywamy go

podsystemem

systemu do którego nale

Ŝ

y - nazywanego w tym wypadku jego

nadsystemem

. W analogiczny sposób substancj

ę

podsystemu mo

Ŝ

emy nazwa

ć podsubstancją

, za

ś

jego struktur

ę podstrukturą

.

Bezład

definiujemy jako brak relacji mi

ę

dzy obiektami elementarnymi.

Uporządkowanie

to wprowadzenie relacji do zbioru obiektów elementarnych. Dzi

ę

ki uporz

ą

dkowaniu zbiór obiektów staje si

ę

systemem, za

ś porządek

b

ę

dzie równoznaczny ze struktur

ą

tego

Ŝ

systemu. Mo

Ŝ

na te

Ŝ

w zwi

ą

zku z tym uporz

ą

dkowanie nazwa

ć

te

Ŝ systematyzacją

.

W ten sposób wprowadzili

ś

my pewien system poj

ęć

uporz

ą

dkowany semantycznie - wyja

ś

nili

ś

my znaczenie pewnych ogólnych poj

ęć

, które

2 J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty w róŜnych systemach sterowania społecznego, „THE PECULARITY OF MAN”, vol. 7, Warszawa - Kielce 2002, s. 372-373.

3 Por. tamŜe, s. 371-389.

4 TamŜe, s. 373.

5 Por. tamŜe, s. 375.

6 Spójnik i występujący w tym zdaniu nie oznacza koniunkcji.

b

ę

dziemy w dalszym ci

ą

gu u

Ŝ

ywa

ć

i okre

ś

lili

ś

my relacje mi

ę

dzy nimi. Inaczej mówi

ą

c wprowadzili

ś

my pewien

porządek semantyczny

, który jest podstaw

ą

porz

ą

dku poznawczego. Jego brak jest równoznaczny z

bezładem semantycznym

.

b) Porządek informacyjny

W dalszym ci

ą

gu wprowadzimy kolejne dwie relacje pierwotne dotycz

ą

ce relacji mi

ę

dzy elementami ró

Ŝ

nych zbiorów obiektów elementarnych - b

ę

dzie to relacja

równości

- któr

ą

oznaczamy symbolem „=” oraz relacja

nierówności

- któr

ą

oznaczamy symbolem „

≠

”. Relacje mi

ę

dzy relacjami nazywa

ć

b

ę

dziemy

stosunkami

.

Je

Ŝ

eli relacje mi

ę

dzy obiektami elementarnymi nale

Ŝą

cymi do zbioru X s

ą

takie same jak relacje mi

ę

dzy obiektami elementarnymi nale

Ŝą

cymi do zbioru Y, wówczas nazywamy je

równymi

, co mo

Ŝ

emy napisa

ć

:

(1)... _{x ab}

r =

_{y ab}

r = r

_ab

Je

Ŝ

eli wyra

Ŝ

enie (1) jest spełnione, wówczas:

(2)... ^{x ab ab}

y ab ab

r r

r r

=

=

Je

Ŝ

eli wyra

Ŝ

enie (1) nie jest spełnione, wówczas rozpatrywane relacje nie s

ą

równe, co zapisujemy:

(3)... _{x ab}

r ≠

_{y ab}

r

To

Ŝ

samo

ść

i brak to

Ŝ

samo

ś

ci dotycz

ą

tylko relacji mi

ę

dzy obiektami elementarnymi tego samego zbioru, natomiast równo

ść

i brak równo

ś

ci odnosz

ą

si

ę

do relacji mi

ę

dzy obiektami elementarnymi ró

Ŝ

nych zbiorów. Relacje (1), (2) i (3) stanowi

ą aksjomaty jakościowej teorii informacji

.

Jako

ś

ciow

ą

teori

ę

informacji stworzył polski cybernetyk Marian Mazur i opublikował j

ą

w 1970 roku⁷. W tej pracy u

Ŝ

ywamy uogólnionej terminologii M. Mazura.

Je

Ŝ

eli rozpatrywa

ć

b

ę

dziemy dwa zbiory

X

i

Y

, wówczas relacje mi

ę

dzy elementami tego samego zbioru nazywamy

informacjami

, za

ś

relacje mi

ę

dzy elementami ró

Ŝ

nych zbiorów nazywamy

kodami

(elementami mog

ą

tu by

ć

zarówno obiekty elementarne jak i zbiory tych obiektów). Je

Ŝ

eli np. mamy jeden zbiór

X

odległo

ś

ci mi

ę

dzy ró

Ŝ

nymi miejscowo

ś

ciami w terenie oraz drugi

7 Por. M. Mazur, Jakościowa teoria informacji, Warszawa 1970.

zbiór

Y

odpowiadaj

ą

cych im odległo

ś

ci na mapie, wówczas stosunki tych odległo

ś

ci b

ę

d

ą

informacjami, za

ś

skala mapy b

ę

dzie kodem.

Elementy zbioru, mi

ę

dzy którymi wyst

ę

puj

ą

relacje-informacje nazywamy

komunikatami

.

W dalszym ci

ą

gu wprowadzimy kolejne dwa poj

ę

cia pierwotne:

oryginałów

i

obrazów

, które obja

ś

nimy (nie zdefiniujemy).

Je

Ŝ

eli poszukujemy informacji zawartych mi

ę

dzy elementami zbioru

X

, wówczas elementy tego zbioru nazywamy

oryginałami

. Wprowadzone przez M. Mazura poj

ę

cie

oryginału

mo

Ŝ

emy te

Ŝ

zast

ą

pi

ć

poj

ę

ciem

faktu

.

Do znalezienia poszukiwanych przez nas informacji mo

Ŝ

emy wykorzysta

ć

zbiór - a

ś

ci

ś

le mówi

ą

c system -

Y

, który posiada tak

ą

sam

ą

struktur

ę

jak system

X

- wówczas elementy tego systemu nazywamy

obrazami

.

Kody w tym wypadku b

ę

d

ą

relacjami mi

ę

dzy oryginałami a obrazami.

Zbiór obrazów i relacji mi

ę

dzy nimi nazywa

ć

b

ę

dziemy

tekstem.

W omawianym wy

Ŝ

ej przykładzie oryginałami b

ę

d

ą

odległo

ś

ci mi

ę

dzy ró

Ŝ

nymi miejscowo

ś

ciami w terenie, za

ś

obrazami odpowiadaj

ą

ce im odległo

ś

ci na mapie.

Je

Ŝ

eli przetwarzanie oryginałów w obrazy odbywa si

ę

bez zmiany informacji - tzn. je

Ŝ

eli informacje zawarte mi

ę

dzy elementami zbioru obrazów s

ą

takie same jak informacje zawarte mi

ę

dzy elementami zbioru oryginałów, wówczas mamy do czynienia z

informowaniem wiernym

czyli

transinformowaniem

. Jest ono opisane wyra

Ŝ

eniem (1).

Transinformowanie jest równoznaczne z przenoszeniem informacji bez ich zniekształcania.

W omawianym przykładzie mapy, z informowaniem wiernym czyli transinformowaniem b

ę

dziemy mieli do czynienia wówczas, gdy stosunki odległo

ś

ci na mapie b

ę

d

ą

takie same jak stosunki odpowiednich odległo

ś

ci w terenie⁸.

Informowanie wierne mo

Ŝ

emy nazwa

ć informowaniem prawdziwym

, za

ś

informacje zawarte w zbiorze obrazów, które s

ą

takie same jak informacje zawarte w zbiorze oryginałów nazywamy

informacjami prawdziwymi

.

Prawda

jest to stosunek informacji zawartych w zbiorze obrazów do informacji zawartych w zbiorze oryginałów wyst

ę

puj

ą

cy w

informowaniu wiernym

czyli

transinformowaniu

.

Je

Ŝ

eli przetwarzanie oryginałów w obrazy odbywa si

ę

w taki sposób,

Ŝ

e informacje zawarte mi

ę

dzy elementami zbioru obrazów nie s

ą

takie same jak informacje zawarte mi

ę

dzy elementami zbioru oryginałów, wówczas mamy do czynienia z

informowaniem zniekształconym

, jest ono opisane wyra

Ŝ

eniem (3)⁹.

8 Por. J. Kossecki, Cybernetyczna analiza systemów i procesów społecznych, Kielce 1996, s. 48-50.

9 Por. tamŜe, s. 50.

Informowanie zniekształcone mo

Ŝ

emy nazwa

ć informowaniem fałszywym

, za

ś

informacje zawarte w zbiorze obrazów, które s

ą

ró

Ŝ

ne ni

Ŝ

informacje zawarte w zbiorze oryginałów nazywamy

informacjami fałszywymi

.

Fałsz

jest to stosunek informacji zawartych w zbiorze obrazów do informacji zawartych w zbiorze oryginałów wyst

ę

puj

ą

cy w

informowaniu zniekształconym

¹⁰.

Ocena prawdziwo

ś

ci lub fałszywo

ś

ci informacji stanowi najogólniejszy cel procesów zdobywania, przekazywania i przetwarzania informacji w nauce.

Zasadnicze znaczenie ma przy tym to, jakie zbiory komunikatów i zawartych mi

ę

dzy nimi informacji traktujemy jako

oryginały

- czyli

fakty

. Mo

Ŝ

na wprowadzi

ć

poj

ę

cie

praoryginałów

, tzn. takich oryginałów, które w ostatecznej instancji traktujemy jako fakty obiektywnie istniej

ą

ce, staraj

ą

c si

ę

z informacjami zawartymi w ich zbiorach (systemach) porównywa

ć

wszelkie informacje zawarte w ró

Ŝ

nych tekstach. Poszczególne kierunki filozoficzne mo

Ŝ

emy rozró

Ŝ

nia

ć

według tego co przyjmuj

ą

jako praoryginały: np.

materializm zbiory obiektów energomaterialnych, idealizm zbiory obiektów idealnych, reizm - rzeczy itp.

W ten sposób wprowadzili

ś

my

porządek informacyjny

, który opiera si

ę

na

porządku semantycznym

i stanowi nast

ę

pny szczebel

porządku poznawczego

, który uzyskujemy wprowadzaj

ą

c - oprócz tych, które wyst

ę

puj

ą

w porz

ą

dku semantycznym - dwa dodatkowe poj

ę

cia pierwotne

oryginałów

i

obrazów

oraz dwie relacje pierwotne

równości

i

nierówności

. Jego brak jest równoznaczny z

bezładem informacyjnym

. Gdy w zbiorze poj

ęć

istnieje bezład semantyczny to istnieje te

Ŝ

w nim bezład informacyjny.

c) Porządek logiczny

„Je

Ŝ

eli jako obiekty elementarne potraktujemy pewne słowa-poj

ę

cia i bada

ć

b

ę

dziemy relacje pomi

ę

dzy nimi, przy czym oprócz podanych wy

Ŝ

ej relacji pierwotnych wprowadzimy jeszcze dwie:

lub

oznaczon

ą

symbolem „

∨

” oraz

i

oznaczon

ą

symbolem „

∧

”, a nast

ę

pnie rozpatrywa

ć

b

ę

dziemy systemy zło

Ŝ

one z tych słów i relacji pomi

ę

dzy nimi - nazywaj

ą

c je

zdaniami

, przyjmuj

ą

c dalej pewien zbiór zda

ń

jako ten, w którym zawarte s

ą

informacje prawdziwe, wówczas badaniem prawdziwo

ś

ci informacji zawartych w innych zdaniach w oparciu o informacje zawarte w powy

Ŝ

szych zbiorach zda

ń

uznanych za prawdziwe, zajmuje si

ę logika

”¹¹. W klasycznej logice zakłada si

ę

aksjomat,

Ŝ

e zdanie mo

Ŝ

e by

ć

prawdziwe lub nieprawdziwe. W systemach logiki nieklasycznej przyjmuje si

ę

inne aksjomaty.

Jak z tego wynika

porządek logiczny

opiera si

ę

na porz

ą

dku semantycznym i porz

ą

dku informacyjnym oraz nie wymaga wprowadzania

Ŝ

adnych dodatkowych poj

ęć

pierwotnych opieraj

ą

c si

ę

na takim samym

10 Por. J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty..., wyd. cyt., s. 376-378.

11 TamŜe, s. 378. Relacje lub oraz i nazywamy funktorami zdaniowymi.

systemie poj

ęć

jak

porządek informacyjny

; wymaga on natomiast wprowadzenia dwóch relacji pierwotnych

lub

oraz

i

. Brak tego porz

ą

dku oznacza

bezład logiczny

. Gdy w zdaniu lub zbiorze zda

ń

istnieje bezład semantyczny lub bezład informacyjny to istnieje w nich te

Ŝ

bezład logiczny.

d) Porządek matematyczny

„Je

Ŝ

eli wprowadzimy kolejne poj

ę

cie pierwotne - mianowicie

wielkość

, wówczas oprócz wymienionych wy

Ŝ

ej sze

ś

ciu relacji pierwotnych „

∈

”, „

∉

”, „

≡

”, „ ”, „=”, „

≠

” dochodzi nam jeszcze jedna, któr

ą

oznaczamy „<”, je

Ŝ

eli dwie wielko

ś

ci

a

oraz

b

s

ą

poł

ą

czone t

ą

relacj

ą

:

(4)...

a

<

b

oznacza to,

Ŝ

e wielko

ść a

jest mniejsza ni

Ŝ

wielko

ść b

. Badaniem tych relacji zajmuje si

ę matematyka

w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Poszczególnym wielko

ś

ciom przyporz

ą

dkowuje si

ę

w odpowiednim porz

ą

dku

liczby

. Wielko

ś

ci opisywane przez liczby s

ą

specjalnym rodzajem relacji, które okre

ś

lamy porównuj

ą

c ze sob

ą

ró

Ŝ

ne obiekty i ich zbiory. Bez porównania co najmniej dwu obiektów lub dwu ich zbiorów nie jest mo

Ŝ

liwe okre

ś

lenie tych relacji”¹².

Mierzenie

to okre

ś

lanie relacji mi

ę

dzy dwu wielko

ś

ciami.

W ró

Ŝ

nych działach matematyki wprowadzamy ponadto jeszcze inne obiekty elementarne i przyporz

ą

dkowane im poj

ę

cia elementarne: w rachunku prawdopodobie

ń

stwa

zdarzenie elementarne

, w geometrii

punkt

itd., które jednak zawsze w matematyce opisujemy przy pomocy liczb.

Oprócz tego w poszczególnych działach matematyki przyjmuje si

ę

ró

Ŝ

ne specyficzne zbiory aksjomatów - czyli relacji pierwotnych.

W ten sposób wprowadzili

ś

my

porządek matematyczny

, który opiera si

ę

na

porządku semantycznym

,

porządku informacyjnym

oraz

porządku logicznym

i stanowi nast

ę

pny szczebel

porządku poznawczego

; uzyskujemy go wprowadzaj

ą

c - oprócz tych, które wyst

ę

puj

ą

w porz

ą

dku logicznym - dodatkowe poj

ę

cie pierwotne

wielkości

oraz dodatkow

ą

relacj

ę

pierwotn

ą większości

(w poszczególnych działach matematyki jeszcze dodatkowe poj

ę

cia i relacje pierwotne w postaci aksjomatów). Jego brak jest równoznaczny z

bezładem matematycznym

. Gdy w zbiorze poj

ęć

istnieje bezład semantyczny, informacyjny lub logiczny to istnieje te

Ŝ

w nim bezład matematyczny.

e) Porządek fizykalny, cybernetyczny i metacybernetyczny

12 J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty..., wyd. cyt., s. 378.

MoŜna teŜ stosować kolejność odwrotną: b > a, czyli b jest większe od a, zamiast a jest mniejsze od b.

„Je

Ŝ

eli wprowadzimy kolejne trzy poj

ę

cia pierwotne:

odległość

,

czas

i

masę

¹³, oraz miary ich wielko

ś

ci - odpowiednio centymetr (lub metr), sekund

ę

i gram, wówczas b

ę

dziemy bada

ć

obiekty energomaterialne i relacje mi

ę

dzy nimi.

Przy opisie obiektów energomaterialnych podajemy ich mas

ę

oraz poło

Ŝ

enie w przestrzeni i w czasie. W wypadku zło

Ŝ

onych obiektów energomaterialnych - czyli systemów - musimy jeszcze poda

ć

ich struktur

ę

.

Badaniem relacji mi

ę

dzy energomaterialnymi obiektami elementarnymi i ich zbiorami zajmuje si

ę fizyka

,

cybernetyka

i

metacybernetyka

. Zasadnicze znaczenie ma przy tym badanie specjalnych relacji zwanych

związkami przyczynowymi

(jest to kolejny rodzaj relacji pierwotnych). Fizyka bada zwi

ą

zki przyczynowe mi

ę

dzy poprzednimi i nast

ę

pnymi (w czasie) stanami obiektów energomaterialnych, cybernetyka zwi

ą

zki przyczynowe mi

ę

dzy pewnymi stanami nast

ę

pnymi nazywanymi

celami

i poprzednimi - inaczej mówi

ą

c bada procesy sterowania zmierzaj

ą

ce do okre

ś

lonych celów (w procesach fizykalnych poj

ę

cie celu nie wyst

ę

puje), wreszcie metacybernetyka stanowi syntez

ę

fizyki i cybernetyki”¹⁴. Osi

ą

ganie okre

ś

lonych celów jest istot

ą procesów sterowania

jako specyficznego przedmiotu bada

ń

cybernetyki, przy czym przez

proces

rozumiemy zbiór stanów pewnego obiektu w czasie.

Podstawowym

aksjomatem fizyki

jest zało

Ŝ

enie,

Ŝ

e nast

ę

pne w czasie stany obiektów energomaterialnych s

ą

zale

Ŝ

ne od poprzednich - czyli od przeszło

ś

ci.

Podstawowym

aksjomatem cybernetyki

jest zało

Ŝ

enie,

Ŝ

e wcze

ś

niejsze stany obiektów energomaterialnych s

ą

zale

Ŝ

ne od nast

ę

pnych - zwanych

celami

, czyli od przyszło

ś

ci.

Podstawowym

aksjomatem metacybernetyki

jest zało

Ŝ

enie,

Ŝ

e stany obiektów energomaterialnych s

ą

zale

Ŝ

ne zarówno od poprzednich jak i nast

ę

pnych stanów - czyli zarówno od przeszło

ś

ci jak i przyszło

ś

ci.

Mo

Ŝ

na w zwi

ą

zku z tym powiedzie

ć

,

Ŝ

e metacybernetyka jest syntez

ą

fizyki i cybernetyki.

W ró

Ŝ

nych działach fizyki traktuje si

ę

ró

Ŝ

ne rodzaje obiektów jako elementarne - np. w fizyce cz

ą

stek elementarnych te wła

ś

nie cz

ą

stki, w mechanice klasycznej punkty materialne itp.

Oprócz tego w poszczególnych działach fizyki i cybernetyki przyjmuje si

ę

ró

Ŝ

ne specyficzne zbiory aksjomatów - czyli relacji pierwotnych: np. w mechanice klasycznej aksjomaty Newtona.

W ten sposób wprowadzili

ś

my

porządek metacybernetyczny

, który opiera si

ę

na

porządku semantycznym

,

porządku informacyjnym

,

porządku logicznym

oraz

porządku matematycznym

i stanowi nast

ę

pny szczebel

porządku

13 Ogólna teoria względności tłumaczy zjawiska grawitacyjne własnościami geometrycznymi zakrzywionej czasoprzestrzeni, ostatnio zaś rozwija się kwantowa teoria geometrii.

14 J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty..., wyd. cyt., s. 379.

poznawczego

; uzyskujemy go wprowadzaj

ą

c - oprócz tych, które wyst

ę

puj

ą

w porz

ą

dku matematycznym - dodatkowe poj

ę

cia pierwotne

odległości

,

czasu

i

masy

(w poszczególnych działach fizyki i cybernetyki wprowadza si

ę

ponadto dodatkowe poj

ę

cia i relacje pierwotne w postaci aksjomatów) oraz dodatkowy rodzaj relacji pierwotnych zwanych

związkami przyczynowymi

- w rozumieniu fizykalnym i cybernetycznym, jak równie

Ŝ

odpowiadaj

ą

ce im aksjomaty. Jego brak jest równoznaczny z

bezładem metacybernetycznym

. Gdy w zbiorze poj

ęć

istnieje bezład semantyczny, informacyjny, logiczny lub matematyczny to istnieje te

Ŝ

w nim bezład metacybernetyczny.

f) Porządek biologiczny

„Badaniem procesów fizykalnych i procesów sterowania w organizmach

Ŝ

ywych zajmuj

ą

si

ę nauki biologiczne

. Organizmy

Ŝ

ywe - które s

ą

przedmiotem bada

ń

w naukach biologicznych s

ą systemami autonomicznymi

, przy czym

system autonomiczny

- zgodnie z definicj

ą

M. Mazura - jest to taki system, który ma zdolno

ść

do sterowania si

ę

i mo

Ŝ

e przeciwdziała

ć

utracie tej swojej zdolno

ś

ci; albo inaczej mówi

ą

c, jest swoim własnym organizatorem i steruje si

ę

we własnym interesie”¹⁵.

Zbiór stanów systemu autonomicznego w czasie to

proces autonomiczny

.

Wszystkie istniej

ą

ce w pewnym czasie organizmy

Ŝ

ywe s

ą

procesami autonomicznymi.

Porządek biologiczny

jest szczególnym przypadkiem

porządku metacybernetycznego

. Nie wymaga on wprowadzania dodatkowych poj

ęć

pierwotnych ani te

Ŝ

relacji pierwotnych¹⁶. Analogicznie

bezład biologiczny

jest szczególnym przypadkiem bezładu metacybernetycznego.

g) Porządek socjocybernetyczny (antropologiczny)

„Specjalny - ze wzgl

ę

du na charakter swych celów - rodzaj systemów autonomicznych stanowi

ą

ludzie i ich zrzeszenia - których badaniem zajmuje si

ę cybernetyka społeczna

¹⁷. Ludzie jako cybernetyczne systemy autonomiczne tym ró

Ŝ

ni

ą

si

ę

od innych organizmów

Ŝ

ywych,

Ŝ

e dominuj

ą

cymi celami ich działa

ń

sterowniczych mog

ą

by

ć

inne ni

Ŝ

czysto witalne (zwi

ą

zane z d

ąŜ

eniem do podtrzymania

Ŝ

ycia, przekazania

Ŝ

ycia, własnej dominacji w stadzie i dominacji swego stada nad innymi) cele - np. etyczne, ideologiczne”¹⁸.

15 J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty..., wyd. cyt., s. 379. Por. M.

Mazur, Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976, s. 163.

16 Przy podejściu tradycyjnym konieczne jest wprowadzanie pojęcia Ŝycia jako dodatkowego pojęcia pierwotnego, albo teŜ konstruowanie specyficznej definicji Ŝycia, o wiele bardziej skomplikowanej niŜ mazurowska definicja systemu autonomicznego.

17 Por. J. Kossecki, Cybernetyka społeczna, Warszawa 1981.

18 J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty..., wyd. cyt., s. 379.

Dominacja u ludzi celów innych ni

Ŝ

witalne umo

Ŝ

liwia te

Ŝ

im popełnienie nie tylko osobistego czy grupowego, ale nawet gatunkowego samobójstwa.

Je

Ŝ

eli we

ź

miemy pod uwag

ę

,

Ŝ

e ludzie s

ą

te

Ŝ Ŝ

ywymi organizmami, wówczas przy ich badaniu musimy - oprócz specyficznie socjocybernetycznych - zastosowa

ć

równie

Ŝ

metody i twierdzenia nauk biologicznych. Tak

ą

wła

ś

nie metod

ę

badawcz

ą

stosuj

ą

nauki antropologiczne.

Porządek socjocybernetyczny

(który mo

Ŝ

na te

Ŝ

nazwa

ć porządkiem antropologicznym

) jest szczególnym przypadkiem

porządku metacybernetycznego

. Nie wymaga on wprowadzania dodatkowych poj

ęć

pierwotnych ani te

Ŝ

relacji pierwotnych¹⁹. Analogicznie

bezład antropologiczny

jest szczególnym przypadkiem bezładu metacybernetycznego.

„Podane wy

Ŝ

ej poj

ę

cia ogólnej jako

ś

ciowej teorii informacji odnosz

ą

si

ę

do obiektów i relacji zarówno

abstrakcyjnych

- tj. takich którym nie przypisujemy masy ani energii - jak te

Ŝ energomaterialnych

, którym mas

ę

i energi

ę

przypisujemy. W zwi

ą

zku z tym wszelkie relacje - zarówno informacje jak i kody - mo

Ŝ

emy podzieli

ć

na

abstrakcyjne

i

energomaterialne

; (...)

Tradycyjne poj

ę

cie

informacji

- stosowane zarówno w ilo

ś

ciowej jak i warto

ś

ciowej teorii informacji - według powy

Ŝ

szego podziału odpowiada poj

ę

ciu

informacji abstrakcyjnej

.

W rzeczywisto

ś

ci nie znamy przekazywania i przetwarzania informacji bez przekazywania i przetwarzania energomaterii i na odwrót.

Przekazu informacji nie mo

Ŝ

na rozpatrywa

ć

w oderwaniu od obiektów, które informacje przekazuj

ą

i obiektów, które je odbieraj

ą

. Je

Ŝ

eli obiektami tymi s

ą

ludzie, lub inne

systemy autonomiczne

, wówczas ocen

ą

prawdziwo

ś

ci informacji zajmuj

ę

si

ę psychocybernetyczna teoria informacji

i

socjocybernetyczna teoria informacji

oraz zwi

ą

zana z nimi teoria poznania”

20.

Semantyka, jako

ś

ciowa teoria informacji, logika i matematyka to

interdyscypliny abstrakcyjne

, natomiast fizyka, cybernetyka, matacybernetyka, biologia (czy szerzej nauki biologiczne) i socjocybernetyka (antropologia czy szerzej nauki społeczne) - to

interdyscypliny energomaterialne

.

Podany wy

Ŝ

ej interdyscyplinarny metaj

ę

zyk zastosujemy do analizy procesów sterowania zachodz

ą

cych w

ś

wiecie organizmów

Ŝ

ywych i systemach społecznych.

19 Przy podejściu tradycyjnym konieczne jest wprowadzanie pojęcia człowieka jako dodatkowego pojęcia pierwotnego, albo teŜ konstruowanie specyficznej definicji człowieka, niezwykle skomplikowanej, wymagającej wprowadzania dodatkowych pojęć pierwotnych.

20 J. Kossecki, Socjocybernetyczne funkcjonowanie kategorii piękna i brzydoty..., wyd. cyt., s. 379-380.

3. Zastosowanie metajęzyka nauki do opisu procesów sterowania w organizmach Ŝywych i systemach społecznych

W naszej analizie oprzemy si

ę

na poj

ę

ciach cybernetycznej teorii systemów zorganizowanych²¹.

Zbiór obiektów energomaterialnych mi

ę

dzy którymi nie ma

Ŝ

adnych relacji polegaj

ą

cych na oddziaływaniach (energetycznych i informacyjnych) nazywamy

energomaterialnym systemem niezorganizowanym

mo

Ŝ

na go te

Ŝ

nazwa

ć systemem nieuporządkowanym

lub

bezładnym

w sensie metacybernetycznym. Entropia takiego systemu jest maksymalna.

Gdy mi

ę

dzy elementami systemu nieuporz

ą

dkowanego wprowadzimy oddziaływania czynne i dzi

ę

ki temu stany jednych elementów b

ę

d

ą

- w sensie fizykalnym - uzale

Ŝ

nione od stanów innych elementów, wówczas otrzymamy

system zorganizowany

czyli

uporządkowany

. Entropia takiego systemu jest mniejsza ni

Ŝ

systemu nieuporz

ą

dkowanego. Zbiór stanów systemu zorganizowanego w pewnym okresie czasu - to

proces zorganizowany

. Panuje w nim

porządek fizykalny

.

Je

Ŝ

eli system zorganizowany b

ę

dzie d

ąŜ

ył do celu, okre

ś

lonego przez jego program - czyli b

ę

d

ą

w nim zachodzi

ć

procesy sterowania - wówczas mamy do czynienia z

systemem cybernetycznym

. Zbiór stanów systemu cybernetycznego w pewnym okresie czasu - to

proces cybernetyczny

. Panuje w nim

porządek cybernetyczny

.

System cybernetyczny, który sam si

ę

zaopatruje w energi

ę

i sam j

ą

przetwarza - to według terminologii M. Mazura -

system sterowny

. Zbiór stanów systemu sterownego w pewnym okresie czasu - to

proces sterowny

.

System samosterowny, który ponadto sam pobiera i przetwarza informacj

ę

- to

system samosterowny

. Zbiór stanów systemu samosterownego w pewnym okresie czasu - to

proces samosterowny

.

System samosterowny, który nie tylko mo

Ŝ

e si

ę

sam sterowa

ć

, ale równie

Ŝ

mo

Ŝ

e przeciwdziała

ć

utracie tej swojej zdolno

ś

ci - to

system autonomiczny

.

Zbiór stanów systemu autonomicznego w pewnym okresie czasu - to

proces autonomiczny

.

Wszystkie wymienione wy

Ŝ

ej rodzaje systemów cybernetycznych podlegaj

ą

równie

Ŝ

prawom fizyki, dlatego te

Ŝ

panuje w nich

porządek metacybernetyczny

.

21 Por. J. Kossecki, Elementy nowoczesnej wiedzy o sterowaniu ludźmi. Socjotechnika,socjocybernetyka, psychocybernetyka, Kielce 2001.

Panuje on w organizmach

Ŝ

ywych, mo

Ŝ

emy go wi

ę

c traktowa

ć

jako

porządek biologiczny

. Cele procesów sterowania w organizmach

Ŝ

ywych okre

ś

la ich

program genetyczny

.

Procesy autonomiczne, w których dominuj

ą

motywacje niewitalne - to

procesy społeczne

, w których panuje

porządek antropologiczny

.

W ramach porz

ą

dku metacybernetycznego zachodzi

ewolucja

, która przebiega w kierunku optymalizacji procesów sterowania zachodz

ą

cych w systemach autonomicznych - czyli organizmach

Ŝ

ywych i systemach z nich zło

Ŝ

onych. Optymalizacja ta dotyczy mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterowania sob

ą

i otoczeniem przez dany system autonomiczny - zarówno w sferze energetycznej jak i informacyjnej. Ewolucja ta wprowadza pewien

specyficzny porządek metacybernetyczny

, mo

Ŝ

emy j

ą

te

Ŝ

traktowa

ć

jako pewien

proces metacybernetyczny

.

W sferze

energetycznej

zaobserwowa

ć

mo

Ŝ

emy ewolucj

ę

od

systemów (procesów) o niepowstrzymywanej rozbudowie

- które nie s

ą

optymalne z punktu widzenia mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterowniczych, do

systemów (procesów) o rozbudowie powstrzymywanej

²² - które z punktu widzenia mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterowniczych s

ą

optymalne. Zarówno ro

ś

liny, jak i zwierz

ę

ta - a

Ŝ

do gadów wł

ą

cznie charakteryzuje rozbudowa niepowstrzymywana; dopiero ptaki i ssaki maj

ą

rozbudow

ę

powstrzymywan

ą

(w pewnym momencie swego

Ŝ

ycia przestaj

ą

rosn

ąć

) - one te

Ŝ

wła

ś

nie maj

ą

najwi

ę

ksze mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterownicze, a w zwi

ą

zku z tym najlepiej przystosowuj

ą

si

ę

do zmiennych warunków. Te zjawiska mo

Ŝ

na nazwa

ć ładem metacybernetyczno-energetycznym

. W procesach sterowania społecznego obserwujemy mniejsz

ą

trwało

ść

imperiów o niepowstrzymywanej rozbudowie w stosunku do np. pa

ń

stw narodowych o rozbudowie powstrzymywanej.

W sferze

informacyjnej

zaobserwowa

ć

mo

Ŝ

na:

1) ewolucj

ę

od organizmów, w których nie ma rozró

Ŝ

nienia płci, a zatem funkcjonuje u nich jeden program genetyczny przekazywany z pokolenia na pokolenie - co daje niewielki zakres mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterowniczych, do organizmów dwupłciowych, u których wyst

ę

puje du

Ŝ

o wi

ę

ksza ró

Ŝ

norodno

ść

programów genetycznych, gdy

Ŝ

program potomstwa jest kombinacj

ą

elementów programów obojga rodziców - co daje du

Ŝ

o wi

ę

kszy zakres mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterowniczych;

2) w miar

ę

post

ę

pów omawianej ewolucji ro

ś

nie ilo

ść

informacji przekazywanych w programie genetycznym - co równie

Ŝ

zwi

ę

ksza zakres mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterowniczych;

3) w trakcie przebiegu omawianej tu ewolucji wzrasta w procesach sterowania rola procesów informacyjnych, co uniezale

Ŝ

nia je coraz bardziej od

ź

ródeł energii, a to równie

Ŝ

zwi

ę

ksza mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterownicze systemów autonomicznych - jak wiadomo w miar

ę

post

ę

pów ewolucji nast

ę

powała u

22 Por. M. Mazur, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, Warszawa 1966, s. 163.

zwierz

ą

t rozbudowa układu przekazywania i przetwarzania informacji, za

ś

u człowieka układ ten jest stosunkowo najwi

ę

kszy i ma najwi

ę

ksz

ą

pojemno

ść

informacyjn

ą

;

4) w normach rz

ą

dz

ą

cych zachowaniem istot

Ŝ

ywych wzrasta rola norm nabytych w trakcie rozwoju osobniczego w stosunku do roli norm wrodzonych - u zwierz

ą

t ni

Ŝ

ej pod wzgl

ę

dem informacyjnym zorganizowanych, a

Ŝ

do gadów wł

ą

cznie, zdecydowanie dominuj

ą

normy wrodzone, natomiast u ptaków i ssaków wzrasta rola norm nabytych w trakcie rozwoju osobniczego, zwłaszcza za

ś

wyuczonych od starszego pokolenia, najwi

ę

ksza rola tych ostatnich norm wyst

ę

puje oczywi

ś

cie u ludzi.

Ludzie te

Ŝ

maj

ą

najwi

ę

ksze - spo

ś

ród istot

Ŝ

ywych - mo

Ŝ

liwo

ś

ci przetwarzania informacji i ich wykorzystywania w procesach sterowania sob

ą

i swoim otoczeniem. Najwi

ę

ksze te

Ŝ

maj

ą

mo

Ŝ

liwo

ś

ci planowania swych działa

ń

i dostosowywania ich do zmiennych warunków otoczenia.

Opisane wy

Ŝ

ej zjawiska tworz

ą ład metacybernetyczno-informacyjny

. Je

Ŝ

eli dokonamy podziału motywacji systemów autonomicznych z punktu widzenia udziału motywacji energetycznych i informacyjnych, to najwi

ę

kszy udział tych pierwszych, a najmniejszych tych drugich, wyst

ę

puje w motywacjach witalnych. W dalszym ci

ą

gu mamy motywacje ekonomiczne, prawne, etyczne, ideologiczne i poznawcze, w których wzrasta udział motywacji informacyjnych w stosunku do energetycznych²³. Mo

Ŝ

na te

Ŝ

zaobserwowa

ć ewolucję systemów sterowania społecznego

od

opartych głównie na motywacjach witalnych

, poprzez

oparte głównie na motywacjach ekonomicznych

,

prawnych

,

etycznych

,

ideologicznych

, a

Ŝ

do

poznawczych

²⁴. Stosuj

ą

c terminologi

ę

Feliksa Konecznego mo

Ŝ

na to nazwa

ć

ewolucj

ą

od monizmu do pluralizmu²⁵. W miar

ę

tej ewolucji rosn

ą

mo

Ŝ

liwo

ś

ci sterownicze społecze

ń

stwa, gdy

Ŝ

staje si

ę

ono coraz mniej zale

Ŝ

ne od

ź

ródeł energii i procesów jej przetwarzania.

Opisane wy

Ŝ

ej zjawiska tworz

ą ład socjocybernetyczno-informacyjny

, który mo

Ŝ

na te

Ŝ

nazwa

ć

ładem

antropologicznym

.

Opisany wy

Ŝ

ej

ład metacybernetyczny

tworzył si

ę

w wyniku pewnych procesów sterowania, w trakcie których powstawały systemy o coraz wi

ę

kszych mo

Ŝ

liwo

ś

ciach sterowniczych. Ł

ą

czyło si

ę

to ze wzrostem roli procesów sterowania informacyjnego w stosunku do analogicznych procesów energetycznych.

Szybko

ść

tego procesu w miar

ę

upływu czasu wyra

ź

nie wzrastała. W ostatnim za

ś

okresie mo

Ŝ

na ju

Ŝ

mówi

ć

o prawdziwej

rewolucji informacyjnej

. Nie powinno nas zatem dziwi

ć

,

Ŝ

e w trakcie tej rewolucji ro

ś

nie rola nauki i wynalazczo

ś

ci, a tak

Ŝ

e procesów przekazywania i przetwarzania informacji,

23 Por. J. Kossecki, Cybernetyka społeczna, Warszawa 1981, s. 113.

24 Por. tamŜe, s. 314-380.

25 Por. J. Kossecki, Podstawy nauki porównawczej o cywilizacjach, Kielce 1996.

maleje za

ś

rola ci

ęŜ

kiego - opartego głównie na przetwarzaniu du

Ŝ

ych ilo

ś

ci energomaterii - przemysłu. Prowadzi

ć

to musi do powa

Ŝ

nych zmian

ś

wiadomo

ś

ci społecznej, a tak

Ŝ

e napi

ęć

i konfliktów.

Mo

Ŝ

na na koniec postawi

ć

pytanie: czy ewolucja ta mo

Ŝ

e by

ć

traktowana jako proces sterowany? Analogiczne pytanie mo

Ŝ

na postawi

ć

w stosunku do ewolucji biologicznej. Ludzie wierz

ą

cy mog

ą

odpowiedzie

ć

,

Ŝ

e tymi procesami steruje Bóg dysponuj

ą

cy ich programem. Ludzie niewierz

ą

cy uwa

Ŝ

aj

ą

,

Ŝ

e program ten jest zawarty w odwiecznej materii, trzeba jednak zwróci

ć

uwag

ę

,

Ŝ

e w tym wypadku tej

Ŝ

e materii przypisuj

ą

pewne własno

ś

ci analogiczne jak ludzie wierz

ą

cy Bogu. Tu ju

Ŝ

jednak wchodzimy w sfer

ę

filozofii. Odpowied

ź

na to pytanie zale

Ŝ

y od tego, jakie obiekty uwa

Ŝ

amy za praoryginały.