Rozwój seminariów trydenckich w Polsce w świetle sprawozdań biskupich "ad limina" do XX wieku : (ciąg dalszy)

Walenty Wójcik

Rozwój seminariów trydenckich w

Polsce w świetle sprawozdań

biskupich "ad limina" do XX wieku :

(ciąg dalszy)

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 22/1-2, 157-201

Prawo Kanoniczne 22 .(1979) nr 1—2,

B P WALENTY WÓJCIK

ROZWÓJ SEMINARIÓW TRYDENCKICH W POLSCE W ŚWIETLE SPRAW OZDAŃ BISKUPICH „AD LEWINA”

DO X X WIEKU (ciąg dalszy)

2. Inform acje fiu Relacjach biskupów „ad lim ina”. a) E r e k c j a s e m i n a r i u m .

Nakazane przez sobór trydencki otw arcie zakładu w ych ow aw czo- n auk ow ego now ego typu nie było łatw e dla bispuków. Szczególnie iw diecezjach kresoiwych, gdyż w iększość mieszikańców na tych tere­ nach należała do innego wyznania. W sprawozdaniiach donosili biskupi, że w m iejsce przepisanego sem inarium stosują środki zastępcze w przy­ gotow aniu kandydatów do święceń.

Przede w szystk im podtrzym ywano dawny zwyczaj nauczania „za­ w odu ” przy katedrze. Biskup kam ieniecki donosił w 1606 r., że ze ■względu na powtarzające się zniszczenia terenu diecezji przez działa­ nia w ojen n e i z powodu nacisku ze strony różnych sekt n ie może zdo­ być się na erygow anie sem inarium . Troszczy się jednak, by m łodzież zdobyw ała pobożność i w iedzę w szkole przy św iątyni katedralnej i na ter en ie diecezji. Posiada 6 kleryków przy katedrze. K ształcą się oni „in pietate, litteris et ritibus”. Biskup przeznacza dla nich roczną su­ mę. K ler diecezji dodaje nieco. Podobnie inform ow ał w r. 1613 biskup łucki. Pow odem zw lekania z erekcją sem inarium trydenckiego b ył brak funduszów . B iednych beneficjów nie można było opodatkować. Biskup starał się utrzym ać przy katedrze kilk u kleryków na sw ój koszt i n ie­ których chłopców ze szlachty. Pobyt ten trw ał do czasu otrzymania niższych stopni św ięceń. Później nadawano im beneficjum . — W Łu­ cku erygow ano sem inarium trydenckie dopiero w 1714 r. W tym że stuleciu pow stało sem inarium w Kamieńcu. N ajpierw donosił biskup w 1728 r., że u niego jezuici prowadzą oprócz szkół seminarium . K ształ­ c i się w nim 4 kleryków korzystających z funduszu zapisanego jako iu n d a cja jego poprzed n ików 88 i 3 kosztem zm arłego już dobrodzieja94. W yjaśniał przy tym, że jego diecezja posiada 45 kościołów i około 15 000 w iernych. Że sprawa założenia sem inarium w Kam ieńcu natrafia­ ła na trudności, świadczy relacja z 174t9 r. Biskup pisał w niegi, że

po-93 Szło o biskupa S. B. R upniew skiego (1716— 1722). 94 Podaje jego nazw isko — Konopka.

158 Bp W. Wójcik _[21

7.a fundacją dla 4 kleryków „de genere n obili” nie posiada szkoły duchownej. Bp S tefan R upniew ski (1716— 1722) przeznaczył czynsz: od 10 000 złp w ynoszący 1000 skudów rzym skich z zobowiązaniem, by alum ni otrzym ujący stąd w yżyw ien ie i ubranie, uczęszczający w su ­ tannach fioletow ych do szkół jezuickich u sługiw ali w katedrze. D odał jednak, że m ały b ył z nich pożytek, gdyż n ie w stąpili oni do stanu du­ chownego. D latego obecnie on sam po w izytacji generalnej w diecezji: zdecydow ał się przeznaczyć czynsz od sum zapisanych przez Rupniew — skiego dla kleryków ale w sem inarium diecezjalnym . Kanonik M aciej G ronkiew icz zapisał przed 2 laty now ą sum ę na sw ej w si z przezna­ czeniem, by utrzym yw ać z niej 10 kleryków i ich profesorów. C hoć fundator ten zastrzegł sobie adm inistrow anie tym m ajątkiem do swej' śmierci, biskup połączył czynsze z tych 2 zapisów, tj. Rupniiewskiego> 1 Gronkiewicza i dodał w ła sn e fundusze, aby przystąpić do budowy m urowanego gm achu sem in ariu m 9S. Sprawa szła w ięc opornie. Trzeba było szukać dobrodziejów i ostatecznie dodawać z m ensy biskupiej, aby rozpocząć w znoszenie budynku. Potrzebne b yły środki na prow a­ dzenie seminarium. Przy zaw ieruchach w ojennych, gdy w sie u legały zniszczeniu i zapisy nie m ogły być realizowane, pozostawało sem ina­ rium bez środków do norm alnego funkcjonowania.

Dla zniszczonych czy biednych diecezji praktyczniejsze było utrzy­ m yw anie kleryków w obecnym seminarium. Biskup w rocław ski dono­ sił najpierw w 1603 r., że z w łasnych dochodów płaci profesorom i k się­ żom w iele tysięcy talarów. Poza tym zdolnych chłopców utrzym uje na swój koszt w różnych akadem iach niem ieckich. W tym czasie se­ m inarium w rocław skie czynne było w N y s ie 96. Pracę sw ą m usiało n ie­ baw em przerwać, gdyż w r. 1618 relacjonow ał biskup, że „ob penuriam m agistrorum ” nie ma sem inarium i’ że kleryków utrzym uje w kole­ giach jezuickich. Podobną praktykę stosow ali inni biskupi w XVIT,! wieku. Biskup inflancki donosił w 1746 r., że kleryków sw oich k ształci u księży m isjonarzy w W ilnie, gdyż dochód ze w si przeznaczonej dla sem inarium w yn osi tylko 100 skudów. Po. 4 latach pisał tenże biskup, że jego klerycy uczą się w różnych m iejscow ościach u misjonarzy. G dy kasztelan płocki w zniósł kościół dla tegoż zgromadzenia w K rasław iu, obiecano biskupow i inflanckiem u kształcić, jak inform ował w 1758 r. 2 kleryków .. Tyluż alum nów ulokuje tam biskup sm o leń sk i97. Z X IX w ieku m am y inform ację, że arcybiskup m ohylow ski utrzym yw ał w 1861 r. 40 sw oich kleryków w seminarium diecezji m iń sk ie j98. N a

05 Historia Kościoła w Polsce, t. II 454 podaje r. 1746 jako datę erek­ cji sem inarium w Kamieńcu. Oparto się zapew ne na dacie fun dacji kanonika Gronkiewicza.

96 Seminaria Ecclesiae Cath., 916.

97 Historia Kościoła w Polsce, t. II, 454 podaje r. 1757 jako datę za­ łożenia sem inarium w Krasławiu.

98 B ył to stan przejściow y, gdyż archidiecezja m ohylowska posiadała od r. 1783 sem inarium przy katedrze w M ohylewie i poza tym sem in

a-[3] Sem inaria trydenckie w Polsce 159'

skutek zam knięcia przez w ładze zaborcze sem inarium w Kielcach?, w 1893 r. rozesłano kleryków do innych sem inariów w K r ó lestw ie39.

Innym, najm niej doskonałym środkiem zastępczym było św ięcenie- • kleryków zgłaszających się czy sprowadzonych z obcych diecezji. B i­ skup k ijow sk i pisał w 1781 r., ż e ci kandydaci przedkładają „testim o­ niales” od sw ych ordynariuszów. Po zbadaniu ich w iary i życia du­ chow nego w yśw ięcił on dotąd dla sw ej diecezji 18 kleryków ściągnię­ tych z różnych terenów 10°. Biskupi relacjonujący o stosow aniu prak­ tyk zastępujących kształcenie duchow ieństw a w e w łasnym sem inarium , zapew niali K ongregację, że czynią starania, aby ten stan przejściow y usunąć i czym prędzej erygować zakład w edług przepisów soboro­ wych.

Dekret trydencki przepisyw ał utw orzenie jednego sem inarium w każ­ dej diecezji.. Maiło orno być zlokalizow ane przy św iątyni w yższego rzędu,, m etropolitalnej, katedralnej czy kolegiackiej. Dozw alał jednak, aby biskup w razie potrzeby zlokalizow ał kolegium kształcące kleryków w innej odpow iedniej m iejscowości. W relacjach biskupów polskich po­ w tarza się zdanie o konieczności zlokalizow ania sem inarium przy k ate­ drze ze w zględu na ćwiczenia kleryków w służbie Bożej i na potrzebę nadzoru nad nimi. Tak uzasadniał biskup poznański w 1622 r. prze­ n iesienie sem inarium „e civitate ad cathedralem ”. W r. 1640 pisał, że. stało się to zgodnie z życzeniem soboru i statutów prowincjalnych.. Biskup chełm iński uspraw iedliw iał się w r. 1674, że chciał przenieść sem inarium z Chełmna do Chełmży, aby klerycy służyli przy katedrze,, lecz brak funduszów n ie pozw olił na realizację tego projektu. W w ie­ kach następnych przejawiała się tendencja, aby seminarium było przy katedrze. Ze zm ianą stolicy diecezji prźenoszono rów nież sem inarium . Że jednak w spom niane m otyw y n ie odgryw ały roli decydującej, św iad­ czą relacje o przenoszeniu sem inarium do m iasta biskupiego z pow o­ du m ałej ilości kleryków w kolegium jezuickim ■—■ Gniezno 1621 lub też o inkorporacji dóbr sem inarium do klasztoru — Płock 1637. P rze­ noszono rów nież sem inarium , jak św iadczy relacja gnieźnieńska z 1635 r., ze stolicy biskupiej z powodu braku profesorów.

D ekret soborowy zezw alał biskupom na erygow anie w edług ich uzna­ nia w obszernych diecezjach w ięcej sem inariów z zastrzeżeniem, że bę­ dą one w e wszystKim zależne od sem inarium w stolicy biskupiej. W P olsce w ykorzystyw ali biskupi lokalne m ożliw ości utrzym ania i kształcenia kleryków przez tworzenie sem inariów tak w stolicach jak i w różnych m iejscowościach diecezji. D ecydow ały też nieraz szczegól-ria w Krasławiu, Żwinogradzie i Białym stoku, P e t r a n i A., W iado­ mość statystyczna o archidiecezji m ohylow skiej rzym skokatolickiego w yznania, Petersburg 1823, Prawo kanoniczne, 15 (1970) nr 1—2 s. 301.

99 Sem inaria Eccl. Cath., 894.

100 Sem inarium diecezji kijow skiej erygow ano w Żytomierzu w 1754 r.

160

_[4]

b) B u d y n e k

Gdy idzie o konkretne w arunki um ożliw iające otwarcie i prow a­ dzen ie sem inarium , w ysu w ali biskupi w sw ych relacjach najpierw problem budynku. Początkowo, jak czytam y w niektórych relacjach, um ieszczano kleryków w kolegiach jezuickich, w mieszkaniach pry­ w atnych lub w domu biskupim. Czasem m ieściło się sem inarium w do­ m u drewnianym. O stanie tym czasowości w um ieszczeniu kleryków św iadczy fakt, że w relacjach z XVII w. mamy tylko wamian'kę z 1609 r., że w W ilnie 2 sem inaria posiadają sw oje b u d y n k i101 _ i z r. 1612, iż sem inarium jezuickie w K aliszu spaliło się i odbudował

je biskup gnieźnieński.

Gdy w X VIII w. w zrastała ilość kleryków , okazało się konieczn/ością w zn oszenie now ych gm achów i powiększanie dotychczasowych. Doko­ nyw ało się to zazwyczaj na koszt biskupa. Z Krakowa donosił biskup w 1731 r., że sem inarium zam kow e jest ciasne i w ilgotn e i że on po­ w ięk szył je w łasnym kosztem. O rozbudowie ciasnych gm achów se­ m inaryjnych czytam y w relacjach: z W łocławka •— 1719, z Pozna­ nia — 1744 i i . Są też w iadom ości o nowych gm achach nabytych na pow iększenie seminarium: ze Żmudzi — 1755, z Krakowa — 1756 i i.

101 M usiały być budynki drewniane, gdyż relacja z 1733 r. wspom ina 'O spaleniu się sem inarium w Wilnie.

Sem inaria trydenckie w Polsce 161

Biskupi donosili też o otrzymaniu i o w zniesieniu sam odzielnych i no­ w ocześn ie urządzonych gmachów. Z Chełmży pisał biskup w r. 1727, że prokonsul w Chełm nie P aw eł Pilkow icz darował dom m urowany z ce- t;ły i że gm ach został przepisany „iuri libertatiibusque ecclesiasticis”. Biskup żm udzki donosił w r. 1748, że w n ow ym gmachu przy katedrze ~w W orniach czyli M iednikach dla 20 kleryków znajduje się kaplica, b iblioteka i kuchnia. Z W ilna inform ow ał biskup w 1731 r. rów nież o sali dla recytow ania „divinum officium ”, w r. 1733 —• o now ych budynkach gospodarczych przy seminarium. Z. Krakowa w 1731 r. — ■o ogrodzie przy sem inarium w Kielcach. Biskup łucki pisał w 1749 r.

0 now ym budynku sem inarium z 30 pokojami. Są też inform acje o po­ kryw aniu budynków w celu zabezpieczenia się przed pożarem. Przy tej okazji narzekali biskupi, że prace budowlane zaczęte przez poprzed­ ników ciągną się długo i w ym agają w ielkich nakładów. Z tych przy­ czyn , gdy na przełom ie X V III i X IX w. przyszły zm iany gospodarcze, bisk u p i starali się u w ładz zaborczych o przydział gm achów po zakon­

nikach 102, czy o w zn iesienie nowego budynku z funduszu religijn e­ g o 103 lub też zw racali się do duchow ieństw a o pomoc fin a n so w ą 104. Spotykam y też narzekania, że z powodu braku budynków trzeba um ieszczać sem inarium poza d iec e z ją 105, że klerycy m ieszkają rozpro­ szen i w różnych d om ach 106, że brak jest funduszów na konieczny re­ m ont budynków lub też, że pozostało sp łacenie długów 107.

c) W y p o s a ż e n i e i u t r z y m a n i e

Więcej m ateriału historycznego spotykam y w spraw ie w yposażenia sem in arium i utrzym ania kleryków . Dekret trydencki przew idyw ał „ad fabricam collegii instituendam ”, na w ynagrodzenie dla profesorów 1 pracowników, na w y żyw ien ie m łodzieży i inne w ydatki jak n aj­ szersze ujęcie źródeł w pływ ów . N ajpierw zabiegano o przyjęcie do­ tychczasow ych funduszów, zapisanych na utrzym anie kleryków przy poszczególnych kościołach. N astępnie pew ną część dochodów w sz y s t­

102 W r. 1828 pisał biskup sandom ierski, że starał się o gm ach pojezu- icki dla sem inarium . Car ofiarow ał budynek po dominikanach przy k ościele św. Marii M agdaleny. Ze w zględu na brak funduszów na rem ont n ie m ożna było przyjąć oferty.

103 w rj 1826 donosił biskup tarnowski, że cesarz zbudował z fu n ­ duszu religijnego gmach dla 120 kleryków. O tym pisał w r. 1900 bi­ skup krakowski.

104 Biskup chełm iński pisał w r. 1854, że kler złożył dużą sum ę na p o w ięk szen ie gm achu seminarium.

105 Tak donosił biskup tarnow ski w 1800 r. Miał on pozw olenie ce­ sa r sk ie na otw arcie seminarium . Ze w zględu na brak gm achu m usiał ^umieścić 49 kleryków w e Lwowie.

106 P isał o tym w r. 1833 arcybiskup lw ow ski.

167 Biskup w arm iński donosił w 1877 r., że papież Pius VI darow ał gm ach „Collegium pontificium ” w B raniew ie z obowiązkiem pokrycia ciężaru długów.

162 Bp W. Wójcik

_[6]

N ajliczniejszą grupę płatników stanow iły beneficja parafialne. Moż­ na było spodziewać się, że z tego źródła otrzyma sem inarium n ajw ię­ cej w pływ ów . W rzeczyw istości było inaczej. W relacjach z Polski spo­ tykam y najpierw ogólnikowe w zm ianki o ubóstw ie jako o p rzyczynie braku taksy na seminarium . W r. 1597 pisał biskup chełmski, że w je­ go diecezji w odróżnieniu od innych dochody są małe, n ie ma opatów, którzy m ogliby dać ofiary, a kler jest biedny. Podobnie relacjonow ał w r. 1613 biskup łucki podkreślając, że w jego diecezji są u bogie beneficja. Uzasadnienia te pochodzące z rzeczyw iście biednych diecezji,, w których w ierni stanow ili m niejszość m ieszkańców, były słuszne. C harakterystyczne jest m ilczenie w tym okresie o nakładaniu taks na ogół beneficjów parafialnych w bogatych w w ielkich diecezjach Korony. Biskupi w yczuw ali zapewne, iż będą po poruszeniu tej spra­ w y w ysuw an e daw ne zażalenia pod adresem szlachty, że spotkają się z solidarnym oporem ze strony kleru i że pow staną z tego powodu zadrażnienia a może naw et zakłócenia pokoju społecznego. Patronow ie b eneficjów parafialnych podnieśliby także głos sprzeciwu. D latego też biskupi pom ijali w sw ych relacjach ten problem. Od połow y XVIII w. powtarzały się natom iast, zapewne pod w pływ em przypom inania nor­ my trydenckiej przez K ongregację stwierdzenia, że w Polsce taksy na beneficja n ie zostały wprowadzone. Podstaw ę prawną stanow ił w ięc zwyczaj. W r. 1749 pisał biskup w rocław ski, że n ie ma u niego tak sy nałożonej na beneficja parafialne. Arcybiskup gnieźnieński stw ierdził w 1783 r., że w Polsce n ie w prow adzono taks na beneficja w celu utrzym ania sem inariów. Przyczyną tego, pisał dalej, było ubóstwo be­ neficjów . Obecnie, relacjonował, n ie można tego w prow adzić, gdyż beneficja ponoszą w ielkie ciężary. Biskup płocki stw ierdził w r. 1787> że taksy na parafie n ie m oże być w Polsce. Inni uzasadniali, że taksy n ie mogą lub n ie chcą nakładać ze w zględu na szczupłość b eneficjów i w ielkości ciężarów publicznych, nakładanych na duchow ieństw o. U podstaw tych zjaw isk tk w iły w lokące się zadrażnienia m iędzy sta­ nami. W X IX w. powtarzało się lakoniczne zdanie, że nie nałożono, taksy na beneficja. Po roku 1863 donosili biskupi K rólestw a najpierw,, że n ie wolno nakładać taks, a później — że beneficja zostały skaso­ wane.

Obok tych ogólnych negatyw nych relacji spotyka się pojedyncze* w zm ianki z niektórych diecezji o ofiarach składanych przez probosz­ czów na sem inarium . W r. 1604 pisał biskup w arm iński, że nałożył kon­ trybucję na bogatszych proboszczów. O ofiarach w zbożu z dziesięcin i pieniężnych z opłat pogrzebowych, które składali proboszczowie na w spom niany cel, donosił biskup tejże diecezji w 1727 r. Z d iecezji

żm udzkiej inform ow ała relacja w 1767 r. o dochodach sem inarium z m ajątków po zm arłych bez testam entu. W relacjach z X IX w. jest w ięcej notatek o w pływ ach na seminarium od proboszczów. B yły to daniny, taksy czy podatki pośrednie. Biskup w rocław ski pisał w r. 1859, że księża oddają na sem inarium połow ę dochodów w pierwszym roku posiadania beneficjum — annalia. W iadomość ta powtarzała się w póź­ niejszych sprawozdaniach. Z Tarnowa donosił biskup w r. 1863, że na­ łożył na księży podatek — alum naticum w tej wysokości, w jakiej w ypłacana jest zapomoga rządowa. Arcybiskup w arszaw ski pisał w r. 1893, że sem inarium otrzymuje od kleru diecezji w edług taks z 1872 r. 1539 rubli. W Sandomierzu, jak czytam y w relacji z 1896 r., otrzym yw ało seminarium . 1000—1300 rubli rocznie z rozsprzedaży ka­ lendarza liturgicznego i spisu duchow ieństw a 108.

N iew iele otrzym yw ały seminaria rów nież z beneficjów zakonnych. Ze w zm ianki biskupa chełm ińskiego z 1597 r., że w diecezji n ie ma opactw i dlatego trudno jest założyć seminarium , można w nioskow ać, iż początkowo spodziew ali się biskupi znaczniejszych w pływ ów z b e­ n eficjów zakonnych. Sprawozdanie arcybiskupa gnieźnieńskiego z 1612 r. wskazuje, że przy fundacji sem inarium przeprowadzali oipa- ci w sw ych konw entach uchwały o świadczeniach na utrzym anie tej uczelni. Po śm ierci założyciela arcybiskupa Stanisław a K arnkow skiego zaprzestali jednak w płacania obiecanych s u m 109. P ow oływ ali się przy- tem na jakiś reskrypt Stolicy Ap. Podobnie relacjonow ał biskup w ło ­ cław ski w 1621 r., że opaci od roku n ie chcą płacić sumy, którą skła­ dali „pro rata parte”. Sprawa kształtow ała się rozmaicie. W yw oływ ała jednak napięcia aż do rozbiorów. W relacji biskupa w łocław skiego z 1731 r. czytam y, że nie można zw iększyć ilości kleryków , gdyż opa­ ci, którzy poddali się prawu trydenckiem u i płacili przez w iele lat, teraz mimo w ezw ań w strzym ują się od składania tych świadczeń. Po­ w ołują się przy tym na egzem pcję i przytaczają w ykrętne tłum acze­ nia. Jeszcze w r. 1782 pisał biskup z W łocławka, że opaci uchylają się w brew ustaw om prow incjalnym i statutom synodów diecezjalnych od składania świadczeń. M ilczenie w tej spraw ie w relacjach z innych diecezji, np. krakowskiej, gdzie były bogate opactwa benedyktynów i cystersów , nasuwa domysł, że na tym odcinku norma trydencka nie została zrealizowana. Po likw idacji beneficjów zakonnych — stała się nieaktualna.

N iezawodnym , choć nie zaw sze w ystarczającym źródłem w pływ ów na utrzym anie sem inarium była w e w szystkich diecezjach zwłaszcza w okresie przedrozbiorowym m ensa biskupia. Zgodnie z normą sobo­ row ą otrzym yw ały pierwsze sem inaria uposażenia z tego źródła. W p o ­

[7] Sem inaria trydenckie w Polsce 163

108 Płacono po 5 rubli za egzemplarz. Biskup zaznaczył już w r. 1863, że zabronione jest zbieranie ofiar i nakładanie taks na rzecz sem i­ narium.

109 W relacji podano przykład biskupa w endyjskiego (żmudzkieg-o), który posiadał opactwo w Sulejow ie i W itowie.

164 B p W. W ójcik _[8] czątkach dołączyły się niekiedy dochody z b eneficjów kapitulnych czy niektórych proboszczowskich. Biskup w arm iński donosił, że w r. 1565 kard. S. Hozjusz założył sem inarium w oparciu o p ew ne dochody z b e­ neficjum biskupa i k a p itu ły uo. Ta praktyka zachowała się, gdyż w 1604 r. inform ow ał biskup tejże diecezji, że sem inarium utrzym uje się „episcopi et capituli sum ptibus” dodając „modica etiam opulentio- rum parochorum contributione adiuncta”. Charakterystyczne jednak, że relacja z 1640 r. m ów iła już tylko o świadczeniach biskupa i k api­ tuły. Sprawozdanie z 1701 i 1727 r. ■— w yłącznie o świadczeniach sa­ mego biskupa. Podobnie było w Gnieźnie. Zaleganie jednak z w p ła­ tam i przez b eneficjatów zm usiło do szukania innych źródeł w p ły­ w ów m .

W szeregu diecezji m usiał od początku sam biskup w ziąć na siebie cały ciężar utrzym ania seminarium . Relacja płocka z 1595 r. podała, że biskup w płacał ze sw ej m ensy 500 florenów na w y żyw ien ie i ubra­ nie kleryków oraz na kolegium jezuitów, które prowadziło seminarium , gdyż n ie było innych śr o d k ó w 112. Podobnie pisał w r. 1603 biskup w rocław ski, że ze swej m ensy płaci w iele tysięcy talarów i poza tym utrzym uje na swój koszt zdolnych chłopców w różnych akademiach na teren ie Niem iec. W r. 1618 utrzym yw ał biskup kleryków w różnych kolegiach jezuickich. Szczególnie w diecezjach położonych w e w schod­ nich i północnych częściach Rzeczypospolitej spadał ciężar utrzym ania sem inarium w yłączn ie na biskupa. Tak było w Kam ieńcu w edług re­ lacji z 1728 r., w Inflantach — 1746, w W ilnie •— 1754, w diecezji żm udzkiej — 1787 i kijow skiej — 1793. W e w rocław skiej jeszcze w r. 1850 pisał biskup, że utrzym uje sw ych kleryków w sem inarium ołom unieckim kosztem 7248 talarów, w ypłacanych rocznie z jego m en­ sy.

Z am ożniejsze dieoezje potrafiły dość szybko zdobyć in ne źródła utrzy­ m ania dla sw ych sem inariów w tym stopniu, że m ensa biskupia po­ kryw ała tylko część kosztów utrzym ania seminarium. Tak było już w XVII w. w diecezji gnieźnieńskiej, poznańskiej i płockiej. W XVIII w. pisał o tym biskup krakowski, przemyski, chełm iński, żmudzki, łucki i w rocław ski. W okresach pokoju, gdy życie gospodar­ cze stabilizow ało się, łatw iej zdobyw ały seminaria dla siebie źródła utrzym ania. Po katastrofach, gdy zawodziły zabezpieczenia praw ne i nie było środków na utrzym anie sem inarium , m usiał sam biskup spieszyć z pomocą. W X IX w., gdy dobra kościelne zostały p rzyjęte częściow o lub w całości przez rządy zaborcze, pomoc z m ensy biskupiej poza w yjątkam i odpadła. — Gdy idzie o form ę św iadczeń z m ensy biskupiej, w ydaje się, że n ie tylko w początkach ale i w w iekach

110 Relacja z 1610 r.

111 Por. A l e k s a n d r o w i c z , dz. cyt., 176 m.

112 N j g j e s f. całkiem jasne, czy był to dar jednorazowy a czy stała dotacja. Sens tekstu przem awia raczej za drugą alternatywą.

{

]

Poza nałożeniem taksy na beneficja w diecezji przew idyw ał dekret soboru inkorporowanie do sem inarium pew nej liczby beneficjów n ie- duszpasterskich — bénéficia sim plicia, niezależnie od ich jakości i god­ ności. Można było rów nież przeznaczyć stałe świadczenie. Jako w a ­ runek dodano, aby kult Boży i dotychczasow y posiadacz beneficjum n ie poniósł przez to uszczerbku. Charakterystyczne, że biskupi polscy n ie spieszyli się z w ykorzystaniem tego źródła dochodów. Dopiero z końca XVII w. mamy d w ie relacje w tej sprawie. Z Przem yśla do­ nosił biskup w 1865 r., że król Jan III inkorporow ał do sem inarium przy katedrze prepozyturę w Samborze. Biskup płocki inform ow ał znów w 1696 r., że chciał złączyć z sem inarium kościół parafialny w W yszkow ie lecz Kongregacja Soboru n ie zgodziła się na to ze w zg lę­ du na przepis soborowy. W następnym stuleciu zachow ały się p oje- dyńcze w iadom ości o inkorporowaniu parafii; K raków 1731 — parafia Brzeziny k. Kielc, Wilno 1733 — kościół w Nowogródku za zgodą S to­ licy Ap., K raków 1807 — beneficjum duszpasterskie i W arszawa 1831 113 W r. 1727 pisał biskup chełm iński, że oddał ze swej m ensy dla sem inarium w ieś D ziem iany z dochodem blisko 300 florenów polskich rocznie, w ieś w diecezji pomezańskiej i w yspę Niedźw iedź na W iśle z przewozem. Biskup żmudzki donosił w r; 1787, że przeznaczył na sem inarium 20 000 florenów i 2 m ałe w sie z m ensy biskupiej.

166 B p W. W ójcik [10]

i 1877 — parafia i dochody kapituły. Poza tym jest z XVIII w. kilka w zm ianek o inkorporowaniu zw ykłych beneficjów: altarii i kapelanii szpitalnej. Z Płocka i z Przem yśla donoszono o tym jeszcze w X IX w. Czasem zaznaczono, że Stolica Ap. wyraziła na to zgodę. Częściej po­ dawano sum ę otrzymaną z tego źródła. Chodziło o podkreślenie, iż jest to pomoc niew ystarczająca, gdyż biskup w ykazyw ał zazwyczaj n iew ielką kwotę. Trzeba było też uszanować prawa dotychczasowego posiadacza 115. Ż e taka inkorporacja n ie rozw iązyw ała sprawy, świadczą częstsze stw ierdzenia w relacjach z XVIII—X IX w., iż sem inarium nie posiada żadnego beneficjum . W ydaje się, że przewidyw ano rów nież sprzeciw ze strony fundatorów ich dziedziców oraz aktualnych patro­ nów. Jako pew ną form ę zastępującą inkorporację można uznać prak­ tykow ane powierzenie profesorom seminarium parafii albo w pobliżu m iasta biskupiego albo dalej —• z w ikariatem 1I8.

Mniej liczne są w zm ianki o inkorporowaniu poszczególnych w si do sem inarium . Jedna notatka biskupa w ileńskiego z 1696 r. zaznaczyła, że Kongregacja zgodziła się na ten akt. W iększość inform acji tego typu pochodzi z XVIII w. W spominają one zazwyczaj o jednej w si. Biskup przydzielał ją z b en eficju m 117 lub z darowizny duchownych lub św iec­ kich. Na skutek reform przeprowadzanych w X IX w. znikło to źródło dochodów. Pozostałością b yły inform acje o posiadaniu przez sem ina­ rium ziem i ornej lub prawa do pobierania produktów żyw nościow ych z określonej w s i lls. Z posiadaniem w si łączyły się czasem diziesięciny. D w ie inform acje z XVIII i dw ie z X IX w. w spom inają o nich. Jedno­ cześnie zaznaczono w r. 1824 — z Pułtuska, że w p ływ y te są nikłe, 270 złp.

Częściej spotykam y w zm ianki o czynszach otrzym yw anych przez se­ minarium. Z końca XVII w. są informacje, że sem inarium pobiera czynsz od sum zapisanych na dobrach szlacheckich — Płock 1677, że posiada czynsz w ykupu — census reem ptionalis od 23 000 florenów — K raków 1685 i że czynsz nie jest w ypłacany — Płock 1696. D ziesięć podobnych zapisek pochodzi z X VIII w. N ajw cześniejsza z Przem y­ śla — 1710, że sem inarium erygow ał bp Jan Zbąski (1667—1668) na czynszu od 9000 florenów zapisanych na' dobrach psałterzystów ale z tego powodu p ow stały spory z kapitułą o zarząd i o kontrolę w se­

116 W r. 1783 pisał biskup żmudzki, że do sem inarium inkorporowano b eneficjum ale nie zostało ono objęte, gdyż dotychczasow y posiadacz ma zastrzeżone dożywocie.

116 Profesor pobierał w tedy dotację proboszczowską i część dochodów z parafii po odliczeniu w ynagrodzenia dla wikariusza. Stan ten odbijał się .ujemnie i na spełnianiu obowiązków w sem inariom i na ipraey dusz­ pasterskiej.

117 Prawdopodobnie m ówi o tym notatka płocka z 1728 r..: sem ina­ rium posiada w ieś z dziesięciną od kanonika.

318 Biskup chełm iński inform ow ał w 1891 r., że seminarium posiada 1301 m orgów pola. Z Lublina donoszono w 1857 r., że w ieś Dys do­ starcza do sem inarium „frugales fructus”.

[

]

datki sem inarium tylko w części.

Z końcem XVII i w XVIII w. spotykam y szereg doniesień, że część k leryków utrzym uje się z pryw atnych fundacji. Dobrodziejam i byli zazwyczaj dygnitarze duchowni: archidiakoni, kanonicy i św ieccy, np. ordynat zam ojski, kasztelani i i. Z ich szczodrobliwości korzystało od 1 do 12 kleryków. Dawano im w yżyw ien ie i ubranie. Są jednak n a­ rzekania, że zapisy n ie zostały zrealizowane: Płock 1696, Chełm 1729. — Inne źródła dochodów o charakterze pryw atnym w spom niane są w re­ lacjach z X IX w. N ie pokrywały one kosztów utrzym ania określonej iiczby alum nów ale w płacane były do kasy sem inarium jako pomoc w pokrywaniu kosztów w yżyw ienia czy też w ydatków w edług decyzji k om isji kapitulnej czy też zarządu uczelni. R elacje w ym ieniają: fu n ­ d ow an ie stypendiów — Przem yśl 1830: po 80 florenów rocznie, w p ła­ can ie ofiar ze Mszy św. binow anych czy aplikowanych w św ięta znie­ sion e — Gniezno 1896, spłacanie należności przez neoprezbiterów i od­ syłan ie połow y dochodów beneficjalnych w pierwszym roku po otrzy­ m aniu stanow iska — W rocław 1859. Dochodziły zapisy, legaty, ofiary od członków kapituł, księży, w iernych itp.

Odrębne źródło dochodów n ie przewidziane w dekrecie soborowym stan ow iły dotacje państw owe. W zmianki o udzieleniu pomocy przez króla i książąt polskich w postaci wyrażania zgody na inkorporację b eneficjów czy też części ich uposażenia, zakładanie fundacji, darowa­ nia budynków itp. spotyka się od końca XVI w. do rozbiorów. Szczo­ drobliw ość taka m iała jednak charakter prywatno-prawny. Sytuacja zm ieniła się, gdy państwa zaborcze przejm ow ały najpierw nierucho­ m ości należące do seminariów. Skarżył się z tego powodu biskup cheł­ m iński w 1733 i 1778 r. Biskup płocki donosił w r. 1783, że cesarz au­ striacki zabrał saliny w W ieliczce, z których sem inarium w Pułtusku otrzym yw ało 300 skudów rocznie. Te dobra i prawa m ajątkow e prze­ chodziły na skarb państwa. W zamian za nie król pruski w yznaczył w 1773 r. pensje dla 6 kleryków sem inarium chełm ińskiego. N iebaw em przeszedł skarb państw a na płacenie ryczałtow ej sum y na seminarium z racji skonfiskow anych dóbr. We W rocławiu płacił rząd w 1802 r. 3200 florenów rocznie. Arcybiskup gnieźnieńsko-poznański pisał w r. 1834,

119 Np. w 1824 r. donoszono z Płocka, że sem inarium w Pułtusku otrzym uje z czynszów 20 złp.

168 Bp W. W ójcik _[121 że otrzym uje na sem inarium w G nieźnie 3752 fl., w Poznaniu —■ 5021_ Pokreślił w 1838 r., że jest to kwota za zabranie m ienia kościelnego.. Tak samo uzasadnił dotację skarbu biskup chełm iński w 1891 r. Od początku zaznaczali biskupi, że dotacja państw ow a pokrywa tylko« część w ydatków sem inaryjnych. Biskup chełm iński inform ow ał w r. 1869, że prowadzi pertraktację z rządem o zw iększenie dotacji. N ie dały one rezultatów , gdyż rząd jednostronnie oceniał w artość za­ branych- dóbr i sam w yznaczał w ysokość dotacji. W spomaganie sem i­ narium dało nieraz okazję do ingerencji w w ew n ętrzne spraw y zakła­ du. Zw iększał się nadzór państw a w okresach napięcia. Ze strony ko­ ścielnej próbowano uchylać się przed ingerencjam i z zewnątrz. Św iad­ czy o tym doniesienie biskupa w rocław skiego z 1883 r., iż bez w iedzy rządu m ieszka w konw ikcie 30 teologów. — W zaborze austriackim stworzono z zabranych m ajątków kościelnych tzw. fundusz religijn y. Początkowo utrzym ywano z tego źródła sem inarium generalne. Po znie­ sieniu go w płacano na sem inarium w diecezjach określoną sumę. Za­ rząd funduszu religijnego badał jej zużycie. Późniejsze relacje m ów i­ ły, że w ysokość dotacji określono liczbą kleryków. Relacja krakow ska z 1809 r. podawała, że na w yżyw ien ie i ubranie kleryków płaci cesarz po 200 florenów rocznie. Pod koniec X IX w. płacono przez 10 m iesięcy po 250 florenów — Tarnów 1894 lub 460 koron rocznie —• Przem yśl 1903. Rząd określał przy tym z góry ilość kleryków m ogących korzy­ stać z tej pomocy albo też w ypłacał jedynie tym klerykom , którzy przedłożyli św iadectw o ubóstwa. Od zam ożniejszych żądano w 1859 r,. w Przem ysłu, aby w płacali 300 florenów rocznie na fundusz religijny. Świadczenia tegoż funduszu pokryw ały około połow y w ydatków se­ m inaryjnych. W łączności z w p ływ am i z „alum naticum ” m ieli klerycy dostatnie u trzym an ie120. — Inform acje z terenu trzeciego zaboru w ska­ zują, że sem inaria otrzym yw ały najpierw odszkodowanie za zabrane im w sie. W r. 1824 pisał biskup płocki, że sem inarium w stolicy diece­ zji pobiera od rządu za 2 w sie zabrane 4200 złp a sem inarium w P u ł­ tusku — za przejęte dobra 17 831. Oprócz tego sem inaria posiadały czynsze, beneficja, rolę w łasną, dziesięciny i opłaty kleryków . — Inną podstaw ą prawną dotacji rządowej stanow iły dobra skasow anych klasz­ torów. Sem inarium w łocław sk ie otrzymało z tego źródła w 1834 r. 13 383 złp przy budżecie rocznym 24 500. Rząd określał jednostronnie w ysokość dotacji i ilość kleryków m ogących korzystać z zapomogi.. W relacji z Sandomierza z 1828 r. czytam y o zabiegach, aby zw iększyć ilość etatów kleryckich do 40. W r. 1863 pisał biskup tej stolicy, że starania o zw iększenie dotacji na sem inarium pozostały bez skutku.. P oszczególne sem inaria otrzym yw ały sum y w w ysokości zależnej od. 120 Św iadczy o tym relacja tarnowska z 1865 r., w edług której ok. 100 kleryków tam tejszego sem inarium nic nie płaci, nie zwraca k osztów utrzym ania po św ięceniach a z funduszu religijnego i z „alumnaticum ”' zbieranego w w ysokości równej dotacji rządowej otrzymuje po 50 fL na zakup ubrania i książek na pierwszej placów ce duszpasterskiej.

(13] Sem inaria trydenckie w Polsce 169' ilości kleryków , etatów i potrzeb uznanych przez rząd. W relacjach znajdujem y kw oty: Warszawa w 1877 r. 2470 .rubli, w 1893 — 7415, w 1895 — 5472, Sandomierz w 1896 r. — 4500, K ielce w 1897 r. — 7650. Poza tym korzystały sem inaria z innych źródeł dochodu i m iały kle­ ryków n ie objętych dotacją rządową. — Podobna była sytuacja na terenie cesarstwa. Relacja z archidiecezji m ohylow skiej z 1861 r. w spo­ m inała krótko o utrzym aniu 40 kleryków w sem inarium na koszt rzą­ du. Poza tym byli alum ni kształcący się na w łasn y koszt.

D ekret soborow y zalecał, aby do sem inarium przyjm ować przede w szystkim dzieci biednych rodziców. Podkreślał jednocześnie, że nie chce w ykluczać kandydatów z rodzin zamożnych, byleby utrzym yw ali się oni w sem inariach na swój koszt i chcieli służyć Bogu i K ościo­ łowi. Z relacji przesłanych z Polski w ynika, że zaczynano od przyj­ m owania biednych kandydatów. Biskup w arm iński pisał w r. 1610, że do sem inarium założonego przez Hozjusza w 1565 r. przyjm uje się synów ubogich diecezjan, o ile tylko ci chłopcy dają nadzieję, iż bę­ dą kapłanam i. Jeszcze w r. 1769 donosił biskup z Wilna, że u niego nikt n ie kształci się w sem inarium na w łasn y koszt. W r. 1773 relacjo­ now ał biskup chełm iński, iż nie stać kleryków , aby na w łasn y koszt u trzym yw ali się w seminarium. Jednocześnie donosiły sprawozdania z X VIII w., iż część kleryków utrzym uje się na w łasny koszt. Pisał o tym biskup krakowski w 1731 i 1765 r., łucki — 1777, chełm ski — 1797 i i. Że sytuacja była nie tylko różna w poszczególnych diece­ zjach ale i zm ienna, św iadczy relacja chełmińska: w r. 1773 — n ie stać nikogo na pokryw anie kosztów a w r. 1778 — część utrzym uje się na w łasn y koszt. Biskup chełm iński inform ow ał w 1797 r., że poza korzystaniem z fundacji część kleryków utrzym uje się na w łasn y koszt a część z jałmużn. W X IX w. instytucja ta, tj. zwyczaj utrzym ywania się na w łasny koszt rozw ijała się. W r. 1826 pisano z Tarnowa, że „nobiles” przebyw ają w sem inarium na swój koszt. Inne relacje poda­ ją w ysokość składanych opłat rocznych: Płock — 1824 — 400 złp, Przem yśl w 1859 —■ 300 flo re n ó w 121, W rocław w 1883 — 300 mk, Chełm ­ no w 1891 — 200 mk, Warszawa w 1895 — 300 rb. Wartość tych w płat nie była równa. Dodać też trzeba, że w zaborze austriackim dawano klerykom poza w yżyw ieniem i nauką rów nież ubranie. Dalszym eta­ pem rozwoju było utrzym yw anie bezpłatne w szystkich kleryków. Do­ nosił o tym biskup w rocław ski w r. 1897 i 1905. Ujm ując całość tego zjaw iska należy stw ierdzić, że decydowała nde ty le preferencja ubo­ gich nakazana przez dekret soborowy ile stan faktyczny: dopływ kan­ dydatów i sytuacja gospodarcza seminarium.

Biskupi uśw iadom ili sobie, że do otwarcia uczelni typu trydenckie­ go konieczne były środki utrzymania. W r. 1595 pisał arcybiskup lw o w ­ ski, że od dawna stara się o seminarium ale na przeszkodzie stoi brak 121 Tę kw otę w płacali klerycy do kasy funduszu religijnego, k tó r a . pokryw ała całość w ydatków seminarium.

170

_[14]

1603 i płocki — 1696. Biskupi p ow oływ ali się nieraz na skutki znisz­ czeń w ojennych. Przyjm owano, że najlepszym zabezpieczeniem dzia­ łalności sem inarium są dochody z ziemi. Najczęściej b yły to w sie, go- . spodarstw a rolne i czynsze zabezpieczone na nieruchom ościach. Na skutek zniszczeń w ojennych w p ływ y z tych źródeł zm niejszały się lub zanikały. D alsi dziedzice n ie chcieli nieraz płacić czynszów. Trzeba było prowadzić procesy w trybunale koronnym, np. Pułtusk — 1677, Chełmno — 1727 i i. Sem inarium płockie było z tego powodu nieczyn­ ne przez 40 lat po najeździe szwedzkim . Dalszym zagrożeniem docho­ dów sem inarium opartych na nieruchom ościach b yły konfiskaty dóbr i sekw estry czynszów. Przejm ow anie ziem i zaczęło się po pierwszym rozbiorze. Sekw estry dochodów, całkow ite łub częściow e powtarzały się w X IX w. A kcje te pow odow ały trudności w prowadzeniu se­ m inarium. Szukano now ych funduszy. Próbowano pokrywać w ydatki ze źródeł coraz w ięcej zróżnicowanych. Gdy się to nie udawało, zm niej­ szano liczbę przyjm owanych kandydatów lub n aw et zwalniano k lery­ ków. W r. 1643 pisał biskup łucki, że z powodu braku funduszy usu­ nął 3 kleryków z sem inarium i zatrudnił ich jako psałterzystów.

Trudne jest na podstaw ie relacji biskupich zarysow anie pełnego obrazu gospodarczego sem inariów polskich na przestrzeni niem al 350 lat. W pływ y tych zakładów oparte były najpierw o źródła o charak­ terze pryw atno-prawnym . W yjątkowo donoszono, że pod w zględem go­ spodarczym „seminarium floret” 122. Powtarzały się zdania, o zabiegach biskupów, aby powiększyć ilość kleryków , zabezpieczyć w pływ y, zna­ leźć fundatorów itp. B yły też uspraw iedliw ienia się, że sem inarium po­ siada tylko m ały dochód i w edług tego przyjm uje zgłoszen ia123. Do­ piero od końca X VIII w. znajdujem y w relacjach w zm ianki o budże­ cie rocznym seminarium , obejm ującym tylu kleryków ilu w ym aga za­ spokojenie potrzeb diecezji. W r. 1787 pisał biskup płocki, że jego se­ m inarium posiada dochód 15 800 złp, lubelski w 1837 — 18 000, w łocław ­ ski w 1848 — 24 500, sandom ierski w 1851 — 20 700. Arcybiskup w ar­ szaw ski podaw ał w ydatki sw ego sem inarium w r. 1891 — 21 000 rubli w 1893 — 33 844. Inne diecezje ujaw niały w ysokość dotacji lub docho­ dów. W spomniano o w pływ ach z różnych źródeł. Można przyjąć, że ze w zrostem stabilizacji gospodarczej i ze stopniowym opieraniem budżetu sem inaryjnego na w pływ ach o charakterze publiczno-praw nym zyskiw ały te zakłady coraz w ięk sze zapewnienia sw ego bytu i nor­ malnej pracy.

122 Tak pisał w r. 1701 biskup w arm iński dodając, że utrzym uje się ono z dochodów biskupa i kapituły.

123 w r. 1746 donosił biskup kijowski, że na sem inarium ma tylko 100 skudów dochodu ze w si i że tylko w ramach tej sumy kształci się - kleryków.

Sem inaria trydenckie w Polsce

171

d) P e r s o n e l

Dekret soborowy stanow ił, że nauczanie w seminariach jest obowiąz­ k iem scholastyków kapitulnych i posiadaczy beneficjów , z którym i łą­ czy się obowiązek prowadzenia w ykładów i nauczania. Jeśliby n ie m ieli oni k w alifikacji do spełnienia tych czynności, w in ni poszukać zastęp­ ców, których aprobuje Ordynariusz. W praktyce znalezienie nauczycieli i w ych ow aw ców było trudne przy zastosow aniu opisanej normy so­ borowej. Biskupi w idzieli, że łatw iej będzie powierzyć prowadzenie sem inarium wraz z nauczaniem i w ychow aniem grupie zakonników po­ św ięcających się w yłącznie tej pracy.

Przede w szystkim nasuw ał się w ybór jezuitów, będących w tym cza­ sie u szczytu sw ej d ziałaln ości124. Biskup w arm iński donosił, że kard. S. Hozjusz pow ierzył jezuitom prow adzenie seminarium i że akt ten został aprobowany w 1571 r. W r. 1595 pisał biskup płocki, że w P u ł­ tusku m ają jezuici około 600 uczniów nie tylko z terenu diecezji i że d latego założył on tam sw e sem inarium , powierzając prow adzenie te­ go zakładu jezuitom za zgodą ich generała. Podobnie argum entow ał biskup poznański w r. 1612 i 1622. O kierow aniu sem inariam i przez jezu itów donosili biskupi 8 diecezji: w arm ińskiej, płockiej, poznań­ sk iej, w ileńskiej, gnieźnieńskiej, krakowskej, kam ienieckej i żmudzkej.

Z czasem w ysuw ano zastrzeżenia. W r. 1696 pisał biskup płocki, że jezuici n ie uczą cerem onii i śpiew u jak in n i126. Z doniesienia biskupa tejże diecezji w 1728 r. dowiadujem y się że w związku z reform ą se­ m inarium w Pułtusku prowadzonego przez jezuitów oddał on prow a­ dzenie tegoż zakładu księżom diecezjalnym i że odtąd sem inarium to nie miało dostatecznych dochodów, nasuw a się w niosek o niaporo- rzumieniach na tle gospodarczym. W r. 1765 inform ow ał biskup kra­

kow ski, że w w yniku w izytacji sem inarium jezuickiego w Lublinie połączył z w ażnych przyczyn ten zakład z m iejscow ym seminarium prowadzonym przez misjonarzy.

R elacje z 11 diecezji, pochodzące z lat 1696—1848 w spom inały, iż sem inarium prowadzą misjonarze. W r. 1696 pisał biskup płocki, że ma zamiar pow ierzyć prowadzenie sem inarium misjonarzom; pytał, czy może to uczynić i prosił o dyspozycje. Biskup w łocław ski inform ował w r. 1726, że sem inarium prowadzone dotąd przez księży diecezjalnych p ow ierzył misjonarzom. Chwalił członków tegoż zgromadzenia biskup ch ełm sk i w r. 1743 podkreślając, że pracują oni z pożytkiem.

Ze sprawozdania krakowskiego z 1731 r. dowiadujem y się, że sem i­ narium za zgodą Stolicy Ap. prow adzili w tedy księża ze zgrom adze­ n ia Bartłom ieja H olzhausera zw ani bartoszkami lub komunistam i. P racow ali oni w 3 diecezjach: krakowskiej, w ileńskiej i łuckiej. W taj

124 Historia Kościoła w Polsce, t. II, 258.

125 Chodziło o misjonarzy. Spór o nauczanie śpiew u znalazł oddźwięk na synodzie prow incjalnym w W arszawie w 1643 r., W ó j c i k , A pro­ bata, 27.

172 B p W. W ójcik _[16E ostatniej prowadziło w spom niane zgrom adzenie w szystk ie seminaria- z w yjątk iem jednego. Sem inarium w Worniach na Żmudzi prow adzili w edług relacji z 1748 r. pijarzy. A rcybiskup gnieźnieński pisał w 1783 r.,. że jedno ze sw ych sem inariów, które znajduje się pod w ładzą pruską/, oddał kanonikom regularnym . Że powierzenie kierow nictw a sem ina­ rium było w ygodne dla biskupów, świadczy relacja chełmińska- z r. 1854. Biskup pisał o zam iarze oddania sem inarium jakiem uś zgro­ m adzeniu. Jak w skazują w zm ianki z XVIII w. chętniej w idziano w kie­ row nictw ie sem inarium „clericos saeculares in com m uni v iv en tes”.

W yjątkiem w dziejach sem inariów polskich są relacje z Łucka z 1727, 1749, 1759, 1773 r. o prowadzeniu sem inarium w O łyce przez, scholastyka tam tejszej kapituły kolegiackiej. Prałat ten uczył teologii a kanonik — filozofii. O dpowiadało to tek stow i dekretu trydenckiego. Poza tym, w ydaje się, że sprawa znalezienia kw alifikow anych du­ chow nych w śród kleru diecezjalnego nastręczała trudności. R elacje z 3-' diecezji z X V III w. donoszą o prowadzeniu sem inariów przez własnych- księży. Ze w zm ianki w łocław skiej z 1726 r., iż przedtem rządził sem i­ narium kapłan św iecki ale poprzedni biskup powierzył to m isjona­ rzom, należy w nioskow ać, że prow adzenie sem inarium w łasn ym i siła­ mi n ie udało się. Z inform acji płockiej z 1728 r., że w Pułtusku są m a łe dochody, że jezuici odeszli i że objęli zarząd księża diecezjalni, m oż­ na znów dom yślać się, iż przy brakach finansow ych łatw iejsze b y ł» posłużenie się w łasnym duchowieństwem . Można było przecież rato­ w ać się nadaw aniem b eneficjów pracownikom seminarium. O trudno­ ściach w znalezieniu odpowiednich księży do pracy nad klerykam i św iadczy relacja płocka z 1757 r. inform ująca, że w Pułtusku za zgodą Stolicy Ap. uczą „selecti presbyteri saeculares”. Kasata zakonu jezui­ tów a później klasztorów innych zakonów i zgrom adzeń przyspieszy­ ła proces oddawania kierow nictw a sem inariów w łasnym księżom. Z diecezji chełm skiej donosił biskup w 1787 r. iż sem inarium w K ra s- nym staw ie kierują dwaj kapłani „ex clero”. W r. 1815 pisał biskup, lubelski, że ma dwa seminaria: w Lublinie --- prowadzą m isjona­ rze i w Janowie — księża diecezjalni. Gdy w X IX w. upow szechniła się praktyka prowadzenia tylko jednego sem inarium w diecezji, po­ w ierzanie kierow nictw a i nauczania w łasnym księżom objęło p ow oli w szystkie diecezje.

e) Z a r z ą d

Sem inaria trydenckie były biskupim i instytucjam i w ych ow aw czo-d y- daktycznym i. Dekret soborowy przew idyw ał, że biskup wybiera m iej­ sce na seminariom, dzieli kleryków na klasy, troszczy się o ich życie duchowe, o utrzym anie, o profesorów w jednym lub w ięcej sem ina­ riów, dobiera sobie kanoników doradców itp. Słowem , całość sp raw sem inarium należy w yłącznie do biskupa. Gdy idzie o bezpośredni za­ rząd, relacje z Polski „ad lim in a” raz po raz w spom inały o n

adrzęd-Sem inaria trydenckie w Polsce

173

~nej roli biskupa. Z diecezji chełm skiej donoszono w r. 1792, że biskup pertraktow ał z w izytatorem m isjonarzy w spraw ie zatrudnienia w se- im n a rto m k sięży tegoż zgromadzenia. Biskup przem yski załagodził, jak dooosi relacja z 1710 r., spór o zarząd m ajątkiem sem inarium między k apitułą a m isjonarzam i, którzy prowadzili seminarium. Biskup m ia­ n o w a ł jednego lub w szystkich prowizorów seminarium, jak w sp om i­ n ała relacja sandom ierska z 1851 r. Odbierał od nich corocznie spra­ w ozdania z zarządu instytucją i z adm inistracji dochodam i sem ina­ riu m — Lublin 1815 r. O ddzielił stanow iska w sem inarium od bene­ ficjów k ap itu ln y ch 128. Od biskupa zależeli profesorowie seminarium , choćby posiadali oni katedry na w ydziale teologicznym uniw ersytetu państwowego. Podkreślała to relacja w rocław ska z 1815 r. Sprawozda­ n ie z tejże diecezji inform ow ało w 1863 r., że biskup usunął 2 profe­ sorów . Biskup w n ik ał w sprawę uposażenia re g en sa 127 i innych pra­ cow ników sem inarium . Szereg relacji donosiło, że biskup w yd aw ał dla •seminarium statuty, -zarządzenia i in ne norm y prawne. On je też zm ie­ n ia ł w razie potrzeby. Ze sprawozdania przem yskiego z 1888 r. w y n i­ ka, że sam biskup jest „director słudiii”, posiada z grem ium kapituły w icedyrektora a rektor, w icerektor i inni czuw ają nad karnością w se­ minarium.

D ekret , soborowy przew idyw ał udział kapituły w zarządzie sem ina­ rium. W spraw ach organizacji, karności i nauki decydow ał sam biskup za doradą pow ołanych przez siebie dwóch kanoników , starszych i po­ w ażniejszych. N azywano ich prowizorami. Gdy idzie o sprawy gospo­ darcze sem inarium , doradcami biskupa m ieli być deputowani — dwaj członkow ie kapituły. Jednego z nich p ow oływ ał biskup a drugiego w y ­ bierała kapituła. Oni też m ieli udział przy stanow ieniu obciążeń na rzecz seminarium . D eputow ani w raz z doradcami z pośród kleru m ia­

sta biskupiego 128 w in n i być obecni przy przyjm owaniu rocznych spra­ w ozdań ze stanu dochodów seminarium . Poza m ensą biskupią św iad­ czen ia na rzecz sem inarium w inna składać rów nież m ensa kapitulna.

W pływ na nauczanie przez posiadaczy scholasterii m iała także kapitu­ ła. R elacje „ad lim ina” z diecezji polskich z XVIII i X IX w. zaw iera­ ją najpierw w zm ianki o całej kapitule rządzącej sem inarium czy nad­ zorującej je i io jej delegatach do spraw sem inaryjnych. Inform acja prze­ m yska z 1710 r. w yraźnie stwierdziła, że kapituła w iedzie spór o za­ rząd m ajątkiem seminarium , gdyż n ie ma deputatów. N astępna re­ lacja z tejże diecezji z 1723 r. podała, że 2 delegatów kapituły bada

126 W edług relacji przemyskiej z 1750 r. prepozyt samborski pełnił

przez zastępcę fu n k cję w seminarium.

127 Relacja łucka z 1773 r. podawała, że regens otrzym yw ał 10 sku- dów z dochodów seminarium. Biskup uznał to za niew ystarczające i nadał regensow i altarię.

128 Jednego z nich m ianow ał biskup a drugiego w ybierał kler stoli­ cy diecezji. W relacjach z Polski nie ma w zm ianek o doradcach spoś- a-ód m iejscow ego duchow ieństw a niższego.

174

dochody sem inarium i m ożliwości zw iększenia liczby kleryków. O de­ legatach kapituły, która utrzym uje sem inarium i rządzi nim, pisał bi—• skup łucki w 1733 r. Tak samo należy zapew ne rozum ieć informację- z W rocławia z 1773 r., że dwaj kanonicy czuw ają nad sem inarium . D alszym etapem rozwoju było pow oływ anie stałych prowizorów lub deputatów. Zazwyczaj powoływano tylko jedną grupę tych doradców^ N ie rozgraniczano w yraźnie ich funkcji. Jedynie inform acja gnieźnień­ ska z 1644 r. podała, że dwaj prowizorzy z kapituły adm inistrują m ie­ niem i czuw ają nad zarządem seminarium . Relacja w łocław ska z 1782 r. inform ow ała, że dwaj prowizorzy przyjm ują kleryków , biorą udział przy egzam inach i św ięceniach oraz badają roczne sprawozdania i ra­ chunki seminarium . Podobnie donosił biskup chełm ski w 1792 r. i lu ­ belski w r. 1815, że prowizorow ie są do zarządu w ew nętrznego i do- spraw gospodarczych. O zam ianie funkcji prowizorów i deputatów dow iadujem y się z relacji gnieźnieńskiej z 1783 r. — deputaci czu­ w ają nad regulam inem seminarium. Sprawozdania płockie z 1757

i 1778 oraz sandom ierskie z 1851 r. poświadczają o powołaniu prow i­ zorów w edług norm y trydenckiej, przepisanej dla deputatów, tj. jed­ nego z nom inacji biskupiej a drugiego z wyboru kapituły. Natomiast: z niektórych relacji inform ujących, że prowizorów w ybiera kapituła,, np. w łocław skiej z 1782 r. należy w nioskow ać, iż n ie w szędzie prze­ strzegano normy trydenckiej na tym odcinku.

Po przejęciu zarządu sem inarium od zgromadzeń zakonnych kapi­ tuła posiadała w iększe prerogatywy. Świadczą o tym informacje, że- regensem jest prałat kapituły — Przem yśl 1830 r., że członek kapituły pełni funkcję w icedyrektora studium — Przem yśl 1888 r., że k a n o n icy - są w ykładow cam i — Chełmno 1891 r., Tarnów 1894. Kapituła, jak w skazuje relacja w rocław ska z 1773 r. w yraziła zgodę na aprobowa­ n ie statutów sem inarium . Instytucją zastępującą kapitułę była rada-, do spraw seminarium. Donosiła o niej relacja gnieźnieńska z 1841 r.. Całość inform acji dotyczących udziału kapituły w zarządzie sem inarium w skazuje, że norm y trydenckie wprowadzano -powoli i interpretow ano elastycznie, dostosow ując się do lokalnych potrzeb.

D ekret trydencki n ie w spom inał o bezpośrednich zw ierzchnikach i pracownikach seminarium . Z ostaw ił tę sprawę biskupom i prow izo­ rom. W relacjach z Polski spotyka się różnorodność w tej dziedzinie. W początkach przyjm owano praktyki stosow ane przez jezuitów i m i­ sjonarzy. K ierow nictw o udfcelni spraw ow ał „praefectus studiorum ”. W r. 1644 żalił się biskup w łocław ski, że brakuje mu odpowiedniego- prefekta. Biskup krakowski donosił w r. 1731, że sem inarium kieruje

1 prefekt, 1 prokurator i 2 braci m isjonarzy. N astępne relacje z XV II w. w spom inają o dyrektorze seminarium: Przem yśl •— 1723- i Żmudź — 1755 oraz o regensie: K ielce — 1731, Łuck — 1773. Te d w ie nazw y powtarzały się w sprawozdaniach z X IX w. Na Żmudzi rektor prowadzał w 1775 r. sprawy gospodarcze a wicerektor — w ych ow aw ­ cze. W X IX w. powierzono rektorowi całość spraw a jego zastępcy —

[19]

175

dział ekonom iczny. Od r. 1830 pojaw iły się inform acje o ojcu duchow­ nym. Był w tedy rów nież jeden lub dwóch prefektów. Sprawy gospo­ darcze prowadził prokurator, zw any w ów czas ekonomem. Rozbudowa stanow isk nastąpiła po przejęciu .kierownictwa sem inariów przez du­ chow ieństw o diecezjalne. Znaczniejsza była rozbudowa w zaborze austriackim i pruskim. Łączyło się to rów nież ze zm niejszeniem się- w pływ ów kapitulnych na zarząd seminarium.

W relacjach sw oich podkreślali biskupi w XVII i XVIII w., że w y ­ kłady w ich sem inarium prowadzą profesorow ie z akadem ii krakow ­ skiej, poznańskiej, w ileńsk iej i zamojskiej oraz z uniw ersytetu w ro­ cławskiego. Poza tym donoszono, że nauczają członkow ie kolegium jezuickich i m isjonarskich oraz kanonicy kapituły lub księża diecezjal­ ni — profesorow ie seminarium. Ilość ich w aha się od 1 do 6 129. N aj­ częściej byw ało 4. W X IX w. liczba profesorów wzrastała. Zazwyczaj nie podaw ali biskupi, jakie przedm ioty w ykładają poszczególni profe­ sorowie. Czasami w ym ien iali w ykładow cę filozofii i teologii. Czasem dodawali, że poza profesoram i są nauczyciele języków, śpiewu i cere­ monii. Do w yjątk ów należy relacja łucka z 1666 r., że każdy z profe­ sorów w ykłada inny przedmiot. Gdy idzie o zakonników, nie podaw a­ no ich kw alifikacji. O księżach diecezjalnych pisali biskupi, że są ta „aptiimi professores et graviss‘iimi viird” -—■ Pułtusk 1728 r„ lub „wybitni w cnocie i nauce k ościelnej” —■ Poznań 1787 r. Z dziecezji wrocławskiej^ donosił w X IX w. biskup o tytułach naukowych w ykładow ców uni­ w ersytetu. Podobnie też nie poruszali biskupi spraw y wynagrodzenia profesorów zakonnych. Gdy idzie o księży diecezjalnych, zaznaczono czasem, że profesorowie z akadem ii uczą „gratis”: Chełm — 1770 r., że w ykładow com daje się roczną pensję i w yżyw ienie: Pułtusk — 1757 r. lub że „otrzymują odpowiednie p en sje”: M ohylów 1842 r.

R elacje z X V III i X IX w. zaw ierały w zm ianki o norm ach prawnych,, w edług których rządziło się i pracowało seminarium. Nazywano je najczęściej statutam i. Poza tym spotyka się nazwy: konstytucje, usta­ w y, rozporządzenia, regulam iny, przepisy, reguły życia, san kcje- W X IX w. przyjęło się, jak św iadczy relacja krakowska z 1872 r., rozdzielenie statutów przepisujących budow ę organizacyjną zakładu, i regulam inu —• norm działania społeczności sem inaryjnej. Biskup w ro­ cław ski pisał w 1773 r., że staituły są realizow ane od erekcji sem ina­ rium i że były aprobowane za zgodą kapituły. Należy stąd w niosko­ w ać, iż w początkach brały udział w redagow aniu statutów inne czyn­ niki. Uzgadniano postulaty stron, fundatorów, zakonników oraz czyn­ ników zw ierzchnich — biskupa i kapituły. Z czasem w ydaw an ie aktów praw odaw czych zastrzeżone zostało w yłącznie biskupowi. Potwierdza to relacja krakowska z 1881 r. Donoszono w niej, że sem inarium k ie­

129 P o 1 profesorze m iały 2 seminaria w w. XVIII, po 2—4 w XV II— X V III w., po 3—3 w X IX w., po 4— 10 w XVII—X IX w., po 5—4 w X IX w., po 6—3 w X IX w.