Nr 1/IV/2013, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddział w Krakowie, s. 7–16 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
POTRZEBA OCHRONY ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM ZWIĄZANA Z ROZWOJEM
DZIAŁALNOŚCI TURYSTYCZNEJ Iwona M. Batyk
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
NEED FOR ENVIRONMENTAL PROTECTION IN THE WARMIA AND MAZURY VOIVODSHIP RELATED TO THE
DEVELOPMENT OF TOURISM
Streszczenie
Turystyka jest jedną z dynamicznie rozwijających się gałęzi gospo- darki w województwie warmińsko-mazurskim. Jednak niezrównoważony ruch turystyczny nie jest dla środowiska obojętny. Nasilająca się tendencja pozyskania przez przemysł turystyczny jak największych dochodów z tu- rystyki prowadzi do walki o każdy obszar interesujący turystycznie. Bar- dzo rzadko pamięta się o obowiązku troski o zachowanie środowiska natu- ralnego. Powodowane są szkody, które często mają nieodwracalne skutki.
Dbałość o zachowanie wysokich walorów środowiska wymaga spójnej i konsekwentnej polityki ochrony środowiska. Istotne znaczenie ma również zapewnienie dostępu do informacji o środowisku oraz edu- kacja ekologiczna. Degradacja powodowana nasilającym się ruchem tu- rystycznym, powinna być bodźcem do działań w zakresie prognozowania i planowania ochrony środowiska oraz ustalania narzędzi wymuszających realizowanie zrównoważonego rozwoju turystyki. Kontrola oddziaływań turystyki na środowisko, powinna uwzględniać zachowanie niewiel- kiej skali ruchu turystycznego, zwłaszcza w obrębie obszarów cennych przyrodniczo.
Opracowanie zawiera determinanty rozwoju funkcji tury- stycznej obszaru oraz zagrożenia dla środowiska przyrodniczego płynące z realizowania turystyki i nieprzestrzegania zasad zrówno- ważonego rozwoju. Na podstawie analizy dostępnych źródeł lite-
raturowych podjęto próbę wskazania celów strategicznych, w ra- mach których ustalono zadania do realizacji, służące ochronie środowiska naturalnego w województwie warmińsko-mazurskim.
Słowa kluczowe: ochrona środowiska, działania służące ochronie przyro- dy, atrakcyjność turystyczna.
Summary
Tourism is one of the fastest growing industries in the Warmia and Mazury voivodship. However, unsustainable tourism is not environmen- tally neutral. The increasing trend in the tourism industry to obtain the maximum benefit from tourism industry to fight for each area of interest for tourists. Very rarely remembers the obligation to care for the pres- ervation of the environment. Are caused by damage, which often have irreversible consequences.
The attention to maintaining high environmental values requires a coherent and consistent policy environment. It is also important to en- sure access to environmental information and environmental education.
Degradation caused by the escalation in tourism, should be an incentive for action in the areas of forecasting and environmental planning and setting tools that enforce implementation of sustainable tourism develop- ment. Control impacts of tourism on the environment should take into ac- count the behavior of small scale tourism, especially in the areas of high natural value.
The study contains the determinants of tourism development area and the risks to the environment arising from the implementation of tourism and non-compliance with the principles of sustainable develop- ment. Based on the analysis of available literature sources has attempt- ed to identify strategic objectives were identified in the tasks to be per- formed, for the protection of the environment in the Warmia and Mazury.
Key words: environmental protection, measures to protect wildlife, tourist attraction.
WPROWADZENIE
Ochrona i związane z nią kształtowanie środowiska jest zespołem środ- ków i działań zmierzających do utrzymania środowiska w stanie zapewniającym optymalne warunki życia człowieka. Na atrakcyjność turystyczną mają wpływ m.in.: klimat, jakość gleb, czystość wód, występowanie flory i fauny, zbiorniki
wodne czy zagospodarowanie lasów. Coraz częściej największym motorem na- pędzającym ruch turystyczny jest unikalności danego obszaru. Rozwój regionu oparty o turystykę powinien być traktowany jednoznacznie z dbałością o śro- dowisko naturalne. Niestety nasilająca się sprzeczność interesów wynika z jed- nej strony z potrzeb ochrony środowiska, zaś z drugiej z potrzeby udostępnie- nia obiektów i obszarów przyrodniczo cennych dla turystów. Jest to wynikiem ciekawości ludzkiej i chęci poznawania tego co nieznane lub niejednokrotnie ograniczone. Nie zawsze pragnienie odkrywania idzie w parze z potrzebą ochro- ny tego co przyrodniczo i kulturowo cenne. Im bardziej unikalne i atrakcyjne są obiekty i obszary przyrodnicze, tym większe jest zainteresowanie ze strony turystów. Jednocześnie obszary przyrodniczo cenne podlegają bardziej rygory- stycznym przepisom ochronnym, ograniczającym do nich dostęp. Unikalne ele- menty przyrodnicze nie mogą jednak zostać całkowicie odizolowane w celu ich ochrony. Zatem, określenie zasad udostępnienia cennych elementów przyrody jest obecnie najważniejszym aspektem relacji pomiędzy ochroną środowiska, a turystyką.
Na podstawie analizy dostępnych źródeł literaturowych podjęto pró- bę wskazania celów strategicznych, w ramach których ustalono zadania do realizacji, służące ochronie środowiska naturalnego w województwie warmińsko-mazurskim.
POTRZEBA OCHRONY ŚRODOWISKA
Duży potencjał dla rozwoju turystyki i rekreacji w województwie war- mińsko-mazurskim, jest coraz częściej powodem konfliktów interesów. Pod- stawowym z nich jest konflikt między dążeniem do zachowania przyrodnicze- go potencjału a jednoczesną chęcią intensywnego wykorzystania przestrzeni.
Dlatego też spójna i konsekwentna polityka ochrony środowiska oraz aktywny udział mieszkańców regionu muszą być skierowane na dbałość o zachowanie wysokich walorów środowiska, poprawę stanu elementów środowiska i hamo- wanie procesów gospodarczych negatywnie oddziaływujących na środowisko.
Bardzo istotny jest również dostęp do informacji o środowisku oraz edukacja ekologiczna. To dzięki edukacji ekologicznej, społeczeństwo może uczestniczyć w podejmowaniu decyzji wpływających na jakość środowiska [Batyk I. M., 2011]. Niestety działania nad zagospodarowaniem wielu przyrodniczo cennych terenów województwa warmińsko-mazurskiego znacznie dominują nad działa-
niami mającymi na celu dbałość o środowisko. Wielkość szkód jakie wywołuje brak świadomości ekologicznej zarówno wśród turystów, jak i przedsiębiorców turystycznych zależy m.in. od: skali ruchu turystycznego, form aktywności tu- rystycznej, preferowanych form turystyki oraz wielkości i zakresu działalności turystycznej.
Liczba turystów odwiedzających Warmię i Mazury z roku na rok rośnie i wywołuje zjawisko przeciążenia ruchem turystycznym. Zmniejsza się atrak- cyjność turystyczna oraz niszczone są walory naturalne regionu. Zwiększo- ne natężenie ruchu turystycznego powoduje większe i niestety nieodwracalne straty w przyrodzie. Działalność turystyczna generuje ogromne ilości odpadów i ścieków. Przy rozbudowie infrastruktury, przemysł turystyczny musi pamiętać o transporcie. To z kolei prowadzi to karczowania lasów i jednocześnie wzmaga hałas. Degradacja roślinności czy niszczenie pomników przyrody to tylko nie- liczne z problemów negatywnie wpływających na środowisko naturalne. Szkody ekologiczne są zauważalne już po kilku sezonach. Zatem turysta widząc zde- gradowane środowisko nie chce więcej spędzać urlopu w takim miejscu i de- cyduje się na inny obszar. Słabnie funkcja turystyczna takiego regionu a co za tym idzie miejsce to popada zarówno w ruinę ekologiczną jak i ekonomiczną [Zalewska D., 1999].
Na atrakcyjność i użyteczność turystyczną poszczególnych obszarów co- raz większy wpływ mają walory środowiskowe, w szczególności urozmaicona rzeźba terenu, różnorodność biologiczna, swoisty mikroklimat, walory estetycz- ne i krajobrazowe oraz niski stopień zanieczyszczenia środowiska. Wynika to m.in. ze zmian preferencji konsumenckich co do formy wypoczynku. Ludzie co- raz częściej rezygnują z wypoczynku w formie stacjonarnej na rzecz aktywnego spędzania czasu wolnego na obszarach o atrakcyjnych walorach przyrodniczych [Sadowska-Snarska C., 2001].
Rozwój funkcji turystycznej jest uzależniony od ilości, jakości i dostępno- ści zlokalizowanych na danym obszarze zasobów przyrodniczych, kulturowych, materialnych i ludzkich. o możliwościach i kierunkach rozwoju gospodarki tu- rystycznej decydują głównie:
• walory środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz atrakcje turystyczne,
• rodzaj i wielkość infrastruktury turystycznej,
• położenie i dostępność komunikacyjna,
• chłonność i pojemność turystyczna,
• lokalne strategie rozwoju społeczno-gospodarczego.
Paradoksalnie, pomimo przekształceń jakie powoduje w środowisku przy- rodniczym gospodarka turystyczna, jest ona ściśle zależna od stanu i walorów tego środowiska. Na terenie Warmii i Mazur widocznych jest wiele zagrożeń dla środowiska przyrodniczego płynących ze strony turystyki. Najważniejsze z nich to:
• zmiany w krajobrazie powstałe w wyniku budowy hoteli i pensjonatów,
• degradacja przyrodniczo cennych terenów oraz obszarów leśnych,
• niszczenie różnorodności biologicznej,
• zanieczyszczenie jezior i rzek,
• zwiększona produkcja odpadów,
• zakłócanie spokoju zwierząt oraz siedlisk wodnych powodowane przez hałas i takie formy rekreacji jak: żeglarstwo czy spływy kajakowe.
Duża koncentracja ruchu turystycznego na niektórych obszarach woje- wództwa warmińsko-mazurskiego stanowi zagrożenie dla ekosystemów wod- nych i lądowych, powoduje zubożenie ekosystemów oraz nagromadzenie zanie- czyszczeń. Ze względu na krótki sezon turystyczny, koncentracja tych zjawisk zwłaszcza na obszarach wiejskich nie jest duża, ale w perspektywie nasilających się dążeń do wydłużenia sezonu turystycznego oraz powstawania nowych od- mian turystyki realizowanej na obszarach przyrodniczo cennych np. birdwat- chingu, zjawiska te mogą powodować w krajobrazie nieodwracalne zmiany.
w rejonach zdominowanych przez turystykę masową tj. żeglarstwo, kajakarstwo czy turystyka rowerowa, zagrożenie jest dużo większe. Dotyczy to głównie szla- ku Wielkich Jezior Mazurskich, szlaku rzeki Krutyni oraz miejscowości tury- stycznych: Mikołajek, Mrągowa, Giżycka, Pisza czy Rucianego-Nidy.
Konieczne jest zatem wypracowanie rozwiązań, które będą przyczyniać się do realizacji celów służących ochronie i kształtowaniu środowiska w woje- wództwie warmińsko-mazurskim.
CELE STRATEGICZNE SŁUŻĄCE OCHRONIE I KSZTAŁTOWANIU ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO-MAZURSKIM
Analiza relacji pomiędzy ochroną i kształtowaniem środowiska a turysty- ką w województwie warmińsko-mazurskim wymaga określenia celów strate- gicznych, w ramach których należy ustalić zadania do ich realizacji. Do takich celów należy zaliczyć: zachowanie czystego i naturalnego środowiska, rozwój
infrastruktury turystycznej oraz edukację ekologiczną mieszkańców regionu i turystów w zakresie rozumienia i stosowania zasad ochrony środowiska.
W obszarze zachowania czystego i naturalnego środowiska niezbędna jest realizacja poszczególnych działań:
• Wdrożenie systemu gospodarki odpadami komunalnymi – według GUS w woj. warmińsko-mazurskim w 2010 roku zebrano 323 tys. ton odpadów komunalnych, co stanowiło jedynie 3,2% wszystkich od- padów komunalnych zebranych w Polsce. w odniesieniu do średniej krajowej jest to o 12,9% mniej zebranych odpadów w przeliczeniu na 1 mieszkańca [Raport o stanie środowiska województwa warmińsko- -mazurskiego w 2011 roku, 2012].
• Przyspieszenie działań w zakresie segregacji, odbioru, odzysku i utylizacji odpadów komunalnych – poprzez zwiększenie ilo- ści pojemników do selektywnej zbiórki odpadów oraz zwiększe- nie dostępności do nich, zwłaszcza na obszarach wiejskich wo- jewództwa warmińsko-mazurskiego. Od 2013 roku obowiązuje zakaz składowania zebranych selektywnie odpadów ulegających biodegradacji. Do tej pory w regionie większość gmin nie prowadziło zbiórki tych odpadów.
• Stworzenie systemu selektywnego zbierania odpadów niebezpiecz- nych np. elektrycznych i elektronicznych, wielkogabarytowych, odpa- dów z remontów itp., tak aby ograniczyć ich ilość zalegającą w wielu warmińsko-mazurskich lasach.
• Wdrożenie programu zagospodarowania ścieków i ochrona wód na- turalnych – to zagadnienia bardzo istotne w odniesieniu do zanie- czyszczeń rzek i jezior, spowodowanych odprowadzaniem ścieków.
Powstają ekologiczne mini przystanie żeglarskie wraz z systemami odbioru nieczystości z jachtów i segregacją odpadów stałych. Obec- nie działa osiem ekomarin na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich oraz trzy nad Jeziorem Jeziorak. w funkcjonującej od 2012 roku ekomari- nie w Mikołajkach ilość odebranych z jachtów nieczystości wzrosła z 10 m³ w 2011 r. do 19 m³ w 2012r. Wzrosła ilość odpadów komu- nalnych kierowanych na składowiska (zamiast porzucania w lasach) z 11 m³ w 2011 r. do 63 m³ w 2012r. Liczba łodzi korzystających z od- bioru ścieków jachtowych i nieczystości stałych wzrosła z 96 łodzi w 2011 r. do 165 w 2012 r.
• Wdrożenie systemu ochrony powietrza – poprzez upowszechnianie ekologicznych systemów ogrzewania. Należy zaproponować prefe- rencyjne systemy finansowania zarówno dla użytkowników, jak i za- interesowanych wprowadzeniem systemów ogrzewania wykorzystują- cych ekologiczne paliwa i surowce opałowe.
• Współpraca gmin wchodzących w skład Mazurskiego Par- ku Krajobrazowego w kwestii jednolitej interpretacji zasad, za- twierdzonego dopiero w 2011 roku Planu Ochrony Mazur- skiego Parku Krajobrazowego. Dotyczy to przede wszystkim wydawania pozwoleń na inwestycje w granicach parku i jego otulinie, gospodarkę rolną, leśną i rybacką oraz udostępniania tego obszaru na cele turystyczne.
• Wypracowanie porozumienia w sprawie utworzenia Mazurskiego Par- ku Narodowego. w toczącym się od wielu lat sporze, samorządowcy z ośmiu gmin do których wpłynął projekt utworzenia Parku sprzeci- wiają się, twierdząc, iż ograniczy on mieszkańcom gmin korzystanie z drzewa pochodzącego z wycinki lasów oraz ograniczy prawa i wol- ności poprzez zakaz budowania obiektów w pobliżu jezior i rzek.
Dodatkową kwestią zgłaszaną w sporze jest finansowanie funkcjono- wania Parku z funduszy gminnych. Władze lokalne nie zdają sobie sprawy, że utworzenie Mazurskiego Parku Narodowego dałoby moż- liwość kontrolowanego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych oraz zaprzestania masowej wycince drzew przeznaczonych dla zachodnich koncernów meblarskich. Park narodowy jest państwową jednostką bu- dżetową w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, co wiąże się z korzyściami ekonomicznymi, a nie jak twierdzą samorządowcy z obciążeniami dla budżetów gminnych.
Rozwój infrastruktury turystycznej w województwie warmińsko-mazur- skim powinien dotyczyć realizacji następujących działań:
• rozwoju infrastruktury komunikacyjnej, dotyczącej m.in. remontów i budowy dróg, parkingów, ścieżek rowerowych i chodników oraz ich oznakowania;
• rozbudowy infrastruktury na terenach rekreacyjnych, położonych poza obszarami przyrodniczo cennymi;
• wyposażenie miejsc o walorach rekreacyjnych w urządzenia sanitarne;
• wyposażenia terenów wypoczynkowych w urządzenia rekreacyjne typu: plaże, pomosty, boiska, kąpieliska.
Bardzo ważnym zagadnieniem w relacjach ochrony i kształtowania środo- wiska z turystyką jest edukacja ekologiczna, zarówno mieszkańców regionu jak i turystów. Podnoszenie świadomości w zakresie rozumienia i stosowania zasad ochrony środowiska powinno opierać się na następujących działaniach:
• Wdrożenie systemu egzekwowania przepisów ochrony środowi- ska – poprzez ewidencję właścicieli kwater agroturystycznych dla efektywnej ewidencji producentów odpadów komunalnych.
• Preferencje dla obiektów turystycznych i gospodarstw eko – i agro- turystycznych nie stosujących szkodliwych dla środowiska natural- nego technologii. Konieczne jest wypracowanie systemu ulg dla go- spodarstw eko – i agroturystycznych, aby zachęcić je do korzystania z tego typu rozwiązań.
• Wdrożenie systemu edukacji ekologicznej – poprzez organizację szko- leń i warsztatów tematycznych, przy aktywnym udziale organizacji samorządowych i pozarządowych. Należy dążyć do rozpoczynania edukacji ekologicznej od jak najmłodszych lat, wprowadzając ją do obowiązkowych programów nauczania w przedszkolach i szkołach.
Wymierne efekty dają organizowane olimpiady ekologiczne i kon- kursy na najładniejszą zagrodę wiejską czy najlepsze gospodarstwo agroturystyczne. Podnoszenie świadomości ekologicznej wśród dzie- ci, młodzieży i dorosłych oraz zapewnienie powszechnego dostępu do informacji o środowisku jest warunkiem koniecznym do skuteczności wszelkich działań realizowanych w województwie warmińsko-mazur- skim. Wspierane działania związane z edukacją ekologiczną realizo- wane są przez: Mazurskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Olsztyń- skie Centrum Edukacji Ekologicznej, Elbląskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Ełckie Stowarzyszenie Ekologiczne oraz Centrum Edu- kacji Ekologicznej w Iławie.
W wyniku podnoszenia poziomu świadomości ekologicznej, coraz czę- ściej pojawiają się konsumenci, którzy chcą chronić środowisko. Skłonni są do kupna ekologicznych towarów i usług, do zmiany swojego stylu życia, przyzwy- czajeń i modelu konsumpcji. Dbają o segregację śmieci, oszczędzają energię i wodę, nabywają produkty regionalne, wybierają wyznaczone szlaki, zostawiają samochód na parkingu przydrożnym a nie wjeżdżają nim do lasu. w przypadku turystów, autentyczna postawa proekologiczna przejawia się w tym, że w miej- scu wakacji zachowują się oni z takim samym szacunkiem dla środowiska jak w miejscu zamieszkania. Szczególnie dotyczy to oszczędzania zużycia wody
i energii, segregacji śmieci czy zmniejszanie objętości butelek plastikowych poprzez ich zgniatanie. Jednocześnie turyści o wysokim stopniu świadomości ekologicznej powinni zachęcać do zachowań proekologicznych innych gości, a nawet właścicieli gospodarstw agroturystycznych. Powinni również sygnali- zować rolnikom potrzebę kształtowania oferty zgodnej z wymaganiami ochrony środowiska [Batyk I. M., 2012].
W rozważaniach na temat koniecznych do zrealizowania działań pojawia się szereg dylematów. Istnieje potrzeba dobrej woli faktycznego wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju poprzez turystykę. Podejmowanie działań proekolo- gicznych powinno wynikać z potrzeby każdego człowieka, a nie z możliwości uzyskania finansowych środków wsparcia na realizację takich działań. w celu uzyskania wiedzy na temat sposobów i narzędzi pozytywnego oddziaływania na środowisko naturalne potrzebna jest rzetelna i przejrzysta informacja dla bran- ży turystycznej i samych turystów. Konieczna jest integracja polityki turystycz- nej oraz dotyczącej ochrony środowiska, zwłaszcza w odniesieniu do obszarów przyrodniczo cennych. Wraz z tym potrzebna jest harmonizacja prawa, by uni- kać sprzeczności w prawie i nie pozostawiać sytuacji niejasnych. Niezbędne jest wypracowanie planu i metod współdziałania organizacji turystycznych i ekolo- gicznych, jako pozarządowego udziału we wdrażaniu zrównoważonego rozwo- ju, z pożytkiem ekologicznym i ekonomicznym.
PODSUMOWANIE
Warmia i Mazury zaliczają się do regionów o bardzo cennej przyrodzie i atrakcyjnym krajobrazie. Jednakże krajobraz ten wymaga należytej ochrony, polegającej na pielęgnowaniu i konserwowaniu wartości już istniejących oraz prowadzeniu zabiegów rewaloryzacji i restauracji wartości utraconych. Ponad- przeciętna atrakcyjność regionu jest jednak źródłem wielu konfliktów interesów, do których należy konflikt między dążeniem do zachowania przyrodniczego potencjału a jednoczesną chęcią intensywnego wykorzystania przestrzeni tury- stycznej. Dbałość o zachowanie wysokich walorów środowiska wymaga spójnej i konsekwentnej polityki ochrony środowiska. Istotne znaczenie ma również za- pewnienie dostępu do informacji o środowisku oraz edukacja ekologiczna.
Degradacja powodowana nasilającym się ruchem turystycznym, powin- na być bodźcem do działań w zakresie prognozowania i planowania ochrony środowiska oraz ustalania narzędzi wymuszających realizowanie zrównoważo-
nego rozwoju turystyki. Kontrola oddziaływań turystyki na środowisko, powin- na uwzględniać zachowanie niewielkiej skali ruchu turystycznego, zwłaszcza w obrębie obszarów cennych przyrodniczo. Obecnie modna stała się turystyka przyjazna środowisku, w różnych jej rodzajach i stopniach realizacji, ale brak jest szczegółowych kryteriów ze strony ochrony przyrody, by stwierdzić kiedy ta turystyka przestaje być przyjazna. Wszelka działalność turystyczna stałaby się mało opłacalna, gdyby Matka Natura wystawiła rachunki za użytkowanie jej zasobów.
Konieczne jest kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lo- kalnych, animatorów turystyki a także samych turystów. Każdy powinien zadać sobie pytanie: Co potrzebne jest dla ochrony środowiska, aby korzystanie z zaso- bów przyrodniczych było bezkonfliktową drogą do zrównoważonego rozwoju?
BIBLIOGRAFIA
Batyk I. M. (2012). Kształtowanie środowiska poprzez działania proekologiczne prowadzone w gospodarstwach ekologicznych [w:] Rola innowacyjności w kształtowaniu jakości (red.) Żuchowski J., Zieliński R. Radom: PIB.
Batyk I. M. (2011). Ochrona dziedzictwa przyrodniczego w województwie warmińsko- mazurskim. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, 1, 71-78.
Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2011 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Olsztyn 2012.
Sadowska-Snarska C. (2001). Społeczno-gospodarcze aspekty funkcjonowania Biebrzańskiego Parku Narodowego. Białystok: Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej.
Zalewska D. (1999). Turystyka a środowisko przyrodnicze. Olecko: Wszechnica Mazurska.
dr inż. Iwona Michalina Batyk Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Nauki o Żywności Katedra Towaroznawstwa i Badań Żywności Pl. Cieszyński 1, 10-726 Olsztyn e-mail: iwona.batyk@uwm.edu.pl
