Miasto wiąże się ze swoim za- pleczem terytorialnym, zarówno pod względem technicznym, ekonomicz- nym jak i socjalnym czy wreszcie przestrzennym i kulturowym.
Zasięg strefy podmiejskiej wy- znaczany jest przez nasilenie prze- strzenne charakterystycznych zja- wisk, takich jak: gęstość zaludnienia, struktura zatrudnienia (obrazująca stosunek zatrudnionych w zawodach rolniczych i pozarolniczych), stan zainwestowania terenu odzwiercie- dlający stopień urbanizacji, czas do- stępności do dzielnic centralnych, za- sięg codziennych dojazdów do pracy i in. Wielkość strefy podmiejskiej i jej zasięg nie są stałe, podlegają zmianom wraz ze wzrostem miasta, jego charakterem funkcjonalnym, rozwojem sieci transportowej, itp.
[Richling, Solon, 2002].
Na terenach podmiejskich zmiany struktury i funkcjonowania zachodzą najszybciej, co jest zwią- zane z istnieniem i nieustannym rozwojem aglomeracji. Mogą mieć one charakter antropizacji lub na- turalizacji danego obszaru. Procesy naturalizacji zachodzą wtedy, gdy zwiększa się rola czynników czysto przyrodniczych na terenach uprzed- nio kontrolowanych przez procesy antropogeniczne. Najczęściej polega to na tym, że zabudowa nie wkracza na cały obszar, ale przerwaniu ulega działanie czynników sterujących gospodarką rolną. Skutkiem tego są naturalne procesy rozwojowe
wpływające na wzrost chaosu prze- strzennego.
Z taką sytuacją mamy często do czynienia w przypadku wsi, ad- ministrowanych przez państwowe przedsiębiorstwa gospodarki rolnej, położonych w bezpośrednim są- siedztwie aglomeracji miejskich.
W 1991 roku realizację przekształ- ceń własnościowych w rolnictwie powierzono Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Agencja zobowiązana została do przejęcia mienia po zlikwidowanych PGR.
Część majątku, którym dysponowała Agencja została sprzedana, część wydzierżawiona, a reszta czeka na rozdysponowanie. Jednak pomimo przekazania zasobów popegeerow- skich w ręce prywatne, sytuacja na tych obszarach często nie poprawia się, a nawet ulega pogorszeniu. Tylko zrównoważony rozwój tych terenów może warunkować zahamowanie procesów postępującej degradacji kulturowej, ich aktywizację oraz harmonijne wykorzystanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych.
Jedną z takich wsi jest Leśno Górne położone w województwie zachodniopomorskim.
W alor y kr ajobr azu k ultur o w ego w si po³o¿on ych w bezpoœr ednim s¹siedztwie du¿y ch aglomer ac ji miejskich na przyk³adzie w si Leœno Górne i miasta Szcz ecina. Szanse i zagr o¿ enia Magdalena Rz esz otar sk a
Values of Country Cultural Landscape Situated Nearby
Cities on the Example
of Leœno Górne and
City of Szczecin
Ogólna
charakterystyka wsi Leœno Górne i terenów do niej przyleg³ych
General Characteristic of Leœno Górne Village and Area Around
Tradycyjny krajobraz pomor- ski, uwarunkowany wielkoobsza- rową gospodarką rolną wytworzył specyficzna formę majątków i wsi folwarcznych, w których dominantą przestrzenną są folwarki i związane z nimi zespoły pałacowo-parkowe [Nekanda-Trepka, 2001].
Przykładem takiej wsi jest Le- śno Górne, położone przy drodze łączącej Szczecin z Policami, w od- ległości zaledwie 8 km od granic miasta Szczecina. Leśno Górne leży już w granicach administracyjnych gminy Police. Gmina od zachodu sąsiaduje bezpośrednio z Niemcami, a od południa ze Szczecinem. Sporą część jej powierzchni zajmują wody Zalewu Szczecińskiego oraz liczne jeziora: Nowowarpieńskie, Myślibor- skie, Piaski czy Karpino. Na terenie gminy Police użytki leśne zajmują 12 140 ha, co stanowi niemal po- łowę jej powierzchni – największy kompleks to Puszcza Wkrzańska w sąsiedztwie, której znajduje się rezerwat ornitologiczny Świdwie (jeden z ważniejszych obszarów wodno-błotnych w skali światowej) („Police-gmina zielona”).
Leśno Górne to wieś folwarczna z zespołem pałacowo-parkowym.
Zespół ten stanowi eklektyczny pałac i park krajobrazowy. Wieś położona jest ok. 8 km na północny-zachód od Szczecina. Od wschodu, południa i częściowo północy otoczona lasami (Puszcza Wkrzańska), od północy i zachodu polami uprawnymi. Fol- wark usytuowany jest w północno- -zachodniej części wsi, przy drodze biegnącej na północ do Tanowa i na południe rozwidlającej się na dwie drogi: w kierunku wschodnim do Pilchowa i w kierunku zachodnim do Szczecina.
Rys historyczny wsi Leœno Górne
Historical Characteristic of Leœno Górne
Od XVIII w. Leśno Górne (niem.
Hohenleese) należało do domeny królewskiej, w 1785 r. zostało sprze- dane jako dzierżawa dziedziczna.
W latach 1813-1820 było w posiada- niu kupca Krafta, a od 1820 r. przez dwadzieścia lat należało do rodu von Ramin. W 1862 r. majątek sprzedano na licytacji szczecińskim bankierom
Mapa terenów przyległych do wsi Leśno Górne Map of Leśno Górne with area around
Durrowi i Ludwigowi. Następnie było własnością rodziny Marquardt.
W 1865 r. wieś miała 11 do- mów i 141 mieszkańców. Obszar gruntów uprawnych folwarku głów- nego wynosił 894 morgi. W majątku tym hodowano konie, krowy, owce oraz świnie. Oprócz produkcji rolnej zajmowano się wydobyciem torfu (złoża obejmowały 40 mórg) oraz produkcją cegieł (180 tys. sztuk ce- gieł rocznie).
W 1892 r. obszar majątku wraz z należącym do Leśna Górnego folwarkiem w Sierakowie (niem.
Charlottenhof) wynosił 353 ha, w tym 266 akrów ogrodu. W dalszym ciągu hodowano konie, bydło i owce. Wła- ścicielem był Theodor Mahn.
W 1914 r. wzrosła hodowla by- dła i trzody chlewnej, właścicielem był Herman Schoeffler.
W latach 20. XX w. majątek był w posiadaniu Johanna i Emmy Bru- sów, zmniejszyła się hodowla i ob- szar gruntów uprawnych (200 ha).
Po 1945 r. majątek przeszedł na własność PGR. Przydzielono go pod administrację KPGO Szczecin – PGR Leśno Górne.
Ewolucja uk³adu przestrzennego za³o¿enia
folwarcznego w Leœnie Górnym
Development of the Farm in Leœno Górne Space Scheme
Założenie pałacowo-parkowe tworzą: pałac, park, dziedziniec gospodarczy oraz ogrody warzywne i sady. Od południowego-zachodu, północy i południowego-wschodu ograniczają je pola uprawne, a od południa zabudowania wsi.
Pałac wzniesiono w połowie XIX w., budynki gospodarcze na prze- łomie XIX i XX w., natomiast budynki kolonii mieszkalnej powstawały od końca XIX w. do lat 30. XX w.
Układ przestrzenny założenia jest niejednorodny: zwarty geome- tryczny w części reprezentacyjno-go- spodarczej i rozproszony w kolonii mieszkaniowej. Oś kompozycyjna założenia przebiega od płd.-zach. na płn.-wsch. przez bramę wjazdową, podwórze gospodarcze, pałac i park.
Natomiast kolonia mieszkaniowa leży po obu stronach drogi dojazdo- wej do założenia, prostopadle do osi kompozycji.
Część gospodarczo-rezydencjo- nalna to zmodyfikowany typ entre cour et jardin (pomiędzy dziedziń- cem a ogrodem) pałacu wiejskiego.
Prostokąt dziedzińca gospodarczego wyznaczają dwa ciągi zabudowań gospodarczych zamknięte od pół- nocnego-wschodu dominującym budynkiem pałacowym z akcentem w postaci wieży, a od południowego- -zachodu ogrodzeniem z główną bra-
Plan folwarku w Leśnie Górnym – stan obecny Plan of farm in Leśno Górne (current state)
mą wjazdową. Dziedziniec spełniał wcześniej rolę dziedzińca honorowe- go (wjazdowego), o czym świadczy rosnąca w centrum placu lipa, ślady dawnej drogi dojazdowej oraz staw w części południowo-wschodniej.
Pałac (pow. 640 m2) wzniesiony w połowie XIX w. jest budynkiem eklektycznym, z elementami neogo- tyku i neorenesansu. Rozplanowany na rzucie prostokąta z ośmioboczną wieżą w narożniku południowo-za- chodnim. Bryła asymetryczna, trzy- kondygnacyjna, dość urozmaicona poprzez zróżnicowanie poszczegól- nych części.
Za pałacem, w północnej czę- ści założenia, rozpościera się park krajobrazowy (pow. 0,6 ha) po- chodzący z połowy XIX w. W jego północnej części zachował się staw otoczony wiekowymi drzewami, a w środkowej zaobserwować można pozostałości polany, przez którą przebiegała droga wzdłuż parku.
Drzewostan parku stanowią: wierzby, lipy, jesiony, olchy oraz buki.
W latach 60. wybudowano w północno-wschodniej części zało- żenia fermę drobiu, a pałac użytko- wano jako wylęgarnię jaj (od końca lat 60. – niezamieszkały).
Pałac i park zostały wpisane do rejestru zabytków pod nr 1126 i 1227. Zabudowania folwarczne znajdują się w strefie „B” ochrony konserwatorskiej, a pałac wraz z par- kiem w strefie „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej.
Aktualny stan
zagospodarowania wsi
Current Condition of Area Cultivation in the Village
Leśno Górne jest wsią, która oprócz folwarku liczy zaledwie 11 domostw. Zamieszkuje je ludność napływowa, która osiedliła się na tych terenach w latach 60. Przeważa- ją ludzie w wieku średnim pracujący w Policach i Szczecinie.
Obszar folwarku został podzie- lony. Pałac wraz z parkiem został sprzedany przez AWRSP osobom prywatnym, zamieszkałym w Szcze- cinie, które prowadzą w nim od lat 90. prace remontowe. Starają się także przekształcić istniejący zbior- nik wodny w staw rybny. Pozostałe zabudowania gospodarcze folwarku wraz z 40 ha pól uprawnych są w posiadaniu innego właściciela, który założył na tym terenie stadninę koni wraz z ośrodkiem jeździeckim.
Dawny budynek owczarni został zaadaptowany na stajnię dla koni, a w pozostałych nie są prowadzone żadne prace.
Cały teren założenia folwarcz- nego sprawia wrażenie mocno zanie- dbanego: park zarastają liczne samo- sieje, nieumiejętnie wypuszczony ze stawu ciek wodny naruszył konstruk- cję znajdującej się w parku lodowni.
Pozytywnie wyróżnia się w tym remontowany obecnie budynek pa-
łacowy oraz stajnia. Zabudowania kolonii mieszkaniowej są w więk- szości zaniedbane, nieremontowane od wielu lat, ale wyposażone we wszystkie niezbędne media (woda, gaz, elektryczność).
Możliwość uzyskania zatrud- nienia w Leśnie jest praktycznie zerowa – mieszkańcy kolonii miesz- kaniowej przyległej do folwarku pracują w Policach i Szczecinie. We wsi nie ma żadnych punktów usłu- gowo-handlowych, dlatego też nie jest możliwa egzystencja w odcięciu od sąsiednich ośrodków miejskich.
Połączenie komunikacyjne ze Szcze- cinem zapewnia jedna linia autobu- sowa, z autobusem kursującym co dwie godziny.
Głównym problemem dla mieszkańców wsi stał się Zakład Odzysku i Składowania Odpadów Komunalnych zlokalizowany w od- ległości ok. 400 m. Jest to pod względem technologii jedno z naj- nowocześniejszych przedsięwzięć w skali kraju. Śmieci są najpierw se- gregowane, dzięki czemu odzyskuje się 12% surowca, reszta w postaci
Plan sytuacyjny wsi Leśno Górne Situation plan of Leśno Górne village
sprasowanych kostek jest składowana na kwaterze. Zakład ma przerabiać 15 tys. ton odpadów rocznie, co ma zaspokoić potrzeby powiatu polic- kiego na najbliższe 30 lat (Uchwa- ła Nr XLII/328/01 Rady Miejskiej w Policach z dn. 30.10.2001 r.).
Dotychczasowa działalność Zakładu nie jest uciążliwa dla mieszkańców wsi, ale obawiają się oni zwiększania ilości odpadów składowanych, a nie przerabianych, na kwaterach.
Perspektywy rozwoju i aktywizacji Leœna Górnego
Perspectives of Development and Activation of Leœno Górne Village
Sąsiedztwo „wielkiego brata”
ma ogromny wpływ na kondycję małych jednostek osadniczych, zarówno w aspekcie pozytywnym, jak i negatywnym. Specyficzne usy- tuowanie wsi stwarza z jednej strony duże szanse rozwoju gospodarczego, stanowiąc jednocześnie poważne za- grożenie dla zachowania charakteru i dziedzictwa kulturowego charak-
terystycznego dla terenów typowo wiejskich.
Leśno Górne łączą silne więzi funkcjonalne, ekonomiczne i socjal- ne z sąsiednią aglomeracją szcze- cińską. Jednak wartości kulturowe i przyrodnicze wsi pozostają ciągle niewykorzystane. Leśno może stano- wić dla Szczecina wiejską enklawę znajdującą się w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów silnie zurbani- zowanych. Działalność, a następnie upadek gospodarstwa państwowego, kontynuującego tradycję rolniczą wsi, przyczyniły się do dewastacji folwarku i pałacu. Obiekty te oraz za- budowa gospodarcza wsi – obecnie zbędne w aspekcie przerwania pro- dukcji rolnej – mogą być podstawą
do budowy sieci usług turystycznych [Nekanda-Trepka, 2001]. Natomiast zaprzestanie produkcji rolnej na tere- nach pól uprawnych, należących do KPGO Szczecin – PGR Leśno Górne w latach 60., doprowadziło do wy- stąpienia procesów naturalizacji na tych obszarach. Zachowanie tych terenów dla celów rekreacji pozwo- liłoby korzystać mieszkańcom Szcze- cina z uroków „obszaru wiejskiego w pigułce” [Richling, Solon, 2002].
Jedynym zagrożeniem dla równowagi ekologicznej tego terenu może stać się zlokalizowany w odległości ok.
0,5 km od Leśna Górnego – Zakład Odzysku i Składowania Odpadów Komunalnych.
Główny walor krajobrazu kultu- rowego wsi – zespół pałacowo-par- kowy, nie może być w pełni chro- niony i wykorzystany, dopóki będą funkcjonowały na jego terenie dwa (odrębne w sposobie zagospodaro- wania) prawa własności, rozbijające folwark stanowiący kompozycyjnie jedną całość. Z punktu widzenia
Widok pałacu w Leśnie Górnym (marzec 2002)
View on the palace in Leśno Górne (march 2002)
ochrony konserwatorskiej, optymal- nym rozwiązaniem byłoby scalenie obiektów i znalezienie funkcji, która pozwoliłaby na trwanie założenia w dawnym historycznym kształcie.
Funkcja rekreacyjna, taka jak stad- nina koni, hipoterapia połączone z pensjonatem dają szanse scalają- cego, nieuciążliwego użytkowania [Mitkowska z zespołem, 1994].
Ujednolicenie formy zagospodaro- wania folwarku pozwoliłoby na pełną ochronę jego wartości i racjonalne wykorzystanie zarówno dla potrzeb właścicieli, jak i mieszkańców wsi i Szczecina.
Leśno Górne posiada odpo- wiedni potencjał, aby stanowić dla Szczecina łatwo dostępne miejsce rekreacji i wypoczynku. Dodatkowo, wybudowanie niewielkiego osiedla domów podmiejskich, zlokalizowa- nego w sąsiedztwie zabytkowego parku (zgodnie ze zmianami w planie miejscowym zagospodarowania prze- strzennego gminy Police – Uchwała Nr XLII/328/01 Rady Miejskiej w Po- licach z dn. 30.10.2001 r.) stworzy- łoby nowe możliwości aktywizacji i pomyślnego rozwoju dla lokalnej społeczności.
Nie ulega wątpliwości, że dal- sze istnienie i rozwój wsi jest uzależ- niony od współpracy samorządów miasta Szczecina i gminy Police, a także obecnych właścicieli folwar- ku w Leśnie Górnym.
W konkluzji należy stwierdzić, że historyczne wartości podmiej- skiej wsi, jej architektura i walory przyrodnicze położenia, powinny
być chronione i odpowiednio wy- korzystywane dla poprawy jakości życia zarówno jej mieszkańców jak i mieszkańców pobliskiego miasta.
Obecnie brak jest podstaw do stwier- dzenia, że tak się właśnie dzieje.
Magdalena Rzeszotarska Zakład Projektowania Krajobrazu
Akademia Rolnicza w Szczecinie Division of Landscape Architecture Agriculture University of Szczecin
Literatura
1. Frankiewicz B., Łazowski A., 2001, Police i okolice na starej foto- grafii, Szczecin.
2. Karty ewidencyjne zabytków budownictwa i architektury, Archi- wum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie.
3. Mitkowska A., Fabijanowska K., Uruska-Suszek D., Zachariasz A., Tor K., 1994, Model postępowania konserwatorskiego dla zdewastowa- nych założeń ogrodowych przejmo- wanych przez AWRSP [w:] Studia i Materiały. Ogrody, nr 2 (8).
4. Nekanda-Trepka J., 2001, Spoj- rzenie architekta na turystyczne walory kulturowe znajdujące się w regionie nadmorskim [w:] Zeszyty naukowe Wydziału Ekonomii i Za- rządzania, nr 8.
5. Police – gmina zielona, 2001 (informator gminy Police).
6. Richling A., Solon J., 2002, Eko- logia Krajobrazu, Warszawa.
7. Uchwała Nr XLII/328/01 Rady Miejskiej w Policach z dn. 30 paź- dziernika 2001 r.
