ANNA DUNIN-DUDKOWSKA
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Akt notarialny na tle przemian historyczno-kulturowych w Polsce
Analizując akt notarialny w kategoriach systematyki genologicznej1, nale- żałoby zaklasyfikować go jako gatunek należący do rodzaju: gatunki urzędowe i podrodzaju: gatunki urzędowo-prawne. Podgatunkami aktu w tym układzie stra- tyfikacyjnym są: notarialna umowa sprzedaży nieruchomości, notarialna umowa spółki z o.o., notarialna umowa spółki akcyjnej, protokół notarialny, pełnomocnic- two notarialne, testament notarialny itd., a tekstem jednostkowym — konkretny akt notarialny. Gatunek ten spokrewniony jest z innymi gatunkami typowymi dla urzędowo-prawnej sfery komunikacji. Struktura globalna nosi znamiona głębo- kiego pokrewieństwa z protokołem i sprawozdaniem. Istnieją także nierozerwalne związki aktu notarialnego z gatunkami urzędowymi wykorzystywanymi w części zasadniczej aktu, tj. umową, kodeksem, statutem, pełnomocnictwem, protokołem, testamentem i in. Analogie pomiędzy tymi gatunkami dotyczą zarówno aspek- tu strukturalnego wypowiedzi, jak i sposobu kodowania intencji, wizji świata i kształtu stylistycznego, czyli wszystkich elementów wzorca gatunkowego2.
Tradycja gatunku o nazwie akt notarialny i instytucji europejskiego notariatu publicznego wywodzi swoje początki z kultury antycznej Grecji i starożytnego Rzymu. Osiągnięty przez te społeczeństwa poziom rozwoju cywilizacyjnego sty- mulował je do znalezienia sposobów zabezpieczenia pewności obrotu prawnego i gospodarczego. W rezultacie wypracowały dokument publiczny, poświadczają-
1A. Wilkoń proponuje pięciostopniowe układy genologiczne w ramach systematyki gatunków, obejmujące: rodzaj — podrodzaj — gatunki — podgatunki — tekst jednostkowy. Por. A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu, Kraków 2002, s. 225.
2 Nawiązuję do koncepcji wzorca gatunkowego M. Wojtak, por. np. M. Wojtak, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych, „Stylistyka” 1999, nr VIII, s. 105–118;
por. też: eadem, Gatunki prasowe, Lublin 2004. Na temat wzorca gatunkowego por. także: S. Gaj- da, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 255–268; S. Niebrzegowska-Bartmińska, Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycz- nej, Lublin 2007.
cy zarządzenia władców oraz działania prawne osób prywatnych, który przybrał formę aktu notarialnego. Działalność notarialna rozpowszechniona została przez dynamicznie działającą administrację Kościoła katolickiego, stanowiącego trzeci filar tej instytucji.
Do Polski notariat publiczny przybył już w wieku XIII3. Recypowany za po- średnictwem Kościoła katolickiego, początkowo funkcjonował jedynie w obrębie prawa kościelnego. Akty notarialne sporządzane były w oparciu o wzory tekstów propagowane przez ustawodawstwo kościelne, summy procesowe, podręczniki ars notaria i poradniki notarialne. Dokumenty te podporządkowano dziewięciu regułom ars notariae4. Były to:
1. inwokacja: In nomine Domini amen;
2. datacja, będąca określeniem roku powstania dokumentu: annus Domini, anno eiusdem, sub anno nativitatis eiusdem, acta sunt hec anno nativitatis Domini;
3. indykcja, czyli data dzienna, czasem z uwzględnieniem dnia tygodnia (np.
die vero Martis, die vero Mercurii);
4. określenie roku pontyfikatu papieża lub panowania cesarza;
5. podanie godziny sporządzenia dokumentu (określenia godzin kanonicz- nych, najczęściej tercja);
6. wskazanie miejsca czynności lub spisywania dokumentu (miejscowość, budynek, pomieszczenie);
7. wyliczenie imion świadków czynności, poprzedzone zwrotem: presenti- mus;8. subskrypcja notariusza i rysunek znaku notariusza: Et ego, imię notariusza, imię jego ojca, opcjonalnie nazwa zawodu ojca, diecezja notariusza i źródła mianowania, następnie stwierdzenie, że dany notariusz, w obecności świad- ków, był obecny przy sprawie, widział i słyszał wszystko, a potem na prośbę stron własnoręcznie spisał dokument, zaopatrzył go w swój znak notarialny5 i podpis, czasem dołączając pieczęć jednej ze stron; poniżej znajdowały się poprawki błędów i uzupełnienia;
3 Słowo notarius pojawiło się w Polsce na dworze Henryka Brodatego w 1214 roku. Następ- nie używano go w kancelariach biskupów polskich (najwcześniej na Śląsku — od 1249 roku), od 1280 roku także w kancelariach miejskich, a w połowie XIV wieku również w kancelariach ziem- skich. Pierwszym polskim notariuszem był Budzisław, pierwszej nominacji polskiego notariusza publicznego dokonał arcybiskup Jakub Świnka w 1284 roku, a najstarszy polski dokument notarial- ny pochodzi z 1287 roku, por. M. Kuryłowicz, Historyczne początki notariatu europejskiego, [w:]
I Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, red. A. Oleszko, R. Sztyk, Poznań-Kluczbork 1993, s. 112; K. Skupieński, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1977, s. 28–72.
4 Autorami popularnych podręczników dla notariuszy Summae artis notariae byli Rainer di Reruggia i Rolandino Passeggeri. W oparciu o ich ustalenia w Polsce rozpowszechnił je Durandus, autor Speculum Judiciale (ok. roku 1271). Por. K. Skupieński, op. cit., s. 97, 139–153.
5 Znaki notarialne pełniły funkcję znaku urzędowego (notarialnego) oraz znaku samego notariusza. Por. D. Malec, Dzieje notariatu polskiego, Kraków 2007, s. 31–32.
9. narracja, będąca zapisem woli stron (ze stwierdzeniem, że dana osoba sta- wiła się przed notariuszem i świadkami, by oświadczyć coś, wyrazić swoją wolę, zeznać lub dokonać określonych czynności, z prośbą o poświadczenie tych czynności w formie dokumentu publicznego).
Pierwsi notariusze na ziemiach polskich sporządzali głównie kopie poświad- czone dokumentów (transumpty, czyli widymusy), spisywali wyroki sądowe, poświadczenia dokonania czynności sądowych i urzędowych oraz protokoły za- wartych ugód i arbitraży. Ilustracją tego wzorca jest fragment instrumentu nota- rialnego Jana Długosza:
1435. die 9 mensis Octobris, Cracovia.
Sbigneus episcopus Cracoviensis decem altaria in ecclesia cathedrali Craco- viensi vicariis canonicalibus eiusdem ecclesiae addicit.
In nomine Domini amen. Sbigneus dei gracia episcopus Cracoviensis, ad per- petuam rei memoriam. …
Actum et datum Cracovie in loco capitulari ecclesie nostre Cracoviensis, in castro Cracoviensi site, sub anno Domini millesimo quadringentesimo tric- esimo quinto, indiccione tredecima, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Eugenij diuina providencia pape quarti anno quar- to, die vero nona mensis Octobris, hora terciarum vel quasi, nobis vnacum venerabilibus et honorabilibus, uiris, dominis hijs fratribus nostris, videlicet Lassotha decano, Stanislao preposito Cracoviensibus, Iaskone de Czechel decano, Andrea Miszka scolastico Gneznensibus, Petro de Charanstow sancti Floriani extra muros, Derslao Visliciensi, Iohanne de Makoczicze Stobnic- ziensi prepositis, Adam de Banthkow, Magistro Paulo Wladimirj, Thoma de Chroberz, Iacobo de Szaborow, Iohanne de Elgoth, decretorum doctoribus, Nicolao de Moszkorzow, magistro Iaroslao de Szluszów, Petro de Rogy, Stanislao de Nyeprowicze, Hermano de Lythwania, Imbramo de Strzelcze et Iacobo de Syenno, canonicis Cracoviensibus inibi capitulariter congregatis et residentibus, presentibus ibidem venerabilibus et honorabilibus viris: Hen- rico archidiacono Sandomiriensis, Petro preposito Kelciensis collegiatarum, in Thucow et Nicolao in Antiqua Kxansz parrochialium ecclesiarum rectori- bus, nostre dyocesis Cracovuiensis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et ego Johannes Joahannis Dlugosch de Nyedzelsko clericus Gnez- nensis diocesis, publicus imperiali auctoritate [notarius…]6.
Notariat polski — regentura (rejentura) pojawił się pod koniec XVI wieku.
Początkowo regentem (rejentem) nazywano wszystkie osoby przyjmujące oświad- czenia woli, dokonujące wpisów kancelaryjnych i sporządzające dokumenty. Od wieku XV wprowadzony został obowiązek wpisów transakcji ziemskich do ksiąg
6 Fragment dokumentu ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.
sądów ziemskich, rozwinęła się instytucja hipoteki i pojawił się nakaz jej reje- stracji w księgach sądowych7. Szczególnie księgi sądowe szlacheckie, ziemskie i grodzkie w dużym stopniu przyczyniły się do zablokowania rozwoju notaria- tu publicznego w ramach prawa świeckiego. Jedynie notariat kościelny działał w sposób typowy dla notariatu publicznego. Dodatkowym czynnikiem hamują- cym rozwój świeckiej odmiany tej instytucji w Polsce była powszechna niechęć do prawa rzymskiego, wywodząca się z braku zaufania do notariatu z mianowania cesarskiego. W ten sposób podkreślano niezależność od władzy cesarskiej, jedno- cześnie akcentując podległość papiestwu8. Obawiano się, iż prawo rzymskie, po- przez wzmocnienie pozycji władcy, stanowić może zagrożenie dla wolności szla- checkiej. Notariusze publiczni w prawie świeckim odegrali zatem niewielką rolę w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jednocześnie zakres spraw czysto notarial- nych w notariacie kanonicznym był bardzo ograniczony. W okresie tym powsta- wały zróżnicowane indywidualnie i regionalnie dokumenty notarialne, a także formularze aktów w oparciu o zbiory formuł i wzorów pism notarialnych. Pod koniec XVI wieku zaczęły się pojawiać poradniki w formie książkowej9. Do koń- ca XVIII wieku dokumenty notarialne na ziemiach polskich sporządzane były po łacinie, czasem w połączeniu z językiem polskim.
Próbę zwiększenia roli notariatu publicznego stanowiły działania powstałej w 1594 roku Akademii Zamojskiej. Był to jedyny uniwersytet w Polsce mają- cy prawo zarówno nauczania prawa, jak i nominowania notariuszy publicznych w imieniu papieża10. Jednakże pomimo tych ambitnych wysiłków11 do końca XVIII wieku notariusze publiczni stanowili w Polsce jedynie pomocniczy ele- ment biurokracji kościelnej12.
7 Pozycja rejenta została umocniona w ustawach hipotecznych z 1818 i 1825 roku. Por.
M. Kuryłowicz, Notariat w europejskiej kulturze prawnej, [w:] II Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, red. A. Oleszko, R. Sztyk, Poznań-Kluczbork 1999, s. 138; M. Kuryłowicz, Agoranomos i tabellio. Z historii antycznego notariatu, „Rejent” 1992, nr 9; A. Oleszko, Ustrój polskiego notariatu, Kraków 1999, s. 37.
8 Zwolennikiem umocnienia władzy królewskiej, ujednolicenia i kodyfikacji prawa sądowe- go i czerpania z prawa rzymskiego był między innymi Jan Ostroróg, który postulował wprowadze- nie notariatu publicznego z mianowania władcy. Por. J. Ostroróg, Memoriał o urządzeniu Rzeczypo- spolitej, przeł. A. Pawiński, Warszawa 1884.
9 Najsłynniejsza była rozprawa J. Janidłowskiego Processus iudiciarus ad praxim fori spiri- tualis Regni Poloniae conscriptus z 1604 roku, por. W. Witkowski, Notariat w XVI–XVIII-wiecznej Polsce (w związku z kształceniem notariuszy publicznych w Akademii Zamojskiej), „Rejent” 1994, nr 10, s. 26–42.
10 Por. ibidem, s. 26–42, zob. także D. Malec, op. cit., s. 40–41.
11 Por. K. Skupieński, Notariat i akta notarialne jako przedmiot badań historyka, [w:] No- tariat i akta notarialne na ziemiach polskich w XIX–XX wieku, red. S. Piątkowski, K. Skupieński, Radom 2004, s. 11–18.
12 W latach 1607–1767 Akademia Zamojska wypromowała niewielką liczbę 115 notariu- szy. Nie udało się wzmocnić w istotny sposób ich roli w ówczesnym systemie ksiąg wpisów. Por.
W. Witkowski, op. cit., s. 41–42.
Poza sferą prawa kościelnego działania notariuszy publicznych ograniczały się do sporządzania testamentów szlacheckich. Możliwość dysponowania nieru- chomościami była stopniowo ograniczana w celu zmniejszenia liczby darowizn na rzecz Kościoła. Testamenty notarialne nie miały mocy prawnej i musiały być zatwierdzane przez sąd13. W prawie miejskim funkcje notarialne pełnił pisarz miej- ski, który przede wszystkim spisywał uchwały władz miejskich, ale sporządzał też protokoły i rejestrował czynności w zakresie prawa cywilnego. Jednocześnie stop- niowo rosła rola regenta, który na początku był zwykle zastępcą starosty lub pisarza grodzkiego. Przy ustalaniu praw do ziemi kluczową rolę odgrywały księgi ziem- skie, a nie akty notarialne. W systemie sądów ziemskich i grodzkich upatruje się zalążków instytucji notariatu polskiego, a pisarze i regenci z czasem przekształcili się w notariuszy we współczesnym znaczeniu tego słowa14. Oto przykład wpisu umowy do księgi miejskiej z 1754 roku z Trzcianki w Wielkopolsce (oryginalny wpis w języku niemieckim):
Działo się w Trzciance 22 listopada 1754
Przed magistratem w Trzciance i niniejszymi aktami osobiście stanęli Jan Linderte i Jan Buchholz, obaj mieszczanie, wspomniany Jan Linderte rzeź- nik, a z drugiej strony wspomniany Jan Buchholz sukiennik, którzy zawarli szczery kontrakt kupna-sprzedaży, jak następuje. Za zgodą pańską i przed całym magistratem sprzedaje Jan Linderte ogród, który leży an Hinterei z tej strony rzeki, za trzydzieści osiem tynfów, temuż sławetnemu Janowi Buchholzowi. Wspomniany Jan Buchholz jako nabywca wyżej wymienio- nemu Janowi Linderte jako sprzedawcy ową sumę przekazał i wypłacił, przy czym sprzedawca skwitował go na wieczne czasy. Stało się to w obecności całego magistratu dnia i roku jak wyżej zapisano. Jan Linderte piórem trzy- manym sprzedawca; Jan Buchholz piórem trzymanym nabywca. Krzysztof Ziebarth burmistrz, Jerzy Eichstadt ławnik, Jan Zaneck pisarz miejski15. Notariat polski stał się dojrzałą instytucją zaufania publicznego dopiero po wprowadzeniu w 1808 roku Kodeksu Napoleona16. Pojawiła się oficjalna nazwa „notariat” i „notariusz”17. System ten oddzielił jurysdykcję sporną od
13 Por. D. Malec, op. cit., s. 43.
14 Ibidem, s. 39–52.
15 http://www.wirtualnemuzeumtrzcianki.trz.pl/sites/default/files/ksi%C4%99gi%20 miejskie1.pdf.
16 Wraz z Kodeksem Napoleona wprowadzono w Polsce także kodeks postępowania cywilnego, kodeks handlowy oraz nowoczesny system sądownictwa powszechnego, adwokatury i notariatu. Ustawy te okazały się niebywale trwałe i prawo francuskie na długie lata zrosło się z systemem prawnym ziem centralnej Polski. D. Malec, op. cit., s. 54–55.
17 Notariuszom stawiano wysokie wymagania merytoryczne i moralne. Wybitnym notariu- szem, znanym między innymi ze swej rzetelności, był J.W. Bandtkie, który zażądał od księcia J. Po- niatowskiego, znanego mu osobiście, przedstawienia dwóch świadków potwierdzających jego toż- samość. Ibidem, s. 59–60.
niespornej, przyznał notariuszom szeroki zakres działalności, a aktom nota- rialnym nadał klauzulę wykonalności. Wzorzec aktu notarialnego został szcze- gółowo uregulowany przepisami prawnymi, co doprowadziło do jego unifi- kacji i standaryzacji. Tak jak akty współczesne, dokument notarialny musiał być sporządzany czytelnie, bez skrótów ani przerw w tekście, liczby wyraża- no słownie. Należało podać imię i nazwisko notariusza, adres kancelarii oraz imiona i nazwiska świadków. Zakres uprawnień notariuszy obejmował umowy sprzedaży nieruchomości, darowizny i pełnomocnictwa do przyjęcia darowi- zny, uczestnictwo w postępowaniu spadkowym oraz sporządzanie inwentarza i działu spadku, testamenty publiczne i mistyczne, jak również oświadczenia o odwołaniu testamentu, zrzeczenie się długu, podstawienie osoby trzeciej w prawie wierzyciela, czynności w ramach prawa hipotecznego, umowy przed- ślubne, zgody na małżeństwo osoby niepełnoletniej, akty uszanowania18, przy- wrócenie wspólnoty małżeńskiej po separacji czy uczestnictwo w procesie se- paracji i rozwodu.
Po upadku powstania styczniowego, na terenie Królestwa Polskiego wpro- wadzono rosyjską ustawę notarialną (w 1867 roku), która przyznawała sądom wpływ na działalność notariatu, lecz była wsteczna w odniesieniu do ustawy fran- cuskiej. Pomimo długiego okresu zaborów zawód notariusza cieszył się dużym szacunkiem społecznym i był wykonywany również przez polskich prawników.
Walnie przyczyniał się do rozwoju polskich tradycji intelektualnych i prawnych na ziemiach polskich. W Królestwie Polskim, mimo wyraźnej polityki rusyfika- cji19, notariat pozostał instytucją prawie w całości polską, a kancelarie notarialne często stawały się ośrodkami polskości i polskiej propagandy. Do 1876 roku akty notarialne w zaborze rosyjskim sporządzane były w języku polskim20. Oto przy- kład dokumentu z tego okresu:
Nr Rep. 83 z 1865 r. Działo się to w Lublinie w Kancelaryi Ziemiańskiej Gu- bernii Lubelskiey dnia dwudziestego drugiego Marca i trzeciego Kwietnia, tysiąc ośmset pięćdziesiątego szóstego roku. Przede mną Panem Wasiutyń- skim Rejentem Kancelaryi Ziemiańskiej Gubernii Lubelskiey, w mieście Lublinie w domu pod Nr 69 zamieszkały, w obecności świadków w końcu aktu wymienionych, Rejentowi znanych, żadnemu prawnemu wyłączeniu nieuległych stawiła się osobiście Anna z […], Kajetana […] Obywatela mał- żonka, w asystencji i zaupoważnieniem Męża czyniąca, czyli oboje Małżon- kowie […], w Dobrach Dziesiąta, okręgu Lubelskim zamieszkali i zamiesz-
18 Akt uszanowania to zapytanie o radę w związku z zawarciem małżeństwa przez osoby peł- noletnie — kobiety do 25. i mężczyzn do 30. roku życia. Ibidem, s. 62–63.
19 Postanowienie Rady Administracyjnej z 23 XII 1835/4 I 1836 wprowadziło wymóg znajomości języka rosyjskiego przez wszystkich notariuszy w zaborze rosyjskim. Ibidem, s. 38.
20 Por. A. Oleszko, op. cit., s. 37; D. Malec, Notariat Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2002, s. 42.
kanie prawne obierający, Rejentowi znani, do działań akt dobrej woli zdolni, jawnie dobrowolnie i rozmyślnie zeznali akt osnowy następującej […]21. W zaborze austriackim instytucja notariatu przeżywała silny kryzys. Status dokumentu publicznego miały jedynie sporządzane przez notariuszy protesty weksli. Dopiero wraz z ustawą notarialną z 1871 roku notariusze polscy otrzy- mali prawo sporządzania dokumentów urzędowych odnoszących się do oświad- czeń i czynności prawnych oraz zdarzeń wywołujących skutki prawne. Określo- ne zostały wymogi formalne dla aktu notarialnego. Akty początkowo spisywano pismem ręcznym, a od roku 1912 maszynowym, w języku polskim lub innym
— zgodnie z żądaniem stron. W użyciu były gotowe formularze dla niektórych typowych i powtarzalnych czynności prawnych22.
Na ziemiach zaboru pruskiego akty notarialne nie korzystały z opieki praw- nej. Połączenie notariatu z adwokaturą działało hamująco na rozwój tej instytucji, gdyż większość czynności notarialnych mogły wykonywać także sądy. W rejestrze czynności notarialnych znajdowały się między innymi dzierżawy nieruchomości, umowy osób niepiśmiennych, kontrakty przedślubne, czynności w postępowaniu spadkowym, umowy spółki akcyjnej, poświadczanie podpisu i legalizacja doku- mentów prywatnych. Aktywność polskich notariuszy w zaborze pruskim, z po- wodu antypolskiej polityki władz, przestarzałego systemu notarialnego i silnej dominacji notariuszy narodowości niemieckiej, była znacznie mniejsza niż w in- nych zaborach23.
Okres I wojny światowej nie oznaczał całkowitego paraliżu działalności notarialnej na ziemiach polskich. Część notariuszy opuściła Królestwo Polskie, a ci, którzy zostali, nie zgadzali się na sporządzanie aktów notarialnych w dwóch językach: polskim i niemieckim. Negocjacje notariuszy polskich z niemieckimi władzami okupacyjnymi w tym okresie doprowadziły jednak do powstania pierw- szych zrzeszeń notariuszy24.
W chwili odzyskania niepodległości obowiązywały w Polsce trzy różne systemy notarialne. Rozpoczęły się intensywne prace nad unifikacją prawa cy- wilnego i w 1933 roku wydane zostało pierwsze polskie prawo o notariacie. Do tego momentu najsprawniej funkcjonował system notariatu na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego. Rosyjska ustawa notarialna nakazywała formę aktu nota- rialnego — pod rygorem nieważności — w przypadku wszystkich czynności związanych ze zmianą własności nieruchomości. Aktu notarialnego wymaga- ły także testamenty i ich odwołania, umowy przedmałżeńskie oraz darowizny majątku ruchomego i nieruchomego. Ponadto forma aktu notarialnego obowią-
21 Fragment aktu notarialnego, znajdującego się w Archiwum Państwowym w Lublinie.
22 Por. D. Malec, Dzieje notariatu…, s. 87–114.
23 Ibidem, s. 115–128.
24 Ibidem, s. 58–63.
zywała dla wielu przepisów prawa cywilnego25. Umowa notarialna była także wymagana, gdy stronami były osoby niewidome, głuche lub nieumiejące czy- tać i pisać. Notariusze mieli prawo nadawania cech dokumentu publicznego dokumentom prywatnym, przyjmowania ostatniej woli, poświadczania czasu okazania dokumentu, potwierdzania pozostawania przy życiu, poświadczenia uchwał walnych zgromadzeń spółek, spisywania protestów wekslowych i pa- pierów kupieckich.
Wpisy w księgach sądowych i późniejsze akty notarialne w formie ksiąg ak- tów w dobrym stanie przetrwały do dziś. Archiwum Państwowe w Lublinie prze- chowuje liczne tego typu dokumenty, sporządzone zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim, niemieckim czy francuskim. Akty w zaborze rosyjskim sporzą- dzano ozdobnym pismem ręcznym i nosiły one pieczęć okrągłą z orłem dwu- głowym oraz napisem w języku rosyjskim i polskim. Forma aktu zbliżona była do współczesnej, z różnicami stylistycznymi, ortograficznymi, leksykalnymi. Nie stosowano tytułu do nazwania aktu ani śródtytułów do oznaczenia typu czynno- ści prawnej. W większości aktów notarialnych stosowano oznaczenia paragrafów i enumeracje, ale tekst pisany był pismem ciągłym, bez wyróżnień typograficz- nych. Na stronie nie pozostawiano pustych miejsc. Uwagę zwracają także ozdob- ne wielkie litery użyte w całym tekście. Poniższy fragment egzemplifikuje akt notarialny z tego okresu:
Nr Rep. 29. Działo się w mieście Lublinie w kancelarii notarialnej przy ulicy Królewskiej w domu pod Nr 15 dnia dwunastego stycznia tysiąc dziewięćset dwudziestego czwartego roku. Przede mną Marjanem Kunickim, notariuszem Wydziału Hipotecznego Sądu Pokoju w Lublinie, stawili się: 1) Stanisław […], 2) Aleksander […], 3) Władysław […] i 4) Henryk […], zamieszkali i zamieszkanie prawne obierający w Lublinie w domu pod Nr 35 przy uli- cy Namiestnikowskiej, z osób mi nieznani, i w obecności osobiście mi zna- nych i prawem wymagane przymioty posiadających świadków Ignacego […]
i Grzegorza […], w mieście Lublinie zamieszkałych, którzy jednocześnie za- świadczyli tożsamość i zdolność prawną stawających, ciż stawający zeznali akt treści następującej: § I. Stanisław […], Aleksander […], Władysław […]
i Henryk […] oświadczyli, że celem prowadzenia handlu materiałami opało- wemi i budowlanemi mocą aktu niniejszego zawiązują spółkę udziałową pod firmą „Polska Ska Drzewna w Lublinie”. § II. Siedzibą prawną spółki będzie jej kantor w Lublinie przy ulicy Namiestnikowskiej w domu pod Nr 35 m. 2.
§ III. Kapitał zakładowy spółki stanowi suma marek polskich 1.720.000.000 miljard siedemset dwadzieścia miljonów, podzielona na 172 sto siedemdzie-
25 Szczegółowa charakterystyka zarówno sytuacji w poszczególnych zaborach, jak i działań unifikacyjnych oraz napotykanych trudności w ujednoliceniu systemu, por. D. Malec, Notariat Dru- giej…
siąt dwa udziały po marek 10.000.000 dziesięć miljonów każdy udział, przy- czem udziałów tych w spółce posiadają: […]26.
Ustawa o notariacie z 1933 roku27 rozpoczęła nowy etap w historii nota- riatu polskiego. Z oficjalnej terminologii usunięto nazwę „rejent/regent”, po- zostawiając jedynie zamiennie używany termin „notariusz”. Notariuszy zobo- wiązano do używania pieczęci z polskimi napisami i godłem orła polskiego.
Forma notarialna wymagana była w przypadku umów przejścia, ograniczenia lub obciążenia prawa własności nieruchomości. Zgodnie z prawem wydawano odpisy i wypisy, sporządzano poświadczenia i protokoły28, doręczano oświad- czenia, protesty weksli i czeków, przechowywano dokumenty, papiery war- tościowe i pieniądze. Zostały określone wymogi formalne aktu notarialnego i chociaż nie zdołano zniwelować różnic w działalności notarialnej na ziemiach poszczególnych zaborów, udało się doprowadzić do znacznego ujednolicenia wzorca gatunkowego dokumentu. Struktura aktu notarialnego w świetle Prawa o notariacie z 1933 roku obejmuje elementy zbliżone do stosowanych we współczesnych dokumentach29. Dostrzegamy jednak różnice w kategoriach or- tografii, leksyki i stylu30. Akty tworzone w tym okresie pisano tekstem ciągłym, nie pozostawiając pustych części wersów, pismem ręcznym; dopiero w 1929 roku pojawiają się akty notarialne pisane na maszynie31. Stosowane są ozna- czenia paragrafów, ale bez wyróżnienia typograficznego. Delimitacja inicjalna, pomijając różnice w pisowni, jest identyczna jak w aktach współczesnych. Za-
26 Fragment aktu notarialnego, znajdującego się w Archiwum Państwowym w Lublinie.
27 Prawo notarialne zostało opublikowane w formie zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. w Dz.U. RP z 1933, Nr 84, poz. 609.
28 Notariusz spisywał protokoły walnych zgromadzeń spółek akcyjnych, wspólników innych spółek, członków spółdzielni i innych stowarzyszeń, a także protokoły w celu stwierdzenia przebie- gu pewnych czynności i rzeczywistych wydarzeń, pociągających za sobą skutki prawne, oraz w in- nych przypadkach przewidzianych prawem. Protokoły spisywane były w formie aktu notarialnego.
Por. rozdz. VI. Protokoły, Prawo o notariacie z 1933 r.
29 Por. art. 84 n. Prawo o notariacie z 1933 r.
30 Por. przykłady z aktów notarialnych przechowywanych przez Archiwum Państwowe w Lublinie: notarjusz, niema, kancelarji, repertorjum, zeszyć, przyczem, pozatem, Kurjer Warszaw- ski, akcyj, instancyj, wykonywa/ dokonywa, o czem, numer arkuszów, zgromadzenie akcjonariu- szów, być dosłownem powtórzeniem, podcyfrować, spólnicy. Inny akt z roku 1930 zawiera podobne przykłady: notarjusz, w kolonji, oficyna o dwuch izbach, zadawalniają się tem, kategorja, tranzak- cja, zamieszkanie prawne obierający, prawem wymagane przymioty, pomieniona cena, płacić go- towizną, zeznać akt, pobrać stempel. Przykłady pochodzą z aktu notarialnego sporządzonego przez notariusza Stefana Smólskiego w Lublinie, Rep. Nr 93 w 1930 roku; por. także: Lesman, B., Rep.
Nr 279 z 1932 roku.
31 Pojedyncze akty pisane na maszynie w języku rosyjskim pojawiły się już w 1912 roku.
Niektóre z nich sporządzane były w dwóch językach jednocześnie, np. w języku polskim i fran- cuskim, w dwóch równoległych kolumnach, na jednej stronie. Obecnie nie spisuje się aktów nota- rialnych w językach obcych; dołącza się tłumaczenie przysięgłe aktu na język obcy. Por. A. Dunin- -Dudkowska, Akt notarialny jako gatunek wypowiedzi, Lublin 2010, s. 40.
mieszczano wzmiankę o ustaleniu tożsamości uczestników czynności prawnej, oświadczenie stawającego o posiadanym tytule własności i jego oświadczenie woli. Bardziej rozbudowana formuła delimitacji końcowej obejmowała oświad- czenie o odczytaniu, zrozumieniu, przyjęciu i zaakceptowaniu oraz podpisa- niu aktu, informacje o stronie ponoszącej koszty jego sporządzenia, podatkach i opłatach oraz taksie notarialnej. Poniżej znajdowały się podpisy lub odciski kciuków stron umowy.
Język polski stał się językiem urzędowym, jednak w dalszym ciągu do- puszczalne było użycie języków krajowych (ruski/rusiński, białoruski, litewski, niemiecki)32. Stosowano przepis o korzystaniu z usług tłumacza przysięgłego w przypadku nieznajomości języka polskiego przez uczestników czynności praw- nej.
Notariat polski odegrał w tym czasie ważną rolę stabilizującą stosunki ma- jątkowe w państwie, a notariusze wzmacniali autorytet wskrzeszonego państwa i prawa33. W Prawie o notariacie z 1933 roku wykorzystano najlepsze istniejące wówczas wzorce europejskie, oparte na niektórych zasadach ustawodawstwa au- striackiego w aspekcie konstrukcji podstawowych zasad ustrojowych. Dokonano formalnej unifikacji statusu notariusza, zakresu nadzoru i autonomii tego zawodu.
Rozpoczęto prace nad unifikacją formy zewnętrznej dokumentów notarialnych.
Akt taki ilustruje fragment dokumentu sporządzonego przez B. Leśmiana:
Wypis aktu zeznanego przed Bolesławem Lesmanem, Notarjuszem w Za- mościu, w księdze wieczystej „Kolońja Karolówka vel Świnki N.1” powiatu zamojskiego. --- Repertorium Nr. 279 z 1932 roku --- Dnia czternastego marca roku tysiąc dziewięćset trzydziestego drugiego. Prze- de mną, Bolesławem Lesmanem, Notarjuszem przy Wydziale Hipotecznym Sądu Okręgowego w Zamościu w kancelarii mojej, mieszczącej się w gmachu pomienionego Sądu, stawili się: I z osoby mi znana i do działań prawnych zdol- na Felicja vel Feliksa Ruczajewska i II z osób mi nieznani: Józef Maszko, syn Wacława i Stanisław Stankiewicz, syn Antoniego, zamieszkali i zamieszkanie prawne obierający: Stanisław Stankiewicz we wsi Jarosławiec, gminy Nowa Osada, powiatu zamojskiego, a pozostali w Zamościu i w obecności świadków:
Ludwika Forajtera i Hipolita Mazurkiewicza, w Zamościu zamieszkałych, z osób mi znanych i przymioty przez prawo wymagane posiadających, będą- cych zarazem rekognoscentami, stwierdzającymi tożsamość osób nieznanych mi kontrahentów oraz ich zdolność do działań prawnych, zeznali akt osnowy
32 Możliwości takiej nie dano ludności ukraińskiej, która musiała używać języka polskiego w czynnościach notarialnych. Por. D. Malec, Notariat Drugiej…, s. 330.
33 Szczegółowe omówienie poszczególnych etapów i aspektów działania odrodzonego polskiego notariatu przedstawiła D. Malec: ibidem.
następującej: Felicja vel Feliksa Ruczajewska oświadcza, że z reszty należącej do Niej nieruchomości w księdze niniejszej uregulowanej, pod nazwą „Ko- lońja Karolówka vel Świnki N.1”, powiatu zamojskiego uregulowanej zgodnie ze złożonemi w odpisach do zbioru dowodów tej księgi pod literami K, L, Ł i P trzema orzeczeniami Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie […], sprzedaje wyżej wymienionym nabywcom, za niżej podane dobrowolnie umó- wione ceny sprzedażne następujące działki […]34.
II wojna światowa nie zniweczyła całkowicie dorobku notariatu Drugiej Rzeczypospolitej35, mimo że kampania wrześniowa, a następnie okres okupa- cji spowodowały zaprzestanie normalnej działalności tej instytucji. Przez cały ten okres nadal obowiązywało Prawo o notariacie. Na terenach wcielonych do III Rzeszy zlikwidowano polskie kancelarie notarialne, lecz w Generalnej Guberni istniało przyzwolenie na funkcjonowanie notariatów polskich obok niemieckich. Notariusze podzielili tragiczne losy narodu — straty kadrowe wyniosły 1/3 stanu sprzed wojny. Wśród czynności prawnych dokonywanych w okresie II wojny światowej dominowały akty ostatniej woli, cesji i darowizn majątku oraz umowy małżeńskie. Liczba sporządzonych aktów notarialnych znacznie się zmniejszyła, co wynikało z ograniczonego obrotu cywilnoprawne- go36. Notariusze wzmocnili jednak więzi korporacyjne i podejmowali pełne po- święceń działania solidarnościowe i patriotyczne. Tradycje stworzone w okresie międzywojennym przetrwały trudne lata okupacji niemieckiej. Prawo o nota- riacie z 1933 roku obowiązywało w Polsce jeszcze przez 6 lat powojennych.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego, dokonującego oceny ważności czynności prawnych dokonanych w czasie okupacji niemieckiej, chroniło ustrojowe funk- cje notariatu polskiego z tego okresu37.
Po wojnie wśród wielu zmian ustrojowych zasadniczym przekształceniom uległ także polski notariat38. Do zawodu dopuszczono osoby, które nie ukończyły studiów uniwersyteckich, nie odbyły aplikacji notarialnej i nie złożyły egzaminu notarialnego, jeśli zatrudnione były przez 10 lat w charakterze urzędnika w kance-
34 www.roztocze.net/katalog/ludzie/lesman/lesman1.htm.
35 Por. D. Malec, Dzieje notariatu…, s. 195.
36 Ibidem, s. 204.
37 Wyroki SN zachowywały moc prawną między innymi aktów notarialnych niezatwierdzonych przez okupanta, aktów zawieranych przez osoby bezprawnie pozbawione przez okupanta prawa zawierania takich umów, umowy zawarte z uchybieniem dla formy aktu notarialnego z przyczyn obiektywnych. Straciły moc prawną między innymi akty sporządzone przez notariuszy niemieckich na terenach wcielonych do Rzeszy, sporządzone niezgodnie z polskim prawem. Por. A. Oleszko, Ustrój polskiego…, s. 42–43. Por. także D. Malec, Dzieje notariatu…, s. 410–413.
38 Por. D. Malec, Polski notariat w okresie PRL, „Nowy Przegląd Notarialny” 2005, nr 3/3, s. 83–93.
larii notarialnej lub hipotecznej39. W 1951 roku uchwalono nowe prawo notarialne, zgodne z ideą państwa ludowego i ze wzorem istniejącym w Związku Radzieckim.
Zerwano z tradycją notariatu łacińskiego, zniesiono samorząd notarialny, wolny zawód został zastąpiony urzędem państwowym, funkcjonującym w postaci pań- stwowych biur notarialnych. Zakres kompetencji tych biur rozszerzał się w wyniku przekazania im czynności sądów cywilnych, takich jak przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, ogłoszenie testamentu, prowadzenie ksiąg wie- czystych. Odchodzenie od gospodarki rynkowej i nacjonalizacja podstawowych ga- łęzi gospodarki, likwidacja prywatnej inicjatywy i eliminacja podmiotów gospodar- ki nieuspołecznionej spowodowały zawężenie wachlarza czynności notarialnych.
Nie sporządzano aktów założycielskich nowych spółek, jedynie akty ich likwidacji i obniżania kapitału zakładowego. Ograniczono obrót nieruchomościami w związ- ku z realizacją narodowych planów nacjonalizacji gospodarki.
Akty notarialne sporządzane w pierwszych latach Polski Ludowej są podob- ne do aktów powstałych w czasach Drugiej Rzeczypospolitej. W stosunku do ak- tów współczesnych widoczne są nieliczne już różnice dotyczące fleksji, ortografii i stylistyki. Zmniejszony został wówczas repertuar pododmian aktów. Późniejszy wzorzec aktu z tego okresu przypomina wypowiedzi współczesne:
REPERTORIUM A 115/75
Dnia dziewiątego stycznia tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego piątego roku (9.I.1975 r.) w Państwowym Biurze Notarialnym w Piasecznie przed notariu- szem Marianem Wawiłą stawiła się --- STANISŁAWA KURTZ, córka Józefa i Katarzyny, zamężna, zamieszkała w Paryżu, Rue de la Paix 5 (Francja) a czasowo przebywająca w Piasecznie przy ulicy Stodolnej nr 11. --- Tożsamość stawającej i jej obywatelstwo notariusz ustalił na podstawie pasz- portu wystawionego w Paryżu przez konsulat Polskiej Rzeczypospolitej Lu- dowej nr BC 49754.
Pełnomocnictwo
Stawająca oświadcza, że jest wpisaną w księdze wieczystej Kw nr 2345, pro- wadzonej przez Państwowe Biuro Notarialne w Grodzisku Mazowieckim, właścicielką nieruchomości położonej w Milanówku powiatu grodziskiego przy ulicy Okólnej nr 11 o powierzchni 12 (dwunastu) arów, na której znajdu- je się budynek mieszkalny, murowany o trzech izbach. […] Stawająca udziela Józefowi Wiśniewskiemu, zamieszkałemu w Milanówku powiatu grodziskie- go, pełnomocnictwa do sprzedaży powyższej nieruchomości za cenę i na wa- runkach według jego uznania i do odbioru ceny. --- Wypis wydany będzie pełnomocnikowi w jednym egzemplarzu. ---
39 Wynikało to z dekretu z 22 stycznia 1946 roku o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów — Dziennik Ustaw z 1946, Nr 4, poz. 33.
Akt ten jest wolny od opłaty skarbowej na podstawie […] --- Akt ten został odczytany, przyjęty i podpisany. --- S. Kurtz M. Wawiła notariusz40 Po przemianach ustrojowych w Polsce (w roku 1989) uchwalono nowe prawo o notariacie (w 1991 roku), zezwalające na prywatyzację tej instytucji41 i wprowadzające ponownie samorząd notarialny. Umocniono pozycję notariusza jako osoby zaufania publicznego, wykonującej wolny zawód prawniczy. Notariat stał się instytucją jurysdykcji niespornej, a notariusz bywa nazywany sędzią po- koju i sprawiedliwości. Zakres czynności notarialnych obejmuje głównie umowy związane z przejściem, ograniczeniem lub obciążeniem prawa własności nieru- chomości, umowy spółek akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością, wyma- gane prawem protokoły i pełnomocnictwa oraz testamenty notarialne. Wachlarz umów notarialnych jest nieograniczony, gdyż akt notarialny sporządza się za- równo w przypadkach wymaganych przez prawo, jak i na życzenie stron (art. 91 Prawa o notariacie)42. Przykładem współczesnego aktu notarialnego jest umowa sprzedaży lokalu mieszkalnego:
Repertorium nr A 2530/97 AKT NOTARIALNY
Dnia szóstego sierpnia tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego siódmego roku (06.08.1997) przed Teresą Nowak, notariuszem w Kancelarii Notarial- nej w Warszawie przy ul. Nowej 20, stawili się: --- Alina Kowalska, córka Benona i Haliny, zamieszkała 02-280 Warszawa, ul.
Wodna 3/30 — dowód osobisty AB 453360 --- Wanda Jabłońska, córka Mieczysława i Bronisławy […]
Benon Pawłowski […] --- Maria Samborska […] --- Jan Bartłomiej […] --- Tożsamość stawających notariusz ustaliła na podstawie dowodów osobistych, których serie i numery powołane zostały przy ich nazwiskach. --- UMOWA SPRZEDAŻY
40 W. Chojnowski, A. Jarzęcki, Wzory aktów i innych dokumentów notarialnych, Warszawa 1975, s. 60.
41 Istniały w tym okresie zarówno państwowe biura notarialne, jak i prywatne kancelarie no- tarialne. Poszczególni notariusze samodzielnie dokonywali wyboru sposobu prowadzenia swojej działalności.
42 Na temat historii notariatu polskiego jako instytucji por. także W. Żmudziński, Rys hi- storyczny polskiego notariatu, I Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, red. A. Oleszko, R. Sztyk, Poznań-Kluczbork 1994, s. 367–371.
§1. Alina Kowalska, Benon Pawłowski, Maria Samborska i Wanda Jabłońska oświadczają, że są współwłaścicielami […] niezabudowanej nieruchomości położonej w Warszawie, dzielnicy Praga Południe przy ul. Nowej, oznaczo- nej jako działka nr 50 (pięćdziesiąt), w obrębie 3-12-50, o obszarze 1700 m2 (jeden tysiąc siedemset metrów kwadratowych), objętej księgą wieczystą KW 414940, prowadzoną przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Mokotowa VI Wydział Ksiąg Wieczystych […] ---
§ 2. Alina Kowalska, Benon Pawłowski, Maria Samborska i Wanda Jabłońska sprzedają Janowi Bartłomiejowi opisaną w § 1 nieruchomość, a Jan Bartło- miej nieruchomość tę kupuje i oświadcza, że jest żonaty i nabycia dokonuje za fundusze stanowiące jego majątek odrębny.
§ 3. Cena w kwocie 17 500 zł (siedemnaście tysięcy pięćset złotych) została w całości zapłacona, a sprzedający — stosownie do wielkości zbywanych udziałów — odbiór jej kwitują.
§ 4. Wydanie nieruchomości nabywcy już nastąpiło i z dniem dzisiejszym przechodzą na nabywcę wszystkie korzyści i ciężary związane z opisaną nie- ruchomością. ---
§ 5. Koszty sporządzenia aktu ponosi nabywca. […] ---
§ 8. Pobrano: […] --- Akt ten odczytano, przyjęto i podpisano.
Teresa Nowak — Notariusz (podpisy stawających)43
Współczesny akt notarialny to tekst wielosegmentowy, którego intencją jest zmiana rzeczywistości pozajęzykowej. Przedstawia on obraz świata związany ze sferą materialną i chroni jego wartości. W aspekcie stylistycznym akt notarialny charakteryzuje się normatywnym i bezosobowym punktem widzenia, który pre- cyzyjnie i standardowo wyraża intencje nadawcy. Schemat wariantu kanoniczne- go aktu notarialnego obejmuje ramę tekstową (komparycję i formuły delimitacji finalnej), w części głównej zaś teksty wymienne, związane z typem czynności prawnej, realizujące własne schematy gatunkowe. Na uwagę zasługuje otwar- tość gatunku i jego gotowość do tworzenia nowych podgatunków, wynikających ze zmieniających się realiów ekonomiczno-prawnych. Po 1989 roku zaczęto na przykład sporządzać wiele aktów założycielskich spółek handlowych i pokrew- nych dokumentów korporacyjnych. Jednakże we wszystkich nowych odmianach gatunkowych zachowana jest skostniała forma wypowiedzi, nawiązująca do jej tradycyjnej postaci, ukształtowanej w drodze ewolucji gatunku, wymagającego surowej dyscypliny merytorycznej i językowej. O tożsamości gatunkowej decy- duje w dużej mierze pragmatyka aktu, który odzwierciedla kulturową koniecz- ność utrwalenia pewności obrotu nieruchomościami oraz zagwarantowania sku-
43 E. Janeczko, Wzory aktów notarialnych, Warszawa 1999, s. 330–332.
teczności i trwałości innych czynności z zakresu prawa cywilnego. Od początku swego istnienia akt notarialny pełni ważne funkcje kulturotwórcze: prawotwórczą (tworzenie nowych sytuacji prawnych), historyczną (źródło informacji o epoce), dokumentarną (potwierdzanie i opisywanie prawdziwości określonych faktów) i archiwizacyjną (przechowywanie dowodów przeprowadzonych czynności na przyszłość), a silna trwałość i tożsamość gatunku dodatkowo wzmacnia pewność obywateli w odniesieniu do posiadanych przez nich praw44.
Bibliografia
Chojnowski W., Jarzęcki A., Wzory aktów i innych dokumentów notarialnych, Warszawa 1975.
Dunin-Dudkowska A., Akt notarialny jako gatunek wypowiedzi, Lublin 2010.
Gajda S., Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 255–268.
Janeczko E., Wzory aktów notarialnych, Warszawa 1999.
Kuryłowicz M., Agoranomos i tabellio. Z historii antycznego notariatu, „Rejent” 1992, nr 9, s. 9–18.
Kuryłowicz M., Historyczne początki notariatu europejskiego, I Kongres Notariuszy Rzeczypospo- litej Polskiej, red. A. Oleszko, R. Sztyk, Poznań-Kluczbork 1993, s. 93–114.
Kuryłowicz M., Notariat w europejskiej kulturze prawnej, II Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, red. A. Oleszko, R. Sztyk, Poznań-Kluczbork 1999, s. 135–156.
Malec D., Dzieje notariatu polskiego, Kraków 2007.
Malec D., Notariat Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2002.
Malec D., Polski notariat w okresie PRL, „Nowy Przegląd Notarialny” 2005, nr 3/3, s. 83–93.
Niebrzegowska-Bartmińska S., Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, Lublin 2007.
OleszkoA., Ustrój polskiego notariatu, Kraków 1999.
Ostroróg J., Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej, przeł. A. Pawiński, Warszawa 1884.
Prawo o notariacie z 1933 r., Dz.U. RP 1933, Nr 84, poz. 609.
Skupieński K., Notariat i akta notarialne jako przedmiot badań historyka, [w:] Notariat i akta no- tarialne na ziemiach polskich w XIX–XX wieku, red. S. Piątkowski, K. Skupieński, Radom 2004, s. 11–18.
Skupieński K., Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1977.
Wilkoń A., Spójność i struktura tekstu, Kraków 2002.
Witkowski W., Notariat w XVI–XVIII-wiecznej Polsce (w związku z kształceniem notariuszy pub- licznych w Akademii Zamojskiej), „Rejent” 1994, nr 10, s. 26–42.
Wojtak M., Gatunki prasowe, Lublin 2004.
Wojtak M., Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych, „Stylistyka”
1999, nr VIII, s. 105–118.
Żmudziński W., Rys historyczny polskiego notariatu, I Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Pol- skiej, red. A. Oleszko, R. Sztyk, Poznań-Kluczbork 1994, s. 367–371.
http://www.wirtualnemuzeumtrzcianki.trz.pl/sites/default/files/ksi%C4%99gi%20miejskie1.pdf.
www.roztocze.net/katalog/ludzie/lesman/lesman1.htm.
44 Szczegółowy opis aktu notarialnego jako gatunku wypowiedzi na podstawie wybranych pododmian, zob. A. Dunin-Dudkowska, op. cit.
Notariaal Deed in relation to social and cultural changes in Poland
Summary
The contemporary Polish notarial deed is a multi-segment text, whose primary intention is a change of the extralinguistic reality. The image of the world seen through such an utterance focuses on the material sphere of social life and protects its essential values. The stylistic aspect of the genre includes the normative and impersonal point of view, formulaic language garment, precision and ex- plicity of expression. The tradition of the genre goes back to the culture of the ancient Rome and Greece. In Poland this instituion has been in operation since the 18th century, yet due to the tradition of registration of agreements transferring real estate and establishment of mortgages to the books of land courts, the secular system of the institution of a notary public did not develop in Poland of those days.
An attempt to increase the importance of this system was made by the Zamość Academy, but a mature institution of public trust was created only upon the introduction of the Napoleonic Code in Poland in 1808. When Poland regained independence in 1918, intensive works were commenced to unify the civil law, which resulted in the adoption of the first Polish notary law in 1933. In the Polish People’s Republic the law based on the jurisdiction of the Soviet Union was binding, which distorted the idea of the Latin public notary institution. After the transformations of the system in Poland, in 1991 a new Notary Law was adopted, which guarantees the certainty of real estate sales as well as the effective- ness and stability of other civil law actions. Strong steadiness and identity of the genre strengthen the confidence of citizens in reference to the rights they possess.
