Współczesna kobieta — szkice do portretu
na tle przemian społeczno ‑kulturowych
Współczesna kobieta — szkice do portretu
na tle przemian społeczno ‑kulturowych
pod redakcją
Dagmary Dobosz, Katarzyny Joniec
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2014
Recenzent
Agnieszka Gromkowska-Melosik
Wstęp
Dobra żona męża korona — o rolach pełnionych przez europejskie kobiety od czasów starożytnych po współczesność
(Dagmara Dobosz, marcin gierczyk)
Miejsce kobiet w edukacji — perspektywa historyczna (marcin gierczyk, Dagmara Dobosz)
Słaba płeć…? Rozważania o kobiecej sile i wytrzymałości na tle zmagań doros- łych córek alkoholików z traumą przeszłości
(barbara sikora)
Czy jestem wystarczająco dobra? Ideał kobiecości zaklęty w lustrze reklamy (marzena Piekarczyk)
Kobieta jako towar — rzecz o seksualizacji kultury (Małgorzata KliMasz)
Spis treści
Część I
Rekonstrukcje kobiecości
w wybranych kontekstach społeczno ‑kulturowych
Część II
Współczesne oblicza kobiet
Trajektorie emancypacji i uprzedmiotowienia
7
47
63
91 13 29
Dziewczynka — kim jest i kim będzie? Perspektywa rodziców (Katarzyna Joniec)
Czego pragniesz kobieto? Jaka będzie kobiecość XXI wieku?
(KaMila niedobecKa)
Społeczne skutki zmian zachodzących w obrębie ról pełnionych przez kobiety Zmiany w rodzinie, zmiany w społeczeństwie
(beata glinKowsKa) Informacje o autorach
Część III
Kobieta w społeczeństwie jutra — próba prognozy
107
143 157 123
Wstęp
Kobieta zmienną jest…
Zagadnienia związane z osobą kobiety od zarania dziejów były i są przed- miotem zainteresowania przedstawicieli wszystkich niemal dziedzin kultury, sztuki i nauki. Wynika to z pewnością z niekwestionowanej złożoności, nie- przewidywalności i permanentnej zmienności jako cech przypisywanych płci pięknej. Wraz ze zmieniającym się światem zmienia się kobiecość, choć można by odwrócić porządek, pytając, czy to może wraz ze zmieniającą się kobiecością zmienia się świat? Dwukierunkowość relacji pomiędzy wciąż przeobrażającym się obrazem kobiety i zmieniającym się obrazem świata czyni rozważania na ów temat nie tylko zawsze aktualnymi, ale także zawsze niepełnymi. Pomimo wielości opublikowanych już prac, rozpraw i badań na temat kobiety, jej obrazu, pełnionych ról, kontekstów rozwojowych i problemów funkcjonowania, temat pozostaje wciąż nie do końca odkryty, opisany, wyczerpany, gdyż co raz to wyłaniają się jego nowe perspektywy i nowe ujęcia.
Proponowany zbiór tekstów, który opatrzyłyśmy tytułem Współczesna kobieta — szkice do portretu na tle przemian społeczno ‑kulturowych, nie jest kolejnym opisem sytuacji kobiety we współczesnym świecie skupionym na jednym z wymiarów jej funkcjonowania i złożoności. Zamiarem naszym jest raczej próba ukazania zmienności kobiety na tle zmienności świata i odwrotnie
— z szerokiej perspektywy aktualnych dziś różnych problemów społecznych.
W proponowanym przez nas ujęciu obraz ten rozumiany jest jako nieograni- czający się do krótkiego i niemal nigdy nieaktualnego dziś. Podkreślenie owej dynamiki zmienności świata i funkcjonującej w nim kobiety znalazło swoje odzwierciedlenie w trójdzielnej konstrukcji niniejszej publikacji. Znajdują się tu bowiem kolejno teksty odwołującej się zarówno do przeszłości, do teraźniej- szości, która opiera się na tym, co przeszłe, oraz do przyszłości, która z teraź- niejszości z kolei wyrasta. Celem zaproponowania takiej formuły książki jest jak najszersze ukazanie złożoności sytuacji kobiety w świecie współczesnym, nierozerwalnie związanej z wczoraj i jutro.
Pierwsza część pracy zatytułowana Rekonstrukcje kobiecości w wybranych kontekstach społeczno ‑kulturowych wprowadza w tematykę kobiety współ- czesnej i stanowi rekonstrukcję historycznych ujęć kobiecości. Prezentowany jest w niej przegląd sposobów postrzegania płci pięknej w różnych kulturach i okresach dziejów Europy. W części tej zawarto rozważania nie tylko na temat miejsca kobiety w życiu rodzinnym i społecznym, ale również jej sytuacji zdrowotnej, materialnej czy socjalnej. Poruszono tu także problematykę spo- strzegania inteligencji kobiety oraz jej wolności i prawa do samostanowienia.
Druga część książki Współczesne oblicza kobiet. Trajektorie emancypacji i uprzedmiotowienia zawiera prezentację aktualnych problemów dotyczących kobiet i ich świata. Mnogość zagadnień nie pozwala oczywiście na zawarcie wszystkich w jednym opracowaniu, dlatego też odwołano się do kilku wybra- nych obszarów. Skoncentrowano się na ukazaniu sytuacji dorosłych córek alko- holików, a także na problemie współczesnego ideału kobiety oraz na wiążącym się z nimi problemie wizerunku w kulturze ulegającej seksualizacji. Ostatnia część pracy pt. Kobieta w społeczeństwie jutra — próba prognozy zawiera próbę prognozy sytuacji i obrazu kobiety w świecie jutra. Życie w okresie ciągłych zmian wymusza swoiste antycypacje, dokonywania prób przewidywania i opisu przyszłości, szczególnie w perspektywie pedagogicznej. Pozwala to bowiem dostrzegać konieczność podejmowania różnych działań formujących czy prewencyjnych wobec oczekiwanego kształtu przyszłości. Na tę część publi- kacji składają się zatem rozdziały poruszające kwestie oczekiwań stawianych dzisiejszym dziewczynkom, pragnień i dążeń współczesnych kobiet czy też dokonujących się permanentnie zmian w obrębie pełnionych przez kobiety ról rodzinnych i społecznych.
W publikacji zawarto teksty stanowiące z jednej strony rekonstrukcję do- tychczasowych spojrzeń na prezentowaną problematykę, z drugiej zaś te mające charakter empiryczny, prezentując wyniki badań własnych autorów. Autorami wszystkich prezentowanych opracowań są studenci, doktoranci, pracownicy i absolwenci kierunków pedagogicznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Niniejsza książka adresowana jest do wszystkich, którzy chcą na nowo głębiej pochylić się nad problematyką kobiecości, nie zatrzymując się jedynie na spojrzeniach przeszłych, często nieaktualnych. Wyrażamy nadzieję, iż publika- cja ta dla każdego czytelnika stanowić będzie bodziec do refleksji nad sytuacją współczesnej kobiety oraz zachęci do podejmowania kolejnych badań w tym niewyczerpanym temacie.
Introduction
The woman is fickle
Issues related to the person of a woman have been and still are of interest to representatives from almost all fields of culture, art and science from the beginning of time. This certainly results from the indisputable complexity, unpredictability and permanent volatility — the characteristics attributed to women. With the changing world femininity changes, although one could reverse the order, asking if it is the world that changes with the changing femi- ninity. Bidirectional relationship between the still changing image of a woman and the changing image of the world makes the discussion on this subject not only always current, but also always incomplete. Despite the multiplicity of works already committed — dissertations and research on the subject of a woman, her image, roles performed, contexts of development and problems with functioning, the subject still remains not fully discovered, described, or exhausted because ever and again new perspectives and new approaches emerge from it.
The proposed collection of texts that we entitled Contemporary woman from the perspective of socio ‑cultural changes is not another description of the situation of a woman in modern world focused on one of the dimensions of her functioning and complexity. Our intention is rather an attempt to show the volatility of a woman against the background of the variability of the world and vice versa with a broad perspective of different social problems current today.
In the proposed approach, this picture is understood as non -limiting to a brief and almost never outdated today. Emphasizing this variability dynamics of the world and the woman functioning in it was reflected in the tripartite structure of this publication. For there are texts that refer respectively to the past, the present, which is based on what is past, and to the future, which in turn grows out from the present. The purpose of proposing this formula for the submitted book is to present as widely as possible the complexity of the situation of a woman in the modern world, inextricably linked to yesterday and tomorrow.
The first part of the work entitled Femininity — a way of defining in selected cultural contexts introduces the subject of a modern woman and is a reconstruc- tion of historical approaches to femininity. It presents a review of the percep- tions of the softer sex in different cultures and periods of European history. This section contains contemplations not only about the place of a woman in family and social life, but also about her health, material and social situation. It also raised here the issue of the perception of woman’s intelligence, her freedom and the right to decide. The second part of the book: Contemporary faces of women
— self ‑perception, stereotypes, media and directions of changes includes the presentation of current problems concerning women and their world. Multitude of issues, of course, does not allow including of all of them in just one elabora- tion, therefore, the reference is made to only a few selected areas. The focus is therefore on presenting the situation of adult daughters of alcoholics, as well as on the problem of modern ideal of the image of a woman and on the problem that binds with them — the image of a woman in culture that undergoes sexu- alization. The last — third part of the work, entitled A woman in the society of the future — an attempt to forecast includes a trial to predict the situation and image of a woman in the world of tomorrow. Living in a period of constant changes forces a specific anticipations — making attempts to predict and de- scribe the future, especially in terms of pedagogical perspective. This allows one to see the need for taking various forming or preventive actions towards the expected shape of the future. The third part of the publication consists therefore of chapters raising the issues of expectations raised on today’s girls, desires and aspirations of today’s women or the changes that are made permanently within the family and social roles of women.
The publication contains texts which, on the one hand, provide a reconstruc- tion of the previous perspectives on the issues presented and, on the other, those having an empirical nature, presenting the results of authors’ own research. The authors of all the papers presented are students, PhD students and graduates of pedagogical specializations at the University of Silesia in Katowice.
This book is addressed to all those who want to lean afresh and deeper over the issues of femininity, not pausing only on the past, often outdated approaches.
We hope that this publication will be an incentive for every reader to reflect on the contemporary woman’s situation and that it will encourage them to under- take further research in this inexhaustible subject.
Część I
Rekonstrukcje kobiecości w wybranych kontekstach
społeczno ‑kulturowych
Dobra żona męża korona* —
o rolach pełnionych przez europejskie kobiety od czasów starożytnych po współczesność
Dagmara Dobosz, Marcin Gierczyk
abstract: Naturally occurring social, political and economic changes entail a number of trans- formations, including those relating to marital and family life. This article attempts to trace the changes that have occurred in family roles performed by women throughout the ages, from a complete closure in the private sphere and performing traditional roles, coherent with the pa- triarchal nature of the world, in preindustrial societies, through entering the public sphere in the industrial period, to the ability to choose any lifestyle and femininity model today, taking into account the socio -economic and cultural factors that determine the position and role of gender in society.
Keywords: sex, female, social roles, family
Wprowadzenie
Problematyka gender, zwłaszcza w kontekście miejsca i pozycji kobiet w rzeczywistości społeczno -kulturowej, zarówno w ujęciu historycznym, jak i współczesnym, jest obszarem naukowych dociekań, który nieodmiennie cie- szy się dużym zainteresowaniem badaczy z różnych dziedzin nauki1. Najwięcej miejsca w literaturze poświęcono, jak dotąd, analizie funkcjonowania kobiet w roli matek, żon, gospodyń domowych i ról jakie pełnią na arenie rynku pracy.
Rzadziej bada się i pisze o kobietach jako partnerkach życiowych, kulturalnych,
* w. reyMont: chłopi, Tom I Jesień. Gdańsk 2000, s. 29.
1 r. KaMprowsKi: Miejsce i rola kobiety w rodzinie na przestrzeni wieków. Od antyku po I wojnę światową. Zarys problematyk. „Refleksje” 2011, nr 4, s. 33.
stałych partnerkach seksualnych czy osobach budujących status społeczny i ekonomiczny rodziny2.
Współczesne role kobiet niewiele mają wspólnego z tradycyjnym ideałem.
Prześledzenie ich zmienności w czasie jest istotne ze względu na to, że funkcje te są bardziej więziotwórcze niż pełnione przez mężczyzn. Działania kobiet w sferze domowej pozwalają im bowiem na sprawowanie jednocześnie wielu funkcji budujących więzi małżeńskie, rodzinne, macierzyńskie, towarzyskie czy międzypokoleniowe, a co za tym idzie, zmiany zachodzące w obrębie ról domowych niosą ze sobą określone konsekwencje w tych pozarodzinnych3.
Niniejszy rozdział stanowi próbę syntezy dyskursu na temat zmian pozycji kobiety i jej znaczenia dla struktury rodziny wraz z wchodzeniem społeczeństw w kolejne fazy rozwojowe, na które to zmiany wpływały procesy urbanizacji, industrializacji i postępu technicznego, oraz próbę ukazania konsekwencji w wymiarze mikro - i makrospołecznym.
Rola kobieca — uwagi na temat pojęcia
Podział ze względu na płeć należy do najstarszych i najtrwalszych podzia- łów społecznych. Rola społeczna, w dużym uproszczeniu, to zbiór przepisów i oczekiwań stawianych jednostce w związku z zajmowaną przez nią pozycją.
Przepisy te dotyczą zapatrywań związanych z rodzajem aktywności i funkcji uznawanych za odpowiednie dla kobiet i mężczyzn4. Ujmując rzecz inaczej, jest to ogół obowiązków, których realizacji oczekuje od jednostki krąg społeczny zgodnie ze statusem jaki dana osoba w tym kręgu zajmuje5. Według funkcjona- listycznej teorii społeczeństwa kobiety i mężczyźni w sferze rodzinnej, a także poza nią, wypełniają cele i zadania przypisane im ze względu na płeć. Pełnione w oparciu o ten podział funkcje społeczne są ściśle określone i powiązane ze sobą. Choć każda z płci ma do wypełnienia inną, przeciwną sobie rolę, to ich komplementarność zapewnia społeczeństwu ład i równowagę6.
2 a. KotlarsKa ‑MichalsKa: Przemiany rodzinnych ról kobiecych w okresie transformacji ustrojowej. W: Współczesne rodziny polskie — ich stan i kierunek przemian. Red. z. tyszKa. Poznań 2004, s. 93.
3 Ibidem, s. 25.
4 e. napora: Skrzydła i korzenie. „Niebieska Linia” 2005, nr 2. Dostęp na: http://www.
pismo.niebieskalinia.pl/index.php?id=270. Data dostępu: 21.11.2013r.
5 J. turowsKi: Socjologia. Małe struktury społeczne. Lublin 1993, s. 72.
6 e. ŚlęzaK: Przemiany w społecznych rolach kobiet i mężczyzn. „Euro -limes” 2004, nr 1 (4). Dostęp na: http://janek.uek.krakow.pl/~limes/files/el1(4)2004/el1(4)2004.html. Data do- stępu: 10.10.2013r.
Tradycyjne postrzeganie ról kobiecych i męskich, a także ich trwałość na przestrzeni wieków, przekształciły je w stereotypy. Wiele stereotypów płci funkcjonuje do dziś jako normy społeczne. Według badaczek Kay Deaux i Laurie Lewis do stereotypowych ról przypisywanych kobietom należą m.in.
bycie wsparciem emocjonalnym dla innych, praca na rzecz domu czy opieka nad dziećmi, podczas gdy męskość kojarzona jest z byciem przywódcą oraz głową rodziny, która jest odpowiedzialna za zagwarantowanie finansowego utrzymania7. Stereotypy zawierają równocześnie komponent dotyczący cech osobowości: kobietom przypisuje się cechy „miękkie”, jak: nastawienie na rela- cje międzyludzkie i rodzinę, emocjonalność, skłonność do poświęceń, uległość, pasywność oraz zależność od innych8. Mężczyzn charakteryzuje się natomiast poprzez cechy opozycyjne, takie jak: ukierunkowanie na zdobywanie pozycji w hierarchii społecznej, niezależność, dominacja, ambicja9.
Funkcje pełnione przez mężczyzn są zatem bardziej sprawcze i czynne, kobiece zaś mają większe znaczenie dla tworzenia wspólnoty, są też bardziej związane z wyrażaniem emocji10. Jak pisze Anthony Giddens, w większości kultur role męskie są przez to bardziej wartościowe i lepiej nagradzane niż żeń- skie, ponadto prawie we wszystkich społeczeństwach kobiecie przypisana jest odpowiedzialność za jakość ogniska domowego, na co składają się opieka nad dziećmi i prace na rzecz domu11. Zdaniem wielu autorek feministycznych (np.
M. Zimbalist Rosaldo, L. Lamphere, Sh.B. Ortner), powszechne podporząd- kowanie kobiet męż czyznom wynika z faktu, że w każdym społeczeństwie to one rodzą i wychowują dzieci. To właśnie kulturowo i społecznie zdefiniowana rola matki oraz związek z gospodarstwem domowym leży u podstaw niższego, w stosunku do mężczyzn, statusu kobiet we wszystkich ludzkich społecznoś- ciach12. Dlatego też w zdecydowanej większości studiów nad rolami kobiet punkt ciężkości w analizie jest położony na nierówność płci i gorszą pozycję kobiet w większości obszarów aktywności społecznej13.
Choć dziś jesteśmy świadkami znoszenia ostatnich pozostałości patriar- chatu, a płeć piękna w drodze emancypacji uzyskała równość wobec prawa, pracy, własności czy instytucji małżeństwa, mimo to wciąż jeszcze mają miejsce
7 e. Mandal: Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa 2003, s. 39.
8 d. panKowsKa: Wychowanie a role płciowe. Gdańsk 2005, s. 21.
9 Ibidem, s. 22.
10 l. MarszałeK: Kulturowe uwarunkowania roli kobiety we współczesnym społeczeństwie.
„Seminare” 2008, nr 25, s. 269.
11 a. giddens: Socjologia. Warszawa 2004, s. 133. Za: a. KotlarsKa ‑MichalsKa: Społeczne role kobiet. „Edukacja Humanistyczna” 2011, nr 1 (24), s. 27.
12 M. baer: Ewolucja myśli feministycznej w antropologii kulturowej. Szkic na podstawie wybranej literatury. w: Humanistyka i płeć. Kobiety w poznaniu naukowym wczoraj i dziś. Red.
e. paKszys, d. sobczyńsKa. Poznań 1997, s. 219—225.
13 a. KotlarsKa ‑MichalsKa: Społeczne role kobiet…, s. 27.
problemy związane z niecałkowitą społeczną akceptacją przysługujących kobie- tom praw oraz dysproporcjami pomiędzy tymi prawami a możliwościami ich realizowania przez kobiety14.
Treść roli kobiecej wzbogaciła się o niektóre elementy roli męskiej, ale jej rdzeniem pozostało to, co jest istotą tradycyjnej roli: bycie żoną, dbającą o jakość związku, matką — opiekunką i wychowawczynią swoich dzieci oraz gospodynią domową. Kobiety wiele dodały do swojej roli, ale prawie niczego się nie pozbyły. Zwiększyły pole działania kosztem zwiększenia obowiązków i odpowiedzialności, a zmniejszenia ilości czasu wolnego15.
Skutkuje to zaistnieniem w życiu kobiet wielu konfliktów powodowanych próbą łączenia nowych oraz przypisanych płci ról16, o czym będzie traktował szerzej ostatni rozdział niniejszego tekstu. Tymczasem przedstawione zostaną przeobrażenia specyficznych ról jakie przypadły kobietom w rodzinie, czyli na podstawowej arenie ich aktywności na przestrzeni wieków. Nie sposób jednak analizować tych zmian w separacji od ról pełnionych przez mężczyzn, gdyż wówczas ich obraz byłby niepełny, a także w oderwaniu od naturalnie wyodrębniających się etapów przemian makrostrukturalnych w perspektywie upływającego czasu.
Kobiety w świecie antycznym
Pozycja jaką kobiety zajmowały w społeczeństwie zmieniała się w różnych czasach. W starożytności role społeczne kobiet i mężczyzn były dokładnie ustalone i rozdzielone. Zarówno w Grecji, jak i w Rzymie dominował model rodziny patriarchalnej i monogamicznej ze szczególnym podkreśleniem jej funkcji prokreacyjnej.
W starożytnej Grecji kobiety w rodzinie miały ograniczone prawa, a tym bardziej nie uczestniczyły w życiu państwowym. Do czasu zamążpójścia nie opuszczały domu rodzinnego, zaś po ślubie ich rola sprowadzała się głównie do zarządzania gospodarstwem domowym, wychowywania dzieci czy wyrobu tkanin17. Aktywność mężczyzny polegała natomiast na gospodarce poza domem oraz partycypacji w życiu państwowym. Miał on wówczas nieograniczoną wła-
14 l. MarszałeK: Kulturowe uwarunkowania roli kobiety…, s. 273.
15 d. panKowsKa: Wychowanie a role płciowe…, s. 150—151.
16 l. MarszałeK: Kulturowe uwarunkowania roli kobiety…, s. 273.
17 r. KaMprowsKi: Miejsce i rola kobiety…, s. 34.
dzę w domu, zwłaszcza nad dziećmi, zaś unikanie ożenku lub łożenia na rodzinę miało określone sankcje, od społecznej dezaprobaty w Atenach, po postępowa- nie sądowe w Sparcie. Głównym celem małżeństwa było bowiem przysporzenie polis nowych obywateli, a obowiązki zarówno kobiet, jak i mężczyzn względem rodziny miały ustępować miejsca obowiązkom wobec państwa i koncentrowały się głównie na zachowaniu ciągłości rodu18.
Podobny podział obserwowany był u Rzymian, gdzie kobieta była wyłą- czona ze spraw państwowych, choć w odróżnieniu od mieszkanek Hellady nie była ona całkowicie odsunięta od udziału w życiu publicznym. Jej aktywność pozadomowa przejawiała się w uczestnictwie w świętach religijnych i okolicz- nościowych zabawach. Wciąż jednak głównym terenem jej aktywności była rodzina, podczas gdy mężczyzna zobligowany był do czynnego udziału w życiu politycznym, a w razie wojny do obrony kraju. Małżeństwo miało dla Rzymian znaczenie strategiczne, często było kluczem do kariery, a tworzenie wielkich rodów poprzez śluby, adopcje i rozwody było konieczne dla posiadania wpły- wów w sferze państwowej19. W rodzinie pater familias (głowa rodziny) posia- dał absolutną władzę, łącznie z prawem do decydowania o życiu lub śmierci jej członków (zwłaszcza niewolników, którzy w tamtym czasie zaliczani byli w poczet familii). Z czasem jednak panowanie mężczyzn w rodzinie zaczęło ulegać osłabieniu na rzecz kobiet, które poczęły mieć większy wpływ na de- cyzje podejmowane przez męża. Wzrósł również poziom swobody w zakresie zarządzania ogniskiem domowym i wychowania potomstwa, a pod koniec ist- nienia Cesarstwa Rzymskiego kobiety mogły nawet samodzielnie dysponować własnością rodzinną. Kluczową rolę w przeobrażeniach tradycyjnej rodziny rzymskiej odegrały normy prawne wprowadzone za panowania Cesarza Ok- tawiana Augusta, które obligowały kobiety do trwania w małżeństwie od 20.
do 50. roku życia, zaś po rozwodzie lub śmierci męża prawo to pozwalało na oddalanie w czasie wchodzenia w nowy związek od 18 miesięcy do 2 lat20. Wówczas po raz pierwszy w dziejach kobiety zaczęły się samoorganizować, gdzie ich uaktywnienie wpływało na ówczesną politykę. Pozytywne skutki odniosły masowe protesty płci pięknej przeciw przepisom prawa zagrażającym ich przywilejom i interesom. Powstało nawet stowarzyszenie Conventus ma‑
tronarum, którego członkinie odbywały zebrania i debatowały nad sprawami dotyczącymi państwa i jego polityki. Choć nie mogły sprawować formalnej władzy, to często wpływały na kwestie państwowe poprzez mężczyzn ze swo- ich rodów, naciskając, udzielając protekcji bądź spiskując. Jednak emancypacja miała też drugie oblicze, wraz z innymi czynnikami wpłynęła na wzrost liczby
18 M. gizowsKi: Społeczno ‑polityczny kontekst przemiany modelu rodziny na przestrzeni dziejów świata zachodniego, w epokach starożytności, feudalizmu i kapitalizmu. „Roczniki Teo- logiczne” 2007, Tom LIV, zeszyt 10, s. 306—307.
19 Ibidem.
20 r. KaMprowsKi: Miejsce i rola kobiety…, s. 35.
rozwodów oraz na spadek płodności kobiet z rzymskiej elity, a w połączeniu ze zmianami w sferze obyczaju przyczyniała się do upadku zwartej i silnej rzym- skiej familii, co było jednym z głównych wewnętrznych czynników upadku potęgi Rzymu21.
Kobieta w tradycji judeochrześcijańskiej
W kulturze żydowskiej czasów biblijnych kobieta stanowiła własność ojca lub męża, a jej zadaniem było prowadzenie domu, wychowywanie dzieci i to- warzyszenie mężowi. Choć w rodzinie władza skoncentrowana była w rękach mężczyzny, obraz kobiety jako osoby całkowicie podporządkowanej nie jest prawdziwy. Zgodnie z nakazami Talmudu mężczyzna miał strzec żonę, darzyć ją szacunkiem i otaczać troską, a zawierana przed ślubem umowa małżeńska gwarantowała kobiecie finansowe zabezpieczenie. W domach modlitwy kobiety miały wydzielone miejsce, były odseparowane od mężczyzn, nie posiadały także przywileju czytania Tory. Brały udział w obrzędach związanych z synagogą jedynie w niewielkim stopniu, jednak pełniły ważną z punktu widzenia tradycji rolę związaną z utrzymywaniem reguł koszeru i zapalaniem świec w Szabas.
Były też odpowiedzialne za trwałość, ciągłość i przekazywanie zasad judaizmu kolejnym pokoleniom.
Również w rodzinach chrześcijańskich kobieta byłą strażniczką ogniska domowego. Zwłaszcza w Nowym Testamencie, gdzie szacunek i równe trak- towanie płci pięknej zostało mocno zaakcentowane w związku z pozycją jaką kobiety odegrały w historii zbawienia. Ideałem kobiety stała się Maryja, ze swą pokorą, niezachwianą wiarą i czystością, która przez wiele wieków stanowiła wzór do naśladowania dla każdej katoliczki22.
Obraz i sytuacja kobiet
od średniowiecza do rewolucji przemysłowej
Średniowiecze, najdłuższy okres w czasach nowożytnych, charakteryzowało się upadkiem instytucji stabilnego i silnego państwa oraz wzrostem pozycji ro-
21 M. gizowsKi: Społeczno ‑polityczny kontekst…, s. 308—309.
22 M. sosnowsKa, e. czarnul, a. herzig: Obraz kobiety w najstarszych religiach świata.
„Pielęgniarstwo XXI wieku” 2011, nr 2 (35), s. 76—79.
dziny, która siłą rzeczy musiała przejąć cześć jego zadań. Jednostka, a zwłasz- cza kobieta, nie byłaby w stanie egzystować bez rodziny, która dawała ochronę i zapewniała bezpieczeństwo w świecie, w którym liczyła się tężyzna fizyczna i umiejętność walki wręcz. Podstawową komórką społeczną była wówczas rodzina rozszerzona, a im więcej mężczyzn liczyła, tym bardziej była potężna.
Jeśli chodzi o społeczne postrzeganie kobiety w tamtym okresie, w związku z dużą śmiertelnością niemowląt, podkreślana była jej wyjątkowa rola w dawa- niu życia. Szczególnie ważne dla utrzymania pewności ojcostwa było zacho- wanie przez kobietę czystości i dziewictwa, czego wyrazem było wynalezienie pasa cnoty oraz opracowanie ustawodawstwa, które dawało mężowi prawo do zabicia żony i jej kochanka w przypadku nakrycia ich w intymnej sytuacji.
We wszystkich sferach życia dominowały wówczas wpływy chrześcijańskie, w małżeństwie miłość zmysłowa podporządkowana była prokreacji, a mąż i pan domu posiadał władzę nad żoną i dziećmi. Nastąpiło przeinterpretowanie insty- tucji małżeństwa, w stosunku do czasów antycznych, jako związku trwałego i nierozerwalnego, czego symbolem stał się po raz pierwszy w dziejach krąg obrączki. Nie mniej jednak, małżeństwo dalej było sposobem na budowanie potęgi rodu. O ile dążono do zamążpójścia wszystkich córek, aby pozyskać sobie sojuszników wśród innych klanów (niechcianego małżeństwa kobiety mogły uniknąć poprzez wybranie życia zakonnego), to zbyt duża ilość synów w rodzinie mogła prowadzić w przeszłości do nadmiernego podziału majątku w przypadku ich ożenku. Dlatego też młodszych synów przeznaczano często do kariery wojskowej lub duchowej23. Ponadto warto zwrócić uwagę na fakt, że kobieta najczęściej przechodziła do familii męża, a wówczas na pierwszy plan wysuwała się teściowa, zaś pozycja młodej małżonki w domu zrzeszającym dwa lub trzy pokolenia równa była pozycji służącej24.
Kobiety, nie tylko w rodzinie zajmowały pozycję niższą od mężczyzn, pełniąc wobec nich funkcje służebne, co potęgowane było ich całkowitą eko- nomiczną zależnością od męża czy ojca25. Sytuacja ta nie zmieniła się wraz z nadejściem odrodzenia. Bycie żoną i matką dalej stanowiło zawód i tożsamość.
Co ciekawe, kobiety wywodzące się z elit rodziły w tym okresie więcej dzieci niż kobiety biedne, co podyktowane było potrzebą spłodzenia spadkobiercy u pierwszych i brakiem żywności u drugich, a przeciętny cykl porodów (w obu grupach) powtarzał się co 24 bądź 36 miesięcy, często przekraczając maksy- malną średnią biologiczną płodność kobiety. Pojawiło się wówczas społeczne oczekiwanie, zwłaszcza w klasach wyższych, aby matka darzyła dzieci miłością i ciepłem. Jednak nawet te kobiety, które kochały dzieci, bały się porodu26. Był
23 a. wachowiaK: Socjologia rodziny. Poznań 1998, s. 19—21.
24 J. ward: Women in medieval Europe: 1200—1500. Essex 2002, s. 45. Za: r. KaMprowsKi: Miejsce i rola kobiety…, s. 37.
25 M. gizowsKi: Społeczno ‑polityczny kontekst przemiany…, s. 310.
26 Ibidem, s. 288.
on wtenczas metaforą kary jaką Bóg nałożył na Ewę za złamanie zakazu w raju.
Podobnie jak w średniowieczu dalej występowała wysoka śmiertelność kobiet w czasie porodu lub połogu oraz śmiertelność niemowląt, co przyczyniło się do zwiększenia roli znaczenia dziecka w rodzinie. W niektórych krajach, np. we Francji czy Włoszech, ciąża była stanem zaszczytnym, a kobietę, która właśnie urodziła, obdarowywano upominkami27.
W małżeństwie kobieta nadal była nośnikiem przechodzenia majątku, gdyż podstawę korzystnego zamążpójścia, tak jak w średniowieczu, stanowił jej posag. Oprócz rozwodów i separacji mężczyźni mogli zakończyć pożycie małżeńskie poprzez porzucenie. Mimo pojawiających się wśród duchownych katolickich i protestanckich sugestii, że małżeństwo winno być związkiem opartym na przyjaźni, zaufaniu i wzajemnym towarzystwie, nie słabł nacisk na jego patriarchalny charakter, nie było też większej cnoty od posłuszeństwa kobiety w małżeństwie28. Znalazło to odzwierciedlenie również w nowym po- strzeganiu kar cielesnych, mężczyzna dalej mógł bić żonę za nieodpowiednie zachowanie, jednak tylko wówczas, gdy zawiodły jego dobre maniery i per- swazja. Nigdy natomiast nie powinien czynić tego ze złością czy po alkoholu, ale z miłością.
Ostatecznie, choć w zakresie praw i ról kobiet renesans przyniósł niewiele zmian, to nie sposób nie podkreślić znaczenia tego okresu dla rosnącej indy- widualizacji życia. Wielkie familie zaczęły się stopniowo kurczyć, pojawiła się też większa różnorodność gospodarstw domowych, np. tworzonych przez wdowy, wdowców czy osoby niezamężne mieszkające samotnie. O wzroście znaczenia intymności i prywatności życia małżeńskiego czy rodzinnego świadczy chociażby fakt, że jedna rodzina zaczęła zamieszkiwać jeden dom, co dało podstawę do wyodrębnienia się w przyszłości rodziny nuklearnej, która, choć w opisywanym okresie wciąż oparta była na autorytecie ojca, za- częła odchodzić od związków wynikających jedynie z więzów produkcyjnych jej uczestników, a przechodzić do tych opartych na wzajemnych emocjach i rodzinnym cieple29.
Jeśli chodzi o pracę produkcyjną kobiet, to mimo że u przeważającej więk- szości ograniczała się ona do obszaru domostwa lub rodzinnej manufaktury, jej zakres zaczął poszerzać się o nowe funkcje i możliwości. Na przykład w większych warsztatach przydomowych kobiety mogły kierować pracą innych, czyli córek, czeladników czy pracowników, przyzwyczajając się w ten sposób do posiadania autorytetu i władzy. Pierwszy raz też na większą skalę kobiety opuszczały dom w poszukiwaniu możliwości zarobku. Dotyczyło to głównie biednych robotnic dniówkowych, które szukały zatrudnienia jako służące,
27 M.l. King: Kobieta. W: Człowiek renesansu. Red. e. garino. Warszawa 2001, s. 287—
288.
28 Ibidem, s. 297.
29 a. wachowiaK: Socjologia rodziny…, s. 22.
prządki, woźnice, robotnice w dużych gospodarstwach rolnych bądź zaczynały parać się handlem. Takie zajęcia, choć przynosiły im połowę pensji mężczyzny, pozwalały na uzbieranie posagu, naukę zawodu oraz stanowiły ratunek przed prostytucją30.
Pojawiły się wówczas coraz mocniejsze głosy mówiące o konieczności edukacji kobiet, z dziełem O wychowaniu niewiasty chrześcijanki Juana Luisa Vivesa na czele, które mówiło o tym, że kobietom należy umożliwić kształcenie, gdyż ich umysł jest zdolny do przyjmowania wiedzy, jednak nie powinno być ono przesadne. Naturalnie celem ówczesnej edukacji było rozwinięcie cech charakteru niezbędnych dla utrzymania dobra małżeństwa typu patriarchalnego oraz nabycie umiejętności przydatnych w gospodarstwie domowym31. W tym czasie zaczęły powstawać pierwsze szkoły dla dziewcząt, najczęściej o cha- rakterze przyklasztornym, których upowszechnienie nastąpiło jednak dopiero w XVII wieku.
Okres kontrreformacji wzmocnił tradycyjne postrzeganie rodziny, podkreśla- jąc doniosłość sakramentu małżeństwa jako zobowiązania ze strony małżonków do wypełniania funkcji prokreacyjnej i wychowania potomstwa w chrześcijań- skim duchu. Również od tamtego czasu sakrament pierwszej Komunii Świętej urósł do jednego z ważniejszych świąt rodzinnych32.
Zapoczątkowane w renesansie dążenie do prywatności stale rozwijało się w kolejnych epokach. W oświeceniu domy mieszkalne podzieliły się na jeszcze większą liczbę pokoi, co sprzyjało intymności rodziny małej. Równocześnie rozszerzeniu uległa także przestrzeń publiczna za sprawą pojawienia się pierwszych klubów, kawiarni, i salonów literacko -towarzyskich, które z czasem stawały się dostępne także dla kobiet i umożliwiały spotykanie się poza domem.
Wszystko to dało podwaliny do wzrostu społecznej anonimowości, która będzie charakterystyczna dla początków produkcji masowej33.
Kobieta w rodzinie epoki industrialnej
Rewolucja przemysłowa przyniosła radykalne zmiany w kwestii organizacji dotychczasowego życia rodzinnego. Trwale ukształtował się wówczas model rodziny nieprodukcyjnej, nuklearnej, zredukowanej do dwóch pokoleń, czyli rodziców i dzieci, mieszkających w osobnym mieszkaniu bądź domu, i prowa-
30 M.l. King: Kobieta…, s. 300—306.
31 Ibidem, s. 324—326.
32 a. wachowiaK: Socjologia…, s. 22.
33 a. KwaK: Rodzina w dobie przemian: małżeństwo i kohabitacja. Warszawa 2005, s. 23.
dzących własne gospodarstwo domowe. Więzi osobowe i emocjonalne zyskały wtenczas na znaczeniu, rodzina stała się bardziej spójna, osłabły natomiast związki rodziny z innymi mikrostrukturami. Relacje między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi stały się bliższe i oparte na emocjonalnej wymianie.
Bardziej niż kiedyś doszły do głosu indywidualne dążenia i potrzeby jednostek.
Jednak, jak się z czasem okaże, więzy osobowe, w dłuższej perspektywie, będą mniej trwałe niż więzy rzeczowe, a budowana w oparciu o nie rodzina stanie się bardziej krucha i nietrwała. Przełomowe okazało się nieuniknione w masowym przemyśle oddzielenie miejsca pracy od domu oraz praca najemna kobiet34.
Pozbawienie mężczyzn ich rodzinnego warsztatu pracy i włączenie w sy- stem pracy najemnej kobiety spowodowało pewnego rodzaju osłabienie wię- zi rodzinnej i redefinicję dotychczasowych ról w rodzinie. Praca zawodowa kobiety pociągnęła za sobą w późniejszym okresie rozwoju kapitalizmu jej emancypację na poziomie społecznym, politycznym, a także niezależność na polu ekonomicznym. W konsekwencji znacznemu osłabieniu uległa władza ojca rodziny i zmalała liczba zawieranych małżeństw35.
Wyjście kobiet zamężnych poza sferę domową oraz wydłużanie czasu pracy spowodowało dyskusję na temat wpływu charakteru pracy na przyszłe macierzyństwo, którego wartość została w tym okresie wyraźnie podkreślona, podobnie jak walory bezpośredniej opieki kobiety nad dzieckiem. Dało to początek utrudnianiu pracy mężatkom, które w XIX wieku zaczęto stopniowo wyłączać z rynku pracy, aby ograniczyć bezrobocie mężczyzn. W pierwszej ko- lejności ponownie zamknięte w domu zostały kobiety z klasy średniej, których rola ograniczyła się do bycia dekoracją bądź symbolem zamożności i prestiżu męża. Z czasem wprowadzono prawne ograniczenia zatrudniania, co na powrót uzależniło je ekonomicznie od mężczyzn, a nawet jeśli kobieta pracowała za- wodowo, to jej zajęcia nie wymagały kwalifikacji i były nisko płatne.Ponownie powróciła koncepcja mężczyzny jako jedynego żywiciela rodziny36.
Jak pisze Agnieszka Gromkowska -Melosik: Dyskursy kobiecości zmie‑
niały się przez dekady XIX wieku, choć […] w bardzo niewielkim stopniu na płaszczyźnie społeczno ‑kulturowych relacji między kobietami i mężczyznami37. Widać to szczególnie w zakresie ról małżeńskich, gdzie w niższych klasach społecznych ideałem dobrego męża nadal był mężczyzna stosujący się do zasad porządnego zachowania i systematycznie łożący na rodzinę, zaś wzorem dobrej żony nieodmiennie kobieta dbająca o czystość gospodarstwa domowego i wy-
34 Ibidem, s. 15—16.
35 M. gizowsKi: Społeczno ‑polityczny kontekst przemiany…, s. 311.
36 Ibidem.
37 a. groMKowsKa ‑MelosiK: Kobieta epoki wiktoriańskiej. Tożsamość, ciało i medykaliza‑
cja. Kraków 2013, s. 9.
chowanie dzieci. Aktywność domowa mężczyzn oscylowała głównie wokół prac wymagających siły fizycznej, dyscyplinowaniu potomstwa oraz przekazywaniu wiedzy o męskich rolach społecznych dorastającym synom. W uboższych ro- dzinach aktywność męża najczęściej ograniczała się do oddawania żonie części swojego uposażenia. Między małżonkami doszło do zauważalnego podziału obowiązków, zainteresowań czy przyjaciół. Kobiety organizowały się w kręgu innych kobiet z rodziny, mężczyźni realizowali się w grupie mężczyzn38.
Analizując sytuację kobiet w XIX wieku, nie można nie odnieść się do postę- pującego wówczas rozwoju nauk biologicznych, które uczyniły ciało (zwłaszcza kobiece) przedmiotem dokładniejszych niż kiedykolwiek badań i analiz. Kobieta, pojmowana jako bliższa naturze niż mężczyzna, przez swoją funkcję macie- rzyńską staje się przedmiotem zainteresowania medycyny. Jej biologia, zdaniem ówczesnych lekarzy, naraża ją na rozmaite choroby i patologie, co znajduje wyraz w powstawaniu całych katalogów jednostek chorobowych odnoszących się wy- łącznie do kobiet, z histerią i blednicą na czele. Szczególna uwaga lekarzy zostaje położona na uznawaną kiedyś przez religię za grzeszną kobiecą seksualność, jej popęd, narządy płciowe i związaną z nimi przyjemność i satysfakcję seksualną, które zostają poddane (wszechobecnej) medykalizacji i ujęte w ramy patologii bądź normy. W przypadku przedstawicielek wyższych sfer możemy mówić wręcz o dyscyplinującym i normalizującym dyskursie medycznym, który miał znaczący wpływ na ich ciało, seksualność i tożsamość, wyznaczając to, co nor- malne i akceptowalne. W ten sposób medycyna kontrolowała tożsamość i życie kobiet epoki wiktoriańskiej, wzmacniając równocześnie wyższość mężczyzn39.
Przełom XIX i XX wieku przyniósł ważne zmiany o charakterze norma- tywnym. Otrzymały one prawa wyborcze, prawo do kształcenia na poziomie wyższym oraz swobodę dysponowania własnym majątkiem i zarobkami. Mał- żonkowie zostali zrównani wobec prawa jeśli chodzi o opiekę nad dziećmi, które ze względu na podkreślaną wartość opieki macierzyńskiej w przypadku rozwodu pozostawały z matką. Jednak choć z politycznego i obywatelskiego punktu wi- dzenia pozycja społeczna kobiet uległa poprawie, to niedostateczne możliwości podejmowania pracy zarobkowej wciąż zamykały je w świecie życia domowego40.
Postindustrializm a kobieta
W kolejnych dziesięcioleciach dochodzi zarazem do utrwalania się zmian, które formowały rodzinę w poprzednim czasie, jak i do nowych przeobrażeń
38 a. KwaK: Rodzina w dobie przemian…, s. 15—16.
39 Ibidem, s. 14—19.
40 Ibidem, s. 16—17.
na skutek konstytuowania się społeczeństwa postindustrialnego. Swoistą cechą tego okresu było poszerzanie zakresu swobody jednostek: wzrost autonomizacji, dążeń wolnościowych i indywidualistycznych, przenoszonych ze sfery pub- licznej do życia rodzinnego. Rodzina stała się polem dla prywatnych dążeń jej członków, spadła jej spójność, pojawił się pluralizm wartości, norm i wzorców.
W małżeństwie pogłębił się egalitaryzm, dziecko stało się wartością autoteliczną, a jednocześnie pewną formą inwestycji rodziców. Wyżej opisane zmiany to mię- dzy innymi skutek rosnących ambicji kobiet związanych z potrzebą realizacji w sferze zawodowej i społecznej41. Podział pracy zawodowej na rzecz domu stał się między płciami bardziej symetryczny, w sytuacji, kiedy żona również buduje status ekonomiczny gospodarstwa domowego, od mężczyzn oczekuje się zwięk- szenia zaangażowania w obowiązki rodzinne oraz w wychowanie dzieci. Pojawił się model małżeństwa partnerskiego: mąż i żona wspólnie pracują na jakość związku małżeńskiego, razem planują i decydują, wspólnie spędzają czas42. Takie złagodzenie podziału pracy ze względu na płeć i wzrost znaczenia psychologicz- nej bliskości i wspólnego spędzania czasu przez członków rodziny przypadło szczególnie na okres lat 50. i 60. XX wieku. W latach 70. i 80. pojawiły się głosy o niedostatecznym włączeniu się mężczyzn w aktywności domowe. W przewa- żającej mierze wykonują oni mniej prac na rzecz domu niż ich partnerki, a ich wkład w opiekę na dziećmi ograniczał się do przyjemniejszej strony, jak spacery czy zabawy. Tymczasem na matkach spoczywały nieodmiennie mniej przy- jemne obowiązki, na przykład zmiana pieluch lub wstawanie w nocy do dziecka.
Dalej utrzymała się również tendencja do odbierania mężczyzn w roli głównych żywicieli rodziny43. Po części wynikało to z reguł systemu ekonomicznego, którego wymagania stały i stoją do dziś na przeszkodzie pełniejszemu zaan- gażowaniu się mężczyzny (a z czasem także kobiety) w życie rodzinne. Próby podniesienia statusu zawodowego i zwiększania zarobków często okupione są kosztami zainwestowania większości czasu i energii w rolę zawodową. Ponadto stale utrzymuje się tendencja do uznawania pozycji zawodowej mężczyzny jako jedynego wyznacznika jego sukcesu. Aktywność zawodowa była i jest po dziś postrzegana jako zasadnicza dla mężczyzny, gdyż ma kardynalne znaczenie dla budowania jego tożsamości, poczucia wartości oraz pozycji spo łecznej, przez co stale rywalizuje z rolą rodzinną. Surowe wymagania rynku pracy utrudniają zatem realizację postulatów bliskości i równości w małżeństwie, które pojawiły się w połowie ubiegłego stulecia44.
Od końca lat 70. XX wieku na rynku pracy ponownie pojawia się fala zamężnych kobiet, pracujących w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin,
41 z. tyszKa: System metodologiczny wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego.
Poznań 2001, s. 17—18.
42 a. KwaK: Rodzina w dobie przemian…, s. 18—19.
43 Ibidem.
44 z. tyszKa: Socjologia rodziny. Warszawa 1987, s. 111—112.
lub też kobiet bezrobotnych poszukujących pracy. Upowszechnienie środków antykoncepcyjnych i możliwość świadomego planowania rozmiarów rodziny45 wyzwoliło kobiety z nieprzerwanego cyklu opiekowania się potomstwem i umoż‑
liwiło włączenie się do innych rodzajów działalności. Macierzyństwo stało się raczej fazą w życiu kobiety, a nie stylem życia. Niemniej nadal uważa się rolę matki/gospodyni domowej za podstawową dla kobiety, a podejmowanie płatnej pracy za drugorzędną46. Kobiety po urodzeniu dziecka zaczęły, szybciej niż kiedyś, wracać do aktywności zawodowej, ale próby godzenia macierzyństwa z pracą implikowały szereg negatywnych konsekwencji: przemęczenie i prze- ciążenie obowiązkami, dylematy dotyczące lojalności rodzina -kariera, stres fizyczny i psychiczny, osłabienie więzi z krewnymi czy sąsiadami, zmniejszenie czasu, który można by poświęcić na wypoczynek, niejednokrotnie dopasowy- wanie własnej kariery do interesów rodziny i kariery męża. Po części powo- dowane było to samym systemem gospodarczym, który na rynku pracy gorzej postrzegał i opłacał kobiety niż mężczyzn47. Nadal jednak można było dostrzec dysproporcję pomiędzy oczekiwaniami wyemancypowanych kobiet a rzeczywi- stością, mimo podejmowania różnych profesji i zajmowania różnych pozycji za- wodowych, zarobki kobiety dalej nie pozwalały jej na bycie w pełni niezależną ekonomicznie. Z drugiej strony, praca zarobkowa przyczyniła się do osłabienia poczucia odpowiedzialności mężczyzn za rodzinę w sytuacji rozwodu. Choć role w rodzinie uległy transformacji, a aktywność kobiet na rynku pracy wy- musiła przedefiniowanie znaczenia małżeństwa i partnerstwa, płci pięknej nie udało się uwolnić od „drugiego, niezbywalnego etatu”, czyli od niepłatnej pracy w gospodarstwie domowym. Ostatecznie oczekiwania kobiet stworzyły jednak pole do dyskusji na temat wewnętrznej organizacji rodziny, podziału pracy na rzecz domu czy moralnych zasad życia seksualnego48.
Zakończenie
Elizabeth Taylor powiedziała kiedyś: Ciężki jest los współczesnej kobiety.
Musi ubierać się jak chłopak, wyglądać jak dziewczyna, myśleć jak mężczyzna i pracować jak koń49, po to, aby stale udowadniać, że jest coś warta.
45 a. KwaK: Rodzina w dobie przemian…, s. 19.
46 Ibidem.
47 Ibidem, s. 18—19.
48 Ibidem.
49 K. bosacKa: Elizabeth Taylor ćwierka. „Wysokie Obcasy”, 13 marca 2010. Dostęp na:
http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie -obcasy/1,96856,7651911,Elizabeth_Taylor_cwierka.html.
Data dostępu: 15.01.2014r.
W sytuacji braku formalno -prawnych mechanizmów wykluczania kobiet z dostępu do kolejnych szczebli wykształcenia oraz do sukcesu zawodowe- go, kluczowe znaczenie mają z jednej strony istniejące stereotypy płciowe, a z drugiej — dokonywane przez poszcze gólne kobiety wybory życiowe, które mogą potwierdzić bądź tradycyjną wersję tożsamości kobiecej, bądź jej wer- sję, ujmując to najogólniej, wyemancypowaną50.
Bo choć żyjemy w XXI wieku, to znaczna część stereotypów dotyczących kobiet i nacisków społeczno -kulturowych na pełnienie przez nie określonych ról przetrwała zarówno próbę czasu, jak i proces emancypacji. Postulaty rów- nouprawnienia co prawda nie są w stanie odwrócić biologii, jednak w rzeczy- wistym życiu ani typ kobieta -matka, ani kobieta robiąca karierę, przedstawiane współcześnie jako dwa dominujące, opozycyjne modele kobiecości, tak naprawdę nie występują w „czystej postaci”, nie są bowiem opcjami ani powszechnie dostępnymi, ani pożądanymi51. Ważne jest jednak, aby społeczna konstrukcja ról pełnionych przez kobiety zarówno w sferze prywatnej, związanej z ro- dziną, jak i w sferze zawodowej nie była ukazywana w sposób konkurencyjny czy hierarchiczny, budząc w kobiecie poczucie niecałkowitego spełnienia czy utraty czegoś, kiedy podejmuje się ona mocniejszego zaangażowania w jedną z tych sfer.
Bibliografia
baer M.: Ewolucja myśli feministycznej w antropologii kulturowej. Szkic na podstawie wybranej literatury. W: Humanistyka i płeć. Kobiety w poznaniu naukowym wczoraj i dziś. Red.
e. paKszys, d. sobczyńsKa. Poznań 1997.
bosacKa K.: Elizabeth Taylor ćwierka. „Wysokie Obcasy”, 13 marca 2010. Dostęp na: http://
www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,7651911,Elizabeth_Taylor_cwierka.html.
Data dostępu: 15.01.2014r.
giDDens a.: Socjologia. Warszawa 2004.
gizowsKi M.: Społeczno ‑polityczny kontekst przemiany modelu rodziny na przestrzeni dziejów świata zachodniego, w epokach starożytności, feudalizmu i kapitalizmu. „Roczniki Teolo- giczne” 2007, Tom LIV, zeszyt 10.
groMKowsKa ‑MelosiK a.: Edukacja i (nie)równość społeczna kobiet: studium dynamiki dostępu.
Kraków 2011.
groMKowsKa ‑MelosiK a: Kobieta epoki wiktoriańskiej. Tożsamość, ciało i medykalizacja. Kra- ków 2013.
50 a. groMKowsKa ‑MelosiK: Edukacja i (nie)równość społeczna kobiet: studium dynamiki dostępu. Kraków 2011, s. 491.
51 Kobiecość XXI wieku. pentor na zlecenie marki DOVE, maj 2003. Dostęp na: http://
www.erodzina.com/index.php?id=36,443,0,0,1,0. Data dostępu: 15.12.2013r.
KaMprowsKi r.: Miejsce i rola kobiety w rodzinie na przestrzeni wieków. Od antyku po I wojnę światową. Zarys problematyki. „Refleksje” 2011, nr 4, s. 33—41.
King M.l.: Kobieta. W: Człowiek renesansu. Red. e. garina. Warszawa 2001.
KotlarsKa ‑MichalsKa a.: Przemiany rodzinnych ról kobiecych w okresie transformacji ustro‑
jowej. W: Współczesne rodziny polskie — ich stan i kierunek przemian. Red. z. tyszKa. Poznań 2004.
KotlarsKa ‑MichalsKa a.: Społeczne role kobiet. „Edukacja Humanistyczna” 2011, nr 1 (24).
KwaK a.: Rodzina w dobie przemian: małżeństwo i kohabitacja. Warszawa 2005.
Mandal e.: Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa 2003.
MarszałeK l.: Kulturowe uwarunkowania roli kobiety we współczesnym społeczeństwie. „Se- minare” 2008, nr 25.
napora e.: Skrzydła i korzenie. „Niebieska Linia” 2005, nr 2. Dostępne na: http://www.pismo.
niebieskalinia.pl/index.php?id=270. Data dostępu: 21.11.2013.
panKowsKa d.: Wychowanie a role płciowe. Gdańsk 2005.
sosnowsKa M., e. czarnul, a. herzig: Obraz kobiety w najstarszych religiach świata. „Pielęg- niarstwo XXI wieku” 2011, nr 2 (35).
ŚlęzaK e.: Przemiany w społecznych rolach kobiet i mężczyzn. „Euro -limes” 2004, nr 1 (4).
Dostęp na: http://janek.uek.krakow.pl/~limes/files/el1(4)2004/el1(4)2004.html. Data dostępu:
10.10.2013.
turowsKi J.: Socjologia. Małe struktury społeczne. Lublin 1993.
tyszKa z.: Socjologia rodziny. Warszawa 1987.
tyszKa z.: System metodologiczny wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego. Po- znań 2001.
wachowiaK a.: Socjologia rodziny. Poznań 1998.
Miejsce kobiet w edukacji — perspektywa historyczna
Marcin Gierczyk, Dagmara Dobosz
abstract: In history, it was commonly believed that intelligence was the domain typical of a man, so woman’s place was usually at home — alongside her husband and her access to education was often limited or completely prevented. Many women adapted to the prevail- ing conditions and abandoned the hope of changing their life situation, but together with the development of science in the nineteenth century, people began to wonder about the rightness of the thesis of the man’s superiority and the answers to the bothering questions were sought, among other things, in medicine — research over human brain began being conducted, one that tried to determine the differences in both sexes . Although it took many years to admit women equal rights in the access to education, today the situation of the softer sex has substantially changed — nowadays it is known that women and men are divided by the differences in both physiological and character traits, but this does not mean that the given sex has an advantage over the other — the right of access to education has become one of the privileges of every human being.
Keywords: women’s education, intelligence, IQ, gender
Wprowadzenie
Inteligencja i towarzyszące jej zdolności pojmowania, uczenia się i wykorzy- stywania posiadanej wiedzy w życiu codziennym są nieodzownym elementem ludzkiej natury, które w szerokiej mierze determinują naszą przynależność spo- łeczną. Procesy edukacyjne, mające za zadanie rozwijać zdolności umysłowe jednostki, obecne są w kulturze człowieka od zarania dziejów — jednak począt- kowo związane były z przekazywaniem przyjętego modelu życia i powszech- nych wartości, a także pomagały najmłodszym członkom pierwotnych plemion
uzyskać ich prawowity status1. Wraz z postępującym rozwojem społeczeństwa i procesem instytucjonalizacji szkolnictwa nauka zaczęła spełniać rolę narzę- dzia wspierającego rozumienie obecnych na świecie koncepcji i pogłębiania abstrakcyjnej wiedzy teoretycznej.
Mimo że współcześnie równe szanse w dostępie do wykształcenia — jednej z fundamentalnych wartości europejskich, która jest prawem podstawowym każdego człowieka — uznawane są za kluczowy element integrujący społe- czeństwo i umożliwiający jednostce korzystanie z innych powszechnych praw i wolności politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, w historii dostęp kobiety (której predyspozycje w różny sposób postrzegane były na prze- strzeni wieków) do edukacji był niejednokrotnie ograniczany lub całkowicie uniemożliwiony.
Niniejszy tekst stara się w zwarty sposób prześledzić poglądy na inteligencję kobiet oraz historię ich edukacji zarówno w ujęciu kulturowym, jak i w świetle teorii feminizmu.
Kobieca anatomia mózgu i psychologia inteligencji
Między mózgiem kobiety i mężczyzny — najważniejszym organem ludz- kiego organizmu, który odpowiada między innymi za funkcje intelektualne związane z uczeniem się i pamięcią — istnieją znaczne różnice, czego skutkiem mogą być powszechnie dostrzegane odmienne sposoby zachowania i posiadane predyspozycje. Kobiety wykazują zazwyczaj większą empatię i umiejętność współdziałania oraz lepiej rozwinięte umiejętności językowe, podczas gdy mężczyźni cechują się większą zręcznością manualną, mają lepszą orientację w terenie i łatwiej radzą sobie z problemami natury matematycznej czy geo- metrycznej2. Dowiedziono naukowo, że kobiety lepiej wychwytują sygnały społeczne i odbierają istotne subtelności znaczeń, opierając się o ton głosu albo intensywność wyrazu. Zaobserwowano również różnice pod względem pamięci krótkotrwałej między płciami. Kobiety mogą zmagazynować na krótki czas znacznie więcej informacji nieistotnych i przypadkowych związanych z daną sytuacją. Mężczyznom udaje się to tylko wtedy, gdy informacje te tworzą pewną spójną formę lub mają one dla nich jakieś konkretne znaczenie3.
1 n. shiMahara: Education in primitive and early civilized cultures. W: Encyclopædia Bri‑
tannica Online. Dostęp na: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/179408/education. Data dostępu: 23.07.2013r.
2 d. laino: 10 Psychological Gender Differences. Dostęp na: http://www.shavemagazine.
com/women/10 -Psychological -Differences -Between -Men -and -Women. Data dostępu: 23.07.2013r.
3 a. Moir, d. Jessel: Płeć mózgu. O prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą. War- szawa 1993, s. 18.
Podczas gdy mózg mężczyzny daje mu przewagę w radzeniu sobie z przed- miotami i twierdzeniami teoretycznymi, mózg kobiety jest tak zorganizowany, że lepiej reaguje na wszystkie bodźce zmysłowe. Kobiety wypadają lepiej we wszystkich testach sprawności werbalnej. Są też przystosowane do otrzymy- wania szerszego zakresu informacji zmysłowych, do łatwiejszego łączenia tych informacji ze sobą i dostrzegania relacji między nimi, do kładzenia na- cisku na relacje między ludźmi i na procesy komunikacji. Wpływy kulturowe mogą potęgować te mocne strony kobiet, ale ich przewaga w tych dziedzinach jest wrodzona4.
Choć przez lata inteligencja postrzegana była jako domena mężczyzn, w XIX wieku naukowcy zaczęli zastanawiać się nad słusznością tej tezy, szu- kając odpowiedzi w nauce i fizjologii człowieka. W 1861 roku francuski chirurg i antropolog, Paul Brocca, przeprowadził jedno z pierwszych badań, którego celem było określenie różnic pomiędzy wielkością mózgu kobiety i mężczyzny.
Chociaż Brocca nie wziął pod uwagę różnic, jakie mogą wynikać z wielkości ciała czy wieku osób, których centralną część układu nerwowego badał, udało mu się zaobserwować, że przeciętny mózg kobiety jest mniejszy od mózgu mężczyzny5. Późniejsze badania, zapoczątkowane między innymi przez innego francuskiego antropologa Léonca Manouvriera6, pozwoliły stwierdzić, że choć męski mózg jest większy od kobiecego, to większa masa męskiego mózgu odpowiada większej masie ciała mężczyzny7, a współczynnik masy mózgu do masy ciała jest u kobiet i mężczyzn podobny. Współcześnie wiadomo również, że mózg kobiecy od męskiego różni się nie tylko wielkością, ale i strukturą — np. u mężczyzn grubsza jest kora prawej półkuli mózgowia, a u kobiet — lewej, która odpowiada między innymi za funkcje mowy8. W badaniach z 1995 roku zauważono, że choć mózg kobiety jest mniejszy od męskiego, to w przeciwień- stwie do mózgu mężczyzny jest znacznie bardziej zwarty i różni się większą gęstością neuronów9. Badania prowadzone pod koniec wieku nie pozwoliły jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy mężczyźni są bardziej inteligentni od kobiet — prawdopodobnie, pomimo wielu różnic w budowie mózgu, współ- czynnik inteligencji u obu płci jest podobny, a poszczególne badania wykazują niewielkie tylko różnice, które tłumaczone są uwarunkowaniami środowisko- wymi i społecznymi (np. nierównym dostępem do edukacji, gdzie wyniki badań
4 Ibidem, s. 17.
5 e. Fee: Nineteenth ‑Century Craniology: The Study of the Female Skull. “Bulletin of the History of Medicine” 1979, T. 53, s. 415—453.
6 s.J. gould: The Panda’s Thumb. Nowy Jork 1980, s. 152—159.
7 J. o’brien: Encyclopedia of Gender and Societ. Los Angeles 2009, s. 343.
8 l. cahill: His brain, her brain. “Scientific American” 2005, nr 5, s. 40—47.
9 i. glezer, d. Kigar, s. witelson: Women Have Greater Density of Neurons in Posterior Temporai Cortex. “The Journal of Neuroscience” 1995, nr 15 (5), s. 3418—3428.
