KAROL BOHDANOWICZ
(1864
—1947
)P R Z E W O D N IC Z Ą C Y P O L SK IE G O T O W A R Z Y S T W A G EO LOGICZNEGO W L A T A C H 1924— 1926
D ziałalność naukow a profesora B o h d a n o w i c z a 1 obejm ow ała róż
ne dziedziny n au k o ziem i — geografię, geologię ogólną, ekonom iczną, h y drogeologię, a n a w e t sejsm ologię — w p ie r
w szej linii jed n a k geologię w szelkiego rodzaju surow ców m in eraln y ch , tak ich ja k : kruszców , ropy n afto w ej i węgla.
D orobek n aukow y o b ejm u je 217 prac, w śród n ich w iele podręczników z różnych dziedzin geologii i spraw ozdań z w ielu egzo
tycznych ekspedycji naukow ych. Spośród 217 p ra c — 60 je s t pośw ięconych kruszcom , 40 geologii ropy naftow ej, a 5 geologii w ęgla;
reszta w licztoie 112 prac, ob ejm u je inne dzia
ły geologii, głów nie stosow anej.
J a k z pow yższego w ynika, P ro feso r b y ł w pierw szej linii geologiem kruszcow ym , na d rugim p lanie znajdow ała się geologia ropy naftow ej, a n ato m iast geologia w ęgli stała bardziej n a m arginesie Jego zainteresow ań.
D ziałalność naukow ą p ro feso ra B o h d a - n o w i c z a obejm uje ogro m n y o kres czasu, od r. 1885 do r. 1947, czyli 62 lata. P ierw sze 34 la ta to okres ro sy jsk i badań, n astęp n e 28 la t to o k res badań w Polsce. Pierw szy, w ażn iejszy z ty ch okresów przysporzył M u św iatow ą sławę.
L ata 1886— 1890, pośw ięcone były głów nie badaniom południow ej czę
ści K ra ju Z akaspijskiego, w zw iązku z budow ą kolei zakaspijskiej. B adając góry K opet Dag i B ałchańskie, w kracza n a te ry to riu m P e rsji. B ada złoża tu rk u só w i m iedzi w okolicy N iszap u ru oraz p ra c u je jak o geolog p rz y b u
dow ie lin ii kolejow ej S am ara-Z łato u st. N astęp n ie bierze udział w d w u le tn ie j ekspedycji geologicznej p u łkow nika M. W. P i e w c o w a do T y b e tu i na K w en Ł uń (1889— 1890), gdzie bad a złoża złota, oraz n e fry tu .
1 Szczegółow e om ów ien ie działalności naukow ej prof. K. B o h d a n o w i c z a znajduje się w Biul. Inst. Geol. 232, 1969 r.
39 —
Po latach, będąc już w Polsce, B o h d a n o w i c z zw raca uw agę na w y stępow anie złóż n e fry tu n a D olnym Śląsku, pod Jordanow em , p o ró w n y - w ując genezę ty ch złóż z genezą złóż z K w en Łunia.
Po k ró tk im odpoczynku rozpoczął się „sy b ery jsk i okres” , n ajb ard ziej egzotycznych w y p ra w B o h d a n o w i c z a . T rzy la ta (1892— 1894) trw a ją b ad an ia w zdłuż b u d u jącej się kolei sy b ery jsk iej w okolicach Tom ska, P ie- tropaw łow ska oraz m iędzy O bem a B ajkałem . E kspedycja o d k ry ła w ów czas ogrom ne zagłębie w ęglow e w irk u ck iej gubernii, n azw ane później zagłębiem C zerem chow skim , złoża n e fry tu w dorzeczu A ngary, złoża ru d żelaznych itd.
W zw iązku z rozchodzącym i się w ieściam i o w y stęp o w an iu złóż złota n a K am czatce i n ad M orzem Ochockim n a stę p u je n ajdłuższa i najcięższa ekspedycja K. B o h d a n o w i c z a , trz y le tn ia (1895— 1898). Szczegółowo zwłaszcza zbadano K am czatkę. W ykonano m ap y tego w ów czas m ało zba
danego k ra ju z p o d an iem w u lk an ó w , złóż ró ż n y c h su ro w có w m in e ra ln y c h , a zw łaszcza złota. Z W ładyw ostoku w r. 1898 u d aje się B o h d a n o w i c z w okolice P o rtu A rtu ra , b a d a złoża zło ta n a P ółw yspie L aoduńskim .
Ju ż w n astęp n y m ro k u po k ró tk im odpoczynku dociera nasz badacz do krańców Azji i sięga poza n ią n a k o n ty n e n t am erykański, aż do Alaski.
W y p raw ą tą kończy B o h d a n o w i c z p iętn asto letn i okres sw ych w iel
k ic h a z ja ty c k ic h ek spedycji, k tó re ¡przyniosły Mu św ia to w ą sław ę, i to wówczas, gdy m iał dopiero 36 lat. Jego odkrycia n a ta k szerokich p rz e strzen iach A zji b y ły p o d staw ą syntezy geologicznej tej części św iata sły n nego w ów czas geologa w iedeńskiego E. S u e s s a w dziele pt. „D as A ntlitz d er E r de” .
W r. 1901 pow ołano B o h d a n o w i c z a na stanow isko geologa K o
m ite tu Geologicznego w P e te rsb u rg u , a w r. 1902 rozpoczyna On po śm ier
ci swego nauczyciela I. M u s z k i e t o w a w y k ład y geologii w In sty tu c ie G órniczym , w r. 1903, po h ab ilitacji, zostaje nadzw yczajnym , a w r. 1909 profesorem zw yczajnym geologii złożowej. Z w ykładów p o w staje sk ry p t b ęd ący p o d sta w ą d w u to m o w eg o p o d ręczn ik a „ R u d n y je m ie sto ro ż d ie n ija ” , najp o p u larn iejszeg o w ow ych czasach w Rosji. T rzeci tom , obejm ujący złoża nafto w e ukazał się dopiero w r. 1921, ju ż po pow rocie K. B o h d a n o w i c z a do Polski.
W czasie sw ojej p ro fesu ry i p rac w K om itecie w la ta c h 1901— 1912 nie p rzery w a O n sw ych b ad ań polow ych, k tó ry ch głów nym celem są po
szukiw ania złóż n afto w y ch n a K aukazie. R ów nocześnie b ad a k au k ask ie złoża w ód m ineralnych, budow ę geologiczną tu n e lu przez głów ny grzbiet kaukaski, bad a sk u tk i trzęsień ziem i w M essynie (1908) i w północnej części g rzb ietu T iań-szań (1911), n a koniec opracow uje złoża ru d żelaznych w Rosji dla X I M iędzynarodow ego K ongresu Geologicznego w Sztokhol
m ie (1910).
D la nas w ażny jest szczegół, że w r. 1905 przeprow adza B o h d a n o w i c z b ad an ia teren ó w triaso w y ch w Z agłębiu D ąbrow skim , z a w ie ra ją cych złoża cynku i ołowiu, będące pierw szym Jego zetknięciem się z geo
logią Polski. W ynikiem zaledw ie kilkum iesięcznych b ad ań b y ła rozpraw a p t.: „W apień m uszlow y w Zagłębiu D ąbrow skim ” w w y d an iu polskim i rosyjskim .
N a stanow isku w iced y rek to ra K o m itetu Geologicznego, k tó ry m zostaje w r. 1913, i n astęp n ie na stan o w isk u d y rek to ra od r. 1914 zajm u je się orga
nizacją tej in sty tu cji. W ykonuje m nóstw o ekspertyz, w H iszpanii bada złoża w olfram u, w e F ra n c ji w ygłasza odczyty i zostaje w iceprezesem Société G éologique de F rance.
— 40 —
W r. 1919 pow raca K. B o h d a n o w i c z do Polski, ob ejm u je stan o w i
sko d y re k to ra w firm ie naftow ej S tandard-N obel, a w r. 1921 organizuje k ated rę geologii stosow anej na A kadem ii G órniczej w K rakow ie.
D ziałalność Jego w Polsce w ciągu 28 la t je st n am dobrze znana. Z orga
nizow ał pierw sze w Polsce w ykłady z zak resu złóż rud, w ęgli i ropy, pisząc odpow iednie sk ry p ty i podręczniki. W r. 1932 w y jaśn ia pochodzenie i w a r
tość rzekom ego złoża m iedzi rodzim ej w M ydzku na W ołyniu, w r. 1933 bierze udział w X V I M iędzynarodow ym K ongresie G eologicznym w W a
szyngtonie, z którego d ru k u je obszerne spraw ozdanie w r. 1934. W ro ku 1935 zabiera głos w spraw ie rzekom o nowo o d k ry ty ch złóż m an g an u w G órach C zyw czyńskich w e w schodnich K arp atach u źródeł Czerem oszu, k tó re Jego zdaniem b yły pozbaw ione znaczenia przem ysłow ego, podobnie bierze udział w ostrej polem ice n a te m a t fosforytów w N ieźw iskach nad D n iestrem , k tó re z ró ż n y c h pow odów b y ły pozabilansow e, co się okazało
słuszne.
W r. 1935, w zw iązku z przekroczeniem 70 ro k u życia przechodzi p ro fesor K. B o h d a n o w i c z na em ery tu rę, ale ju ż w r. 1938 zostaje m ia
now any d y rek to rem Państw ow ego In s ty tu tu Geologicznego w W arszaw ie, i unow ocześnia tę placów kę. W ybuch drugiej w o jn y św iatow ej spow odo
w ał p rzerw ę w działalności naszej geologii n a la t 6. Pod koniec ro k u 1948 organizuje odbudow ę In s ty tu tu zdew astow anego całkow icie przez w ojnę i ju ż k ró tk o pełni obow iązki d y re k to ra tej in sty tu c ji aż do sw ojej śm ierci w r. 1947.
Na zakończenie pozw olim y sobie zam ieścić jeszcze k ilk a uw ag n a te m a t Jego zain tereso w ań geologią ropy i w ęgla. Zw łaszcza geologia n afto w a była Jego specjalnym zam iłow aniem , stanow iła po p ro stu Jego „h o b b y ” . Jeszcze w r. 1894 zw iedzał te re n y n afto w e Jaw y , a w r. 1901 K alifo rn ię w okresie po w staw an ia tam tejszego p rzem y słu w zw iązku z rozpoczęciem bad ań n afto w y ch w okolicach B aku na P ółw yspie A pszerońskim . N astęp n ie prow adził b ad an ia złóż ropy n afto w ej, n a północnych stokach K aukazu, któ re zostały uw ieńczone szeregiem m ap geologicznych te re n ó w n a fto wych. Jak o d y re k to r K o m itetu Geologicznego często w yk o n y w ał liczne ek sp erty zy naftow e, zw łaszcza n a now o o d k ry ty ch złożach Em by. Po po
w rocie do Polski w r. 1919, jako zn an y geolog naftow y, p rz y ją ł ofiarow ane m u stanow iska jednego z d y rek to ró w w firm ie S tan d ard -N o b el w Polsce i opracow yw ał p lan y poszukiw ań n afto w y ch w K arp atach , p ro je k tu ją c liczne w iercen ia w B orysław iu i w B itkow ie. Szkoli pierw sze k a d ry naszych geologów, inżynierów naftow ych, w y k o n u je liczne poszukiw ania n a zło
żach n afto w y ch w R u m u n ii i F ran cji, bad a te re n y p ersp ek ty w iczn e z po
lecenia F irm y S ta n d ard -N o b el w A lgierii i w T unezji, rów nocześnie opisuje złoża boksytów i fosforytów .
R ezu ltatem w y k ładów na A kadem ii G órniczej b y ł podręcznik z dzie
dziny geologii ropy n afto w ej pt. „T eren y i złoża n a fto w e ” , w y d an y w r.
1923 oraz now sze jego w ydanie, o in n y m zakresie z r. 1931 pt. „G eologia n a fto w a ” . Oba te podręczniki b y ły całkow itą now ością w naszym k ra jo w ym p iśm iennictw ie fachow ym .
N ie zajm u jąc się specjalnie geologią złóż w ęgli czy soli, dokonał jesz
cze w r. 1896 o d k ry cia w ielkiego złoża w ęgli w ie k u ju ra jsk ie g o , ja k ju ż w sp o m in aliśm y , w g u b e rn ii irk u c k ie j, n azw an eg o Z agłębiem G zerem - ehow skim , a tak że złoża soli w U solju pod Irk u ck im . Z w y k ład ó w n a A kadem ii G órniczej p o w sta ł s k r y p t p t. „G eologia złóż w ęg li” , a tak że w r. 1931 p ra c a p t. „W stęp do geologii w ęg la” , ja k o p o d sta w y n a u c z a n ia m łodzieży. Z k u rsó w w yżej w y m ie n io n y c h w y ło n iły się później k a te d r y
— 41 —
geologii złóż ro p y i geologii złóż w ęgli n a A G H w K rak o w ie. P o d o b n ą ro lę o d e g ra ły jego p u b lik a c je z zaikresu geologii złóż ru d . P odczas o k u p acji w okresie d ru g ie j w o jn y św iato w ej p isał w ielki, w ielo to m o w y p odręcznik, w y d a n y dopiero po Jego śm ie rc i p t. „S u ro w ce m in e ra ln e ś w ia ta ” , ściślej zestaw cze, sy n te ty c z n e dzieło n au k o w e n a p o d sta w ie ogrom nej św iato w ej lite r a tu ry .
Jako in ży n ier górniczy, a zatem ściśle zw iązany z górnictw em in te re su je się jego zagadnieniam i, zab iera głos n a łam ach czasopism , n a zjazdach, w odczytach i n a zebraniach. Z agadnienia te dotyczą geologii stosow anej, eksploatacji surow ców m in eraln y ch a n a w et p raw a górniczego. Jak o p ro feso r AGH w K rakow ie stw o rzy ł nauczanie geologii surow cow ej w za
kresie, na naszych w yższych uczelniach n ie znanym . Także now ością było w prow adzenie p ro b lem aty k i naukow ej do naszej k rajo w ej geologii stoso
w an ej na skalę, ja k n ik t p rzed Nim, zaczerpniętej z lite ra tu ry św iatow ej.
Tak szeroka działalność b y ła odpow iednio oceniana, nie tylko po śm ier
ci, ale ju ż i za życia. B ył O n p ro feso re m h o n o ro w y m A kadem ii G órniczej w K rakow ie, honorow ym członkiem Polskiego T ow arzystw a Geologicz
nego, w iceprezesem Société G éologique de F rance, doktorem n a u k te c h nicznych h.c., członkiem honorow ym Polskiego T ow arzystw a G eograficz
nego, Stow arzyszenia P olskich Inżynierów G órniczych i H utniczych, człon
kiem czynnym Polskiej A kadem ii U m iejętności, T ow arzystw a N aukow ego W arszaw skiego, Polskiej A kadem ii N auk Technicznych, członkiem całego szeregu to w arzy stw naukow ych rosyjskich i innych zagranicznych. O trzy m ał szereg odznaczeń, m iędzy in n y m i: M edal n a W ystaw ie Św iatow ej w P aryżu, za odkrycia geograficzne, W ielki M edal im. P rzew alskiego oraz złoty M edal K o n stantynow ski, najw yższe odznaczenie z ow ych czasów w Rosji, był la u re a te m N agrody im. H elm ersen a Szw edzkiej A kadem ii, K rzyża K om andorskiego O rd eru O drodzenia Polski, D y rek to rem K o m itetu Geologicznego w R osji i D y rek to rem Państw ow ego In s ty tu tu Geologicz
nego w Polsce.
Dziś obchodzim y dw udziestą p ią tą rocznicę w spaniałego, w szech stro n nego rozw oju naszej pow ojennej P olski Ludow ej. R obim y bilans także naszego dorobku naukow ego — od tw arzam y postacie naszych „W ielkich, Z nanych i N ieznanych” p rz e d żyw iołow o w k raczający m w życie m łod
szym pokoleniem . W tej g ru p ie zasłużonych zajm u je jedno z czołowych m iejsc P ro feso r K arol B o h d a n o w i c z .
Stan isław Jaskólski
RÉSU M É
L ’activ ité scien tifiq u e du p ro fesseu r B o h d a n o w i c z 1 em b rassait de n o m b reu x dom aines des sciences n a tu re lle s — géographie, géologie gé
n érale et économ ique, hydrogéologie et m êm e seïsm ologie, m ais il s’occu
p a it s u rto u t de la géologie des m in é ra u x de to u tes sortes com m e: m inerai, p étro le et charbon. L ’oeuvre du sa v a n t com prend 217 tra v a u x p arm i les
q uels il y a beaucoup de m anuels de d ifféren ts dom aines de la géologie et de co m p te-ren d u s de nom breuses ex p éd itio n s exotiques.
1 La présentation d étaillée d e l ’activité scientifique du professeur K. B o h d a n o w i c z se trouve dans le Bull. Serv. Géol. de Pologne, 232, 1969.
L’a c tiv ité scien tifiq u e du p ro fe s se u r B o h d a n o w i c z s’é te n d dans une longue période: e n tre 1885— 1947 ce qui fa it 62 ans. Les p rem iers 34 ans ce sont des étu d es m enées en Russie, les 28 su iv an tes en Pologne.
C ette activité, longue et in ten se fu t b ien appréciée. Il f u t p ro fesseu r h o n o ra ire de l ’A cadém ie des M ines à Cracovie, m em b re h o n o raire de la So
ciété G éologique de Pologne, v ice-p résid en t de la Société G éologique de France, do cteu r en sciences tech n iq u es honoris causa, m em b re h o n o raire de la Société G éographique de Pologne, de l’A ssociation des In g én ieu rs des m ines et des usines de Pologne, m em b re actif de l’A cadém ie des Sciences et des L e ttre s à Cracovie, de la Société S cien tifiq u e de V arsovie, de l’A ca- dém ie des Sciences T echniques de Pologne, m em b re des nom breuses so
ciétés scientifiques de R ussie et d ’a u tre s pays. Il re ç u t beaucoup de m é
dailles: m édaille d ’E xpo à P aris p o u r ses découvertes géographiques, G rande M édaille du nom de P rzew alski, m édaille d’or de C o n stan tin ; il reçu t le p rix de H elm erson, conféré p a r l ’A cadém ie de Suède, la croix de C om m andeur de P olonia R e stitu ta ; il fu t d ire c te u r du C om ité G éologique en R ussie et d ire c te u r du Service G éologique de Pologne.
traduit par M. Ś w ią tk o w sk a Stan isław Jaskólski
