Recenzja : Dall'Accordo del 1984 al disegno di legge sulla libertà religiosa. Un quindicennio di politica e legislazione ecclesiastica, a cura di A. Nardini, G. di Nucci, Roma 2001, ss. 625.

Dall'Accordo del 1984 al disegno di legge sulla libertaÁ religiosa. Un quindicennio di politica e legislazione ecclesiastica, a cura di A. Nardini, G. di Nucci, Roma 2001, ss. 625.

DokonujaÎce sieÎ w ostatnich latach przemiany polskiego prawa wy- znaniowego wskazujaÎ na potrzebeÎ zwroÂcenia uwagi na rozwiaÎzania przy- jeÎte we Wøoszech. Przemawia za tym sÂwiadomosÂc podobienÂstw widocz- nych w strukturze wyznaniowej spoøeczenÂstw tych panÂstw oraz fakt, zÇe przyjmujaÎc KonstytucjeÎ RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., wyrazÂnie nawiaÎzano do modelu relacji panÂstwo ± KosÂcioÂø, ktoÂry we Wøoszech realizowany jest juzÇ od dziesieÎcioleci, a ktoÂrego istota polega na dowartosÂciowaniu kosÂcio- øoÂw i innych zwiaÎzkoÂw wyznaniowych w zÇyciu publicznym z zachowaniem

± jako wiodaÎcej ± idei rozdziaøu. Za najbardziej charakterystyczne cechy tego modelu nalezÇy uznac wspoÂødziaøanie wøadz publicznych ze zwiaÎzkami wyznaniowymi oraz dwustronnaÎ metodeÎ normowania spraw wchodzaÎ- cych w zakres wzajemnych stosunkoÂw.

ZwroÂcenie uwagi na prawo wøoskie jest uzasadnione roÂwniezÇ ze wzgleÎdu na wysuwane w Polsce postulaty zmiany systemu finansowa- nia zwiaÎzkoÂw wyznaniowych. NalezÇy przypomniecÂ, zÇe konkordat pol- ski z 1993 r. przewiduje mozÇliwosÂc dokonania w tym systemie zmian uwzgleÎdniajaÎcych potrzeby KosÂcioøa, jego misjeÎ oraz dotychczasowaÎ praktykeÎ zÇycia kosÂcielnego w Polsce (art. 22 ust. 2). We Wøoszech natomiast zostaø wypracowany nowoczesny model tego finansowania, oparty na przyznanej podatnikom mozÇliwosÂci przekazania czeÎsÂci pøa- conego podatku dochodowego na rzecz wybranego zwiaÎzku wyzna- niowego.

Realizacja zasygnalizowanych wyzÇej rozwiaÎzan we Wøoszech nie do- konaøa sieÎ oczywisÂcie bez praktycznych komplikacji i døugich okresoÂw przestojoÂw, wynikajaÎcych m.in. z braku caøosÂciowych koncepcji oraz wy- suwanych w doktrynie waÎtpliwosÂci. Ich przeanalizowanie wydaje sieÎ ko-

STUDIA Z PRAWA WYZNANIOWEGO Tom 8 ± 2005

nieczne dla uniknieÎcia podobnych sytuacji w trakcie oczekiwanej realiza- cji podobnych zmian w prawie polskim.

Na szczegoÂlnaÎ uwageÎ zasøuguje w tym konteksÂcie opracowanie pt.

Dall'Accordo del 1984 al disegno di legge sulla libertaÁ religiosa. Un quin- dicennio di politica e legislazione ecclesiastica (Od umowy z 1984 r. do projektu ustawy o wolnosÂci religijnej. PieÎtnastolecie polityki i ustawodaw- stwa wyznaniowego), ktoÂre zostaøo wydane przez Prezydium wøoskiej Rady MinistroÂw. Prezentowana ksiaÎzÇka stanowi swego rodzaju kontynua- cjeÎ wczesÂniejszej publikacji o podobnym charakterze, ktoÂra zostaøa po- sÂwieÎcona przede wszystkim konkordatowi wøoskiemu z 1984 r. (Un Ac- cordo di libertaÁ. La revisione del concordato con la Santa Sede. La riforma della legislazione sugli enti ecclesiastici e i nuovi rapporti con le altre con- fessioni religiose, Roma 1986).

Zgodnie ze wsteÎpnaÎ prezentacjaÎ dokonanaÎ przez Giuliano Amato, oÂwczesnego Prezesa Rady MinistroÂw, celem opracowania jest udokumen- towanie transformacji, jakiej zostaøy poddane od 1984 r. stosunki panÂstwa wøoskiego z KosÂcioøem katolickim oraz innymi zwiaÎzkami wyznaniowymi.

GøoÂwnym celem tych przemian byøo mozÇliwie najpeøniejsze zagwaranto- wanie wolnosÂci religijnej, a praktyka potwierdziøa, zÇe realizacji tego celu dobrze søuzÇy rozwoÂj instytucjonalnych relacji pomieÎdzy panÂstwem a po- szczegoÂlnymi zwiaÎzkami wyznaniowymi.

Zadanie wprowadzenia w lektureÎ speønia tekst autorstwa Francesco Margiotta Broglio, w ktoÂrym zostaøy wskazane najwazÇniejsze aspekty polityki wyznaniowej realizowanej we Wøoszech w ciaÎgu ostatnich lat.

Jak podkresÂla autor, dosÂwiadczenia wøoskie pozwalajaÎ na stwierdzenie, zÇe w aktualnie istniejaÎcych warunkach sekularyzacji spoøeczenÂstw oraz rosnaÎcego pluralizmu religijnego system ukøadowy duzÇo lepiej gwarantuje efektywne korzystanie z wolnosÂci religijnej, nizÇ odrzucajaÎcy umowy skraj- ny system separacji, realizowany np. we Francji.

Trzon omawianej publikacji tworzaÎ cztery sekcje, poprzedzone ob- szernaÎ czeÎsÂciaÎ o charakterze wprowadzajaÎcym, ktoÂra zostaøa posÂwieÎcona kompetencjom Rady MinistroÂw w sprawach o charakterze wyznaniowym.

W kolejnych trzech czeÎsÂciach zgrupowano dokumentacjeÎ odnoszaÎcaÎ sieÎ

do prawodawstwa wøoskiego, a dotyczaÎcaÎ kolejno: gwarancji wolnosÂci

religijnej in genere, realizacji nowego konkordatu oraz praktyki zawiera-

nia umoÂw przewidzianych w art. 8 ust. 3 tamtejszej konstytucji. W ostatnim

fragmencie publikacji zebrano dokumenty mieÎdzynarodowe i wspoÂlnoto-

we zwiaÎzane z ochronaÎ wolnosÂci religijnej. LektureÎ poszczegoÂlnych partii

dokumentoÂw (z wyjaÎtkiem ostatniej sekcji) uøatwiajaÎ opracowania przy- gotowane przez wybitnych przedstawicieli doktryny wøoskiego prawa wy- znaniowego, ktoÂrzy czynnie uczestniczyli w procesie transformacji tego prawa jako czøonkowie odpowiednich komisji panÂstwowych baÎdz kosÂciel- nych.

WprowadzajaÎcaÎ czeÎsÂc publikacji otwiera kroÂtkie opracowanie Gior- gio Pastoriego, przedstawiajaÎce ewolucjeÎ unormowan okresÂlajaÎcych kom- petencje centralnych organoÂw administracji panÂstwowej w kwestiach do- tyczaÎcych stosunku panÂstwa do zwiaÎzkoÂw wyznaniowych. Zgodnie ze znaczeniem nadanym w konstytucji umowom zawieranym ze zwiaÎzkami wyznaniowymi kompetencje w sprawach zwiaÎzanych z zawieraniem tych- zÇe umoÂw nalezÇaÎ do Prezesa Rady MinistroÂw, a nie do Ministra Spraw WewneÎtrznych, ktoÂrego zadaniem jest zapewnienie realizacji praw nalezÇ- nych zwiaÎzkom wyznaniowym.

OproÂcz wyciaÎgu z kilku aktoÂw normatywnych decydujaÎcych o zaryso- wanym podziale kompetencji, w omawianej czeÎsÂci opracowania zostaøy zamieszczone liczne rozporzaÎdzenia Prezesa Rady MinistroÂw, na podsta- wie ktoÂrych utworzono szereg roÂzÇnorodnych komisji, wspomagajaÎcych go w wykonywaniu ciaÎzÇaÎcych na nim zadanÂ. Osobne komisje utworzono w zwiaÎzku z realizacjaÎ i interpretacjaÎ norm konkordatowych, umowami zawieranymi z niekatolickimi zwiaÎzkami wyznaniowymi oraz relacjami finansowymi, jakie istniejaÎ pomieÎdzy panÂstwem i zwiaÎzkami wyznaniowy- mi. SzczegoÂlne znaczenie nalezÇy przypisac komisji konsultacyjnej ds. wol- nosÂci religijnej, majaÎcej szeroko zakresÂlone zadania zwiaÎzane z analizowa- niem unormowan obowiaÎzujaÎcych w sprawach zwiaÎzanych z wolnosÂciaÎ sumienia i religii oraz postulowaniem potrzebnych modyfikacji.

Pierwsza z zasadniczych czeÎsÂci zbioru zostaøa posÂwieÎcona generalnym

gwarancjom wolnosÂci religijnej. W lektureÎ zgromadzonych w niej doku-

mentoÂw wprowadza opracowanie Cesare Mirabellego, omawiajaÎce

orzecznictwo wøoskiego Trybunaøu Konstytucyjnego w kwestiach zwiaÎza-

nych z wolnosÂciaÎ wyboru i manifestowania wiary. Jednym z wazÇniejszych

problemoÂw generalnych gwarancji wolnosÂci religijnej we Wøoszech jest

ciaÎgøe obowiaÎzywanie prawodawstwa o tzw. kultach dopuszczonych (culti

ammessi), pochodzaÎcego z lat 1929-1930. Kontekst spoøeczny i normatyw-

ny, w ktoÂrym zostaøo ono przyjeÎte, diametralnie odbiegaø jednak od tego,

ktoÂry istnieje obecnie. W konsekwencji unormowania o kultach dopusz-

czonych bazujaÎ na zaøozÇeniach odmiennych od tych, ktoÂre zostaøy przyjeÎte

w obowiaÎzujaÎcej ustawie zasadniczej, a niektoÂre unormowania szczegoÂøo-

we, pomimo wielu udokumentowanych w zbiorze interwencji ustawodaw- cy oraz Trybunaøu Konstytucyjnego, saÎ ± jak sieÎ zdaje ± dosÂc wyrazÂnie sprzeczne z ustawaÎ zasadniczaÎ.

Na pierwszym miejscu wsÂroÂd zebranych w tej czeÎsÂci dokumentoÂw zamieszczono rzaÎdowy projekt ustawy o wolnosÂci religijnej, ktoÂra ma zastaÎpic prawodawstwo z lat 1929-1930. Zostaø on wniesiony do Sejmu w 1997 r., jednak nie zostaø ostatecznie zaakceptowany. Z perspektywy polskiej szczegoÂlne zainteresowanie wzbudzajaÎ przepisy zawarte w roz- dziale III projektu. ZnajdujaÎ sieÎ w nim bowiem wypracowane na podsta- wie dotychczasowej praktyki unormowania dotyczaÎce trybu zawierania umoÂw z niekatolickimi zwiaÎzkami wyznaniowymi i uchwalania na ich podstawie ustaw zgodnie z art. 8 ust. 3 Konstytucji Wøoch. Wydaje sieÎ, zÇe przepisy jednoznacznie okresÂlajaÎce sposoÂb realizacji analogicznego w tresÂci art. 25 ust. 5 Konstytucji RP nalezÇaøoby ± jeszcze przed rozpo- czeÎciem tego procesu ± uwzgleÎdnic roÂwniezÇ w polskiej ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolnosÂci sumienia i wyznania. SzczegoÂlnaÎ uwageÎ nalezÇy jednak posÂwieÎcic okresÂleniu cech, jakimi winny sieÎ charakteryzo- wac zwiaÎzki wyznaniowe dopuszczane do rokowanÂ.

W projekcie wøoskiej ustawy o wolnosÂci religijnej jedynym obiektyw- nym kryterium dopuszczenia do rokowan jest zgodnosÂc statutu danego zwiaÎzku wyznaniowego z prawem wøoskim. Trudno sobie jednak wyob- razicÂ, aby w drodze uchwalenia indywidualnej ustawy ± opartej na uprzed- nio zawartej umowie ± mozÇna byøo unormowac sytuacjeÎ prawnaÎ wszyst- kich zwiaÎzkoÂw wyznaniowych (w praktyce wøoskiej uchwalono ± jak do- taÎd ± jedynie 6 takich ustaw). RozwiaÎzanie zaproponowane w projekcie ustawy o wolnosÂci religijnej zostaøo niewaÎtpliwie podyktowane normami konstytucyjnymi, chroniaÎcymi roÂwnosÂc zwiaÎzkoÂw wyznaniowych wobec prawa. Wydaje sieÎ jednak, zÇe norm tych nie naruszaøoby uwzgleÎdnienie kryterium, odwoøujaÎcego sieÎ do stopnia stabilnosÂci danego zwiaÎzku wy- znaniowego. Brak natomiast klarownych kryterioÂw dopuszczenia zwiaÎzku wyznaniowego do rokowan ± jak na to wskazuje dotychczasowa praktyka wøoska ± mozÇe oznaczac uzalezÇnienie podjeÎcia negocjacji od arbitralnej i wyøaÎcznie politycznie uwarunkowanej decyzji rzaÎdu.

Inne dokumenty zawarte w tej czeÎsÂci opracowania wskazujaÎ na prob- lematykeÎ podejmowanaÎ w ostatnich latach przez wøoskiego ustawodawceÎ.

TresÂc wielu z nich jest uwarunkowana przepisami prawa mieÎdzynarodo-

wego i wspoÂlnotowego (np. unormowania dotyczaÎce ochrony danych oso-

bowych, w ktoÂrych uwzgleÎdniono szczegoÂlnaÎ sytuacjeÎ istniejaÎcaÎ w ramach

wspoÂlnot o charakterze religijnym czy tezÇ normy majaÎce na celu ochroneÎ przed dyskryminacjaÎ bazujaÎcaÎ na religii lub sÂwiatopoglaÎdzie). Inne zamie- szczone w zbiorze akty dotyczaÎ przede wszystkim søuzÇby zasteÎpczej, uboju rytualnego oraz praktyk religijnych wykonywanych przez osoby pozba- wione wolnosÂci. O kierunkach rozwoju wøoskiego prawa wyznaniowego sÂwiadczaÎ roÂwniezÇ zamieszczone w tej czeÎsÂci zbioru orzeczenia Trybunaøu Konstytucyjnego, w ktoÂrych uznano za niezgodne z konstytucjaÎ przepisy kodeksu karnego, roÂzÇnicujaÎce odpowiedzialnosÂc karnaÎ w zalezÇnosÂci od religii, ktoÂrej dotyczyø czyn, oraz wypowiedziano sieÎ przeciwko mozÇliwosÂ- ci ograniczania uøatwien zwiaÎzanych ze wznoszeniem obiektoÂw kultu je- dynie do tych zwiaÎzkoÂw wyznaniowych, ktoÂrych sytuacja prawna zostaøa unormowana w odreÎbnej ustawie.

W kolejnej czeÎsÂci zbioru podjeÎto problematykeÎ realizacji postano- wien konkordatu z 1984 r. W pierwszym z opracowan wprowadzajaÎcych Attilio Nicora poddaø analizie stopien zaawansowania tego procesu, zwracajaÎc uwageÎ na roÂzÇnorodnosÂc wykorzystanych w jego trakcie form (dziaøalnosÂc komisji parytetowej, wymiana not dyplomatycznych, dalsze umowy pomieÎdzy StolicaÎ ApostolskaÎ a Wøochami, umowy pomieÎdzy KonferencjaÎ Episkopatu Wøoch i ministrami, konsultacje w poszczegoÂl- nych sprawach). Giorgio Feliciani skoncentrowaø sieÎ na roli Konferencji Episkopatu Wøoch w realizacji konkordatu, podkresÂlajaÎc dowartosÂciowa- nie tejzÇe Konferencji jako podmiotu decydujaÎcego o ksztaøcie relacji panÂstwo ± KosÂcioÂø. KroÂtkie uwagi zostaøy posÂwieÎcone roÂwniezÇ aktywnosÂ- ci Stolicy Apostolskiej na arenie mieÎdzynarodowej (Bruno Bottai), przy- jeÎtemu w 1985 r. rezÇimowi prawnemu dotyczaÎcemu kosÂcielnych doÂbr i jednostek organizacyjnych oraz systemu finansowania KosÂcioøa (Carlo Cardia) oraz ochronie doÂbr kultury o charakterze sakralnym (Franco Borsi).

WsÂroÂd zgromadzonych w tej czeÎsÂci dokumentoÂw na pierwszym miejs- cu umieszczono konkordat z 1984 r. wraz z protokoøem dodatkowym.

W dalszej kolejnosÂci uwzgleÎdniono roÂzÇnego rodzaju akty wydane dla

ich realizacji, a takzÇe dokumenty przyjeÎte w celu okresÂlenia jednolitej

interpretacji nowych norm oraz wydane w zwiaÎzku z nimi orzeczenia

wøoskiego Trybunaøu Konstytucyjnego. Dokumenty te zostaøy pogrupo-

wane na podstawie kryterium merytorycznego. W kolejnych fragmentach

zebrano akty dotyczaÎce kwestii natury finansowej, nominacji na urzeÎdy

kosÂcielne, sÂwiaÎt religijnych, nauczania religii katolickiej w szkoøach pu-

blicznych, uznania przez panÂstwo tytuøoÂw nadawanych przez kosÂcielne

szkoøy wyzÇsze, posøug religijnych, doÂbr kulturalnych o charakterze sakral- nym oraz maøzÇenÂstwa.

Z perspektywy polskiej warto zwroÂcic uwageÎ, zÇe wszystkie umowy zawierane przez organy wøadz publicznych z KonferencjaÎ Episkopatu Wøoch zostaøy wprowadzone do wøoskiego porzaÎdku prawnego z wyko- rzystaniem zÂroÂdeø prawa powszechnie obowiaÎzujaÎcego, zapewniajaÎcych tym umowom peønaÎ realizacjeÎ. W Polsce natomiast tekst umowy mieÎdzy RzaÎdem RP a KonferencjaÎ Episkopatu Polski z dnia 1 lipca 1999 r. w spra- wie statusu prawnego kosÂcielnych szkoÂø wyzÇszych zostaø ¹podany do wia- domosÂciº w zaøaÎczniku do obwieszczenia Ministra Spraw Zagranicznych, a porozumienie pomieÎdzy Ministrem Edukacji Narodowej oraz Konfe- rencjaÎ Episkopatu Polski z dnia 6 wrzesÂnia 2000 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii zostaøo ogøoszone w ¹Dzienniku UrzeÎ- dowymº tegozÇ Ministerstwa zupeønie samodzielnie. Praktyka ta jednak ± na co juzÇ zwracano uwageÎ ± pozostaje w dysharmonii z normami Konsty- tucji RP odnoszaÎcymi sieÎ do zÂroÂdeø prawa. DosÂwiadczenia wøoskie dodat- kowo winny sieÎ przyczynic do zrewidowania sposobu posteÎpowania sto- sowanego w naszym kraju.

Kolejna z czeÎsÂci omawianej publikacji zostaøa posÂwieÎcona umowom

zawieranym przez RadeÎ MinistroÂw z przedstawicielami niekatolickich

zwiaÎzkoÂw wyznaniowych, zgodnie z art. 8 ust. 3 Konstytucji Wøoch. Za-

warte do tej pory umowy zostaøy scharakteryzowane w trzech opracowa-

niach. Pierwsze z nich ± autorstwa Francesco Pizzettiego ± zostaøo posÂwieÎ-

cone ostatnim chronologicznie umowom, na podstawie ktoÂrych jeszcze

nie uchwalono ustaw (z WøoskaÎ UniaÎ BuddyjskaÎ ± Unione Buddhista

Italiana oraz ChrzesÂcijanÂskaÎ KongregacjaÎ SÂwiadkoÂw Jehowy ± Congre-

gazione cristiana dei Testimoni di Geova). W kolejnym artykule Gianni

Long ukazaø charakterystyczne rysy pieÎciu umoÂw zawartych z KosÂcioøami

ewangelickimi (ze Stoøem WaldensoÂw ± Tavola Valdese, WøoskaÎ UniaÎ

ChrzesÂcijanÂskich KosÂcioøoÂw adwentystycznych Dnia SioÂdmego ± Unione

italiana delle chiese cristiane avventiste del 7 giorno, Zgromadzeniami

BozÇymi we Wøoszech ± Assemblee di Dio in Italia, ChrzesÂcijanÂskaÎ UniaÎ

Ewangelicko-BaptystycznaÎ Wøoch ± Unione cristiana evangelica battista

d'Italia oraz KosÂcioøem Ewangelicko-LuteranÂskim we Wøoszech ± Chiesa

evangelica luterana in Italia). Z kolei Giorgio Sacerdoti, autor trzeciego

opracowania, przedstawiø umoweÎ zawartaÎ przez RadeÎ MinistroÂw ze

ZwiaÎzkiem Wøoskich Gmin ZÇydowskich (Unione delle ComunitaÁ ebrai-

che italiane).

W tej czeÎsÂci zbioru zostaøy ponadto zamieszczone wszystkie ustawy uchwalone zgodnie z art. 8 ust. 3 Konstytucji Wøoch, wraz z ich poÂzÂniej- szymi nowelizacjami, a takzÇe projekty ustaw sporzaÎdzone na podstawie umowy RzaÎdu Wøoch z KongregacjaÎ SÂwiadkoÂw Jehowy oraz WøoskaÎ UniaÎ BuddyjskaÎ. SzczegoÂlnaÎ wartosÂc posiada tabela synoptyczna, pozwa- lajaÎca na poroÂwnanie tresÂci zawartych do tego czasu umoÂw.

DosÂwiadczenia zwiaÎzane z realizacjaÎ art. 8 ust. 3 Konstytucji Wøoch dowodzaÎ, zÇe normowanie sytuacji prawnej zwiaÎzkoÂw wyznaniowych na podstawie uprzednich umoÂw znaczaÎco przyczynia sieÎ do faktycznego za- gwarantowania wolnosÂci religijnej w jej wymiarze indywidualnym i wspoÂl- notowym. DowodzaÎ roÂwniezÇ, zÇe instrument ukøadowy mozÇe byc wyko- rzystywany nie tylko w odniesieniu do KosÂcioøoÂw chrzesÂcijanÂskich, mocno zakorzenionych w kulturze europejskiej, ale roÂwniezÇ w stosunku do zwiaÎzkoÂw wyznaniowych powstaøych w innych kontekstach spoøeczno- kulturowych, a w konsekwencji posiadajaÎcych nawet skrajnie odmiennaÎ struktureÎ i zasady doktrynalne. SpostrzezÇenia te posÂrednio potwierdzajaÎ zasadnosÂc unormowan dotyczaÎcych form regulacji relacji pomieÎdzy panÂ- stwem a zwiaÎzkami wyznaniowymi, ktoÂre zostaøy zawarte w polskiej usta- wie zasadniczej.

W ostatniej czeÎsÂci omawianej publikacji zgrupowano dokumenty (baÎdz ich fragmenty) zwiaÎzane z ochronaÎ wolnosÂci sumienia i religii, ktoÂre po 1980 r. zostaøy przyjeÎte przez roÂzÇnorodne organizacje mieÎdzynarodo- we oraz instytucje wspoÂlnotowe. Ze zrozumiaøych wzgleÎdoÂw majaÎ one dla Polski podobne znaczenie jak dla Wøoch.

WsÂroÂd przepisoÂw zaczerpnieÎtych z prawa mieÎdzynarodowego u- wzgleÎdniono nie tylko akty, ktoÂre zostaøy wprost posÂwieÎcone prawu do wolnosÂci mysÂli, sumienia i religii (jak Deklaracja z 25 listopada 1981 r.

w Sprawie Eliminacji Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji Opartych na Religii lub Przekonaniach), lecz roÂwniezÇ inne dokumenty posÂwieÎcone ochronie praw czøowieka, bioraÎce pod uwageÎ roÂwniezÇ teÎ wolnosÂc (jak np. Konwencja z 20 listopada 1989 r. o Prawach Dziecka).

Obok nich zamieszczono najwazÇniejsze przepisy prawa wspoÂlnotowego,

decydujaÎce o poszanowaniu wolnosÂci religijnej oraz odnoszaÎce sieÎ do

statusu KosÂcioøoÂw w panÂstwach Unii Europejskiej. Przepisy wyjeÎte

z Traktatu UstanawiajaÎcego WspoÂlnoteÎ EuropejskaÎ (art. 13 i 151) mylnie

umieszczono jednak w sposoÂb sugerujaÎcy, izÇ pochodzaÎ one z Traktatu

o Unii Europejskiej. W tej czeÎsÂci zbioru uwzgleÎdniono ponadto roÂzÇnego

rodzaju akty niemajaÎce charakteru prawnego, a wsÂroÂd nich roÂwniezÇ re-

zolucje Parlamentu Europejskiego oraz rekomendacje Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczaÎce dziaøalnosÂci sekt i nowych ru- choÂw religijnych.

Potrzeba uwzgleÎdnienia dosÂwiadczen innych panÂstw przy tworzeniu i ocenie unormowan polskich nie wymaga dzis szczegoÂlnego uzasadniania.

RealizujaÎc unormowania przyjeÎte w obowiaÎzujaÎcej Konstytucji RP oraz daÎzÇaÎc do nalezÇytego wywiaÎzania sieÎ z zobowiaÎzan wynikajaÎcych z obowiaÎ- zujaÎcego prawa mieÎdzynarodowego oraz norm wspoÂlnotowych, nalezÇy zwroÂcic szczegoÂlnaÎ uwageÎ na prawo wøoskie. Republika Italii, jako czøo- nek struktur wspoÂlnotowych, od dziesieÎcioleci realizuje bowiem podobny model relacji panÂstwo ± KosÂcioÂø. Z tych racji nalezÇy polecic omawianaÎ publikacjeÎ nie tylko badaczom polskiego prawa wyznaniowego, ale roÂw- niezÇ wszystkim zaangazÇowanym w jego tworzenie.

Piotr Stanisz

MarõÂa JesuÂs GutieÂrrez del Moral, Miguel AÂngel CanÄivano Salvador, El Estado frente a la libertad de religioÂn:jurisprudencia constitucional espanÄola y del Tribunal Europeo de Derechos Humanos, Barcelona 2003, ss. 187.

Profesor prawa wyznaniowego w Uniwersytecie Freiburg im Breisgau

Javier MartõÂnez-Torron stwierdziø w Przedmowie do wymienionej wyzÇej

ksiaÎzÇki, zÇe jest to dzieøo ¹interesujaÎce i bardzo uzÇyteczneº w dobie inte-

gracji europejskiej, ktoÂra zmusza do zgøeÎbiania koncepcji demokracji, a ta

jest nieodøaÎczna od praw czøowieka, co podkresÂlono takzÇe w Karcie Praw

Podstawowych Unii Europejskiej, przyjeÎtej na szczycie w Nicei w grudniu

2000 r. WsÂroÂd praw podstawowych osoÂb i wspoÂlnot opartych na wieÎzi

przekonan jest wolnosÂc religijna. Unia staøaby sieÎ schizofrenicznym bytem

politycznym, gdyby czyniaÎc deklaracje o demokracji, jednoczesÂnie igno-

rowaøa w aspekcie prawnym element tak znaczaÎcy, szczegoÂlnie teraz, po

przystaÎpieniu do Unii krajoÂw z Europy Wschodniej i Centralnej, o tak

zroÂzÇnicowanym dosÂwiadczeniu w ukøadaniu relacji panÂstwo±zwiaÎzki wy-

znaniowe, odmiennym szczegoÂlnie przy poroÂwnaniu z wieÎkszosÂciaÎ panÂstw

Europy Zachodniej. IstotnaÎ roleÎ w pojmowaniu i dostosowywaniu ¹stylu