Początki rządów Bolesława Chrobrego. Dzieje jednej przyjaźni
Wprowadzenie Przeczytaj
Prezentacja interaktywna Sprawdź się
Dla nauczyciela
Po lewej widoczny Bolesław Chrobry z Pocztu królów i książąt polskich Jana Matejki. Po prawej widoczny św. Wojciech
W 992 r. Bolesław Chrobry rozpoczął rządy w państwie polskim. W tym czasie Wojciech Sławnikowic objął biskupstwo w Pradze. Co połączyło zasadniczego w kwestiach wiary duchownego z władcą,
pragnącym odnosić sukcesy na arenie międzynarodowej? Przyjaźń, wspólnota celów, a może przypadek?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Twoje cele
Opowiesz, kim był św. Wojciech.
Prześledzisz etapy działalności św. Wojciecha.
Zrekonstruujesz ostatnią misję św. Wojciecha na podstawie legendy o nim i Drzwi Gnieźnieńskich.
Ocenisz „wagę” relikwii św. Wojciecha dla Bolesława Chrobrego, dla Kościoła i dla państwa polskiego.
Początki rządów Bolesława Chrobrego. Dzieje jednej przyjaźni
Po lewej widoczny Bolesław Chrobry z Pocztu królów i książąt polskich Jana Matejki. Po prawej widoczny św. Wojciech z ryciny Wolfganga Kiliana.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Przeczytaj
Spotkanie księcia Bolesława i biskupa Wojciecha
Kiedy zmarł Mieszko I, jego pierworodny syn Bolesław działał bez skrupułów wobec swojej macochy Ody i jej małoletnich synów. Wypędził swoich przyrodnich braci. Objął władzę w państwie ojca i robił
wszystko, aby ją utrzymać. Na jego korzyść przemawiał wiek (25 lat) oraz doświadczenie w sprawowaniu władzy. Odziedziczone przez niego państwo składało się z ziem centralnych oraz ziem stosunkowo niedawno przyłączonych – Śląska i części Małopolski. Młody władca musiał jak najszybciej podjąć działania scalające i ugruntowujące podporządkowanie organizacji kościelnej oraz władzy zwierzchniej rodu Piastów.
Mapa przedstawiająca Polskę za panowania Mieszka I
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
W tym czasie, w 992 r., ponownie biskupem Pragi został Wojciech z rodu Sławnikowiców. Pierwsze urzędowanie na stolicy biskupiej w Pradze zakończyło się jego wypędzeniem z miasta z powodu zbyt gorliwego napominania wiernych. W 994 r., rozgoryczony brakiem efektów swojej działalności, opuścił stolicę Czech i przybył do Rzymu. Ta decyzja ocaliła życie jemu i jego bratu Radzimowi Gaudentemu – nie zostali oni, jak ich bliscy, wymordowani na polecenie panujących w Czechach Przemyślidów.
Nie wiadomo, dlaczego Bolesław Chrobry przyjął w 996 r. na swoim dworze uciekinierów z Pragi. Trudno też rozstrzygnąć, kto był pomysłodawcą podjęcia misji chrystianizacyjnej na ziemi Prusów – Bolesław czy Wojciech. Prusowie zajmowali tereny na północny wschód od państwa polskiego i byli, poza Wieletami, jedynymi poganami, których chrystianizację można było zacząć prowadzić. Wieleci zajmowali ziemie w orbicie wpływów niemieckich i wyprawy na ich terytoria spowodowałyby konflikt z cesarstwem.
Wiadomo, że Bolesław Chrobry uzyskał zgodę papiestwa i cesarstwa na organizację misji Wojciecha.
Książę polski wziął na siebie przygotowanie wyprawy chrystianizacyjnej pogan, która w razie sukcesu mogła się zakończyć podporządkowaniem jemu terenów zamieszkałych przez Prusów.
Wybrzeże Bałtyku w czasach Bolesława Chrobrego. Wyjaśnij, dlaczego ziemie zamieszkałe przez plemiona pruskie były naturalnym kierunkiem ekspansji dla Bolesława Chrobrego.
Źródło: MEN, dostępny w internecie: wlaczpolske.pl.
Śmierć Wojciecha
W 996 r. biskup wyruszył najpierw do Gdańska, a następnie na ziemie zamieszkałe przez Prusów.
Towarzyszyli mu misjonarze, wśród nich brat Radzim Gaudenty. Niestety misja Wojciecha
zakończyła się 23 kwietnia 997 r., kiedy to duchowny został zabity przez Prusów. Na wieść o tym książę Bolesław zdecydował o wykupieniu ciała
męczennika z rąk pogan oraz uroczystym pochówku w Gnieźnie.
Szczątki Wojciecha, po szybkim procesie
kanonizacyjnym w 999 r., stały się relikwiami, czyli zostały otoczone kultem religijnym. W 1000 r. do miejsca pochówku św. Wojciecha, do Gniezna przybył cesarz Otton III. W czasie zjazdu otrzymał wtedy od Bolesława Chrobrego część ramienia świętego. W 1038 r., w czasie najazdu czeskiego na Wielkopolskę, relikwie św. Wojciecha zostały wywiezione i złożone w praskiej archikatedrze, gdzie są przechowywane do dzisiaj.
Srebrny relikwiarz – trumienka św. Wojciecha, wykonana w XX w., katedra w Gnieźnie. Zwróć uwagę na kształty obu relikwiarzy, sugerujące umieszczenie w nich szczątków różnych części ciała lub całości świętego.
Źródło: Lukasz19930915, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Popiersie relikwiarzowe św. Wojciecha przechowywane w Pradze, XX-wieczna replika wykonanej w 1662 r. srebrnej trumienki. Została ona skradziona w 1986 r. z Archikatedry Gnieźnieńskiej. Na szczęście gdańskiemu złotnikowi udało się odtworzyć relikwiarz.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Misje świętych
Po śmierci Wojciecha misje nie zostały przerwane. Dzieło św. Wojciecha na północnym pograniczu ziem Chrobrego kontynuowali bracia pustelnicy Jan i Benedykt oraz Brunon z Kwerfurtu, który miał do nich dołączyć po zakończeniu innej misji. Bracia zamieszkali w Międzyrzeczu nad Obrą, gdzie przybyli do nich kolejni pustelnicy: Izaak, Mateusz i Krystyn. Mimo że Brunon ostatecznie do nich nie dotarł, piątka duchownych rozpoczęła swoje posłannictwo szerzenia chrześcijaństwa. W 1003 r. zostali zabici przez rabusiów podczas napadu. Podobnie jak Wojciech bardzo szybko zostali uznani za świętych
męczenników. Taki sam los spotkał Brunona, który – po zakończeniu nawracania Pieczyngów na Węgrzech i Rusi – w 1008 r. przybył w końcu na ziemie polskie. Rok później, podczas nawracania
Jaćwięgów, zginął wraz z kilkunastoma braćmi zakonnymi śmiercią męczeńską. Wcześniej zdążył napisać dwa dzieła hagiograficzne: Żywot św. Wojciecha i Żywot pięciu braci męczenników.
Św. Wojciechowi poświęcono aż trzy teksty hagiograficzne (dwa z nich powstały już na początku XI w.).
W XIII w. spisane zostały jego cuda.
Słownik
hagiografia
rodzaj literatury obejmujący żywoty świętych, legendy o nich i cudach czynionych przez nich albo za ich wstawiennictwem
Jaćwięgowie
lud bałtyjski, pogański, zamieszkujący do XIII w. tereny między rzekami Narwią, Biebrzą a Niemnem;
wtedy ziemie ich przejęli Krzyżacy, a ludność przesiedlili Połabie
kraina historyczna położona między rzekami Odrą, Łabą a Soławą, zamieszkiwana od wczesnego średniowiecza przez plemiona słowiańskie
pustelnik
zakonnik żyjący w odosobnieniu, poświęcający się kontemplacji, modlitwie, umartwianiu się Prusowie
ludy bałtyckie, zamieszkujące w średniowieczu tereny między Bałtykiem, dolną Wisła a dolnym Niemnem. Nie stworzyli organizacji państwowej, najeżdżani w ramach akcji chrystianizacyjnych i w celu podbicia od IX wieku przez wyprawy z Danii, Polski, Rusi. W XIII wieku podbici przez Zakon Krzyżacki, który na ich ziemiach założył swoje państwo.
Przemyślidzi
dynastia czeska, której założycielem był legendarny Przemysł Oracz. Panowała w Czechach od czasów Borzywoja, który przyjął chrzest około 871 roku do 1306 roku, śmierci Wacława III.
relikwie
szczątki osoby świętej lub przedmioty z nią związane, stanowiące podstawę kultu religijnego i mające wielką wartość symboliczną i duchową
Wieleci
Związek Wielecki, grupa plemienna Słowian połabskich, zamieszkujących od co najmniej VIII do XII w.
tereny między dolną Odrą a Łabą; na długo zachowali oni swoje wierzenia i nie ulegli chrystianizacji;
zostali wchłonięci przez państwo niemieckie
Słowa kluczowe
św. Wojciech, relikwie, Prusowie, Bolesław Chrobry, Drzwi Gnieźnieńskie
Bibliografia
Barański M. K., Historia Polski średniowiecznej, Poznań 2012.
Maciorowski M., Maciejewska B., Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.
Mikołejko Z., Żywoty świętych poprawione ponownie, Warszawa 2017.
Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999.
Szczur S., Historia Polski Średniowiecze, Kraków 2002.
Urbańczyk P., Bolesław Chrobry – lew ryczący, Toruń 2017.
Prezentacja interaktywna
Drzwi Gnieźnieńskie
Najbardziej trwałym pomnikiem życia św. Wojciecha są Drzwi Gnieźnieńskie, ufundowane przez Mieszka III Starego w drugiej połowie XII w. Skrzydła drzwi, wykonane z brązu, składają się z 18 kwater, na których przedstawione zostały sceny z życia świętego.
Źródło: Tomasz Fedor, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
Polecenie 1
Zapoznaj się z poniższą prezentacją interaktywną. Wynotuj pięć cech charakteru biskupa Wojciecha.
Wyjaśnij, jaki był główny cel utworów hagiograficznych.
Polecenie 2
Rozstrzygnij, która z form przekazu – w postaci spisania żywotu czy w postaci Drzwi Gnieźnieńskich – jest skuteczniejsza. Uzasadnij swój wybór.
Polecenie 3
Rozstrzygnij, czy opis śmierci Wojciecha jest zgodny z płaskorzeźbą na Drzwiach Gnieźnieńskich. Odpowiedź uzasadnij.
Polecenie 4
Po zapoznaniu się z powyższą prezentacją, odpowiedz na pytania.
Sprawdź się
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj wydarzenia do dat na osi czasu.
Ćwiczenie 2
Na mapie oznaczono cyframi ziemie sąsiadujące z państwem Chrobrego w końcu X w., dokończ zamieszczone pod nią zdania, wybierając właściwą cyfrę.
Mapa Polski z 992 roku przedstawiająca ziemie sąsiadujące z państwem Chrobrego w końcu X w.
Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 3
Zapoznaj się z fotografią i wykonaj polecenie poniżej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
輸
醙
醙
Ćwiczenie 4
Dopasuj do siebie odpowiednie elementy opisujące misję św. Wojciecha z Pragi oraz misję św. Bruna z Kwerfurtu. Elementy przeciągnij w odpowiednie miejsce w tabeli.
Ćwiczenie 5
Zapoznaj się z materiałem źródłowym i wykonaj polecenia.
Fragment tekstu źródłowego
Czyż nie byłby to wielki zaszczyt i wielkie szczęście króla, żeby powiększył Kościół i przed Bogiem zyskał tytuł apostoła, aby trudził się, aby ochrzcić pogan i zapewnić pokój chrześcijanom, którzy mu w tym pomagają? Lecz w tym tkwi całe zło, że ani król nie ma zaufania do Bolesława, ani ten do zagniewanego króla. Ach, jakże [są]
nieszczęśliwe czasy nasze! […] Dlatego, królu, jeśli zostawisz w spokoju chrześcijan, aby dla chrześcijaństwa walczyć z poganami, będziesz zadowolony w dniu
ostatecznym, gdy opuściwszy wszystko staniesz przed obliczem Pana z tym mniejszym smutkiem, a z tym większą radością, im większych dobrych dzieł dokonanie nasunie ci pamięć.
Źródło: Fragment tekstu źródłowego, List do króla niemieckiego Henryka II.
“
Ćwiczenie 6
Zapoznaj się z fragmentem tekstu i wykonaj polecenie.
Jan Kanapariusz
Świętego Wojciecha żywot pierwszy
Nadbiegli wściekli poganie, rzucili się na nich z wielką gwałtownością i skrępowali wszystkich. Święty Wojciech zaś, stojąc naprzeciw Gaudentego i drugiego brata związanego, rzekł: Bracia, nie smućcie się! Wiecie, że cierpimy dla imienia Pana, którego doskonałość ponad wszystkie cnoty, piękność ponad wszystkie osoby, potęga niewypowiedziana, dobroć nadzwyczajna. Cóż bowiem mężniejszego, cóż piękniejszego nad poświęcenie miłego życia najmilszemu Jezusowi?
Z rozwścieczonej zgrai wyskoczył zapalczywy Sicco i z całych sił, wywijając ogromnym oszczepem, przebił na wskroś jego serce […]. Następnie zbiegli się wszyscy i wielokrotnie [go] raniąc, nasycali swój gniew.
Źródło: Jan Kanapariusz, Świętego Wojciecha żywot pierwszy, Biblioteka Gdańska 2009, s. 30.
“
輸
醙
醙
Ćwiczenie 7
Rozstrzygnij, który obraz przedstawia męczeńską śmierć biskupa Wojciecha. Zaznacz A lub B. Odpowiedź uzasadnij, podając dwa argumenty.
Źródło ilustracji: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ćwiczenie 8
Zapoznaj się z materiałem źródłowym i wykonaj polecenia poniżej.
Fragment opracowania historycznego
[...] Piastowie dobrze przyswoili sobie wykształcony w chrześcijaństwie zasób zachowań symbolicznych i umiejętność posługiwania się pozawerbalnymi kodami komunikowania. W tej sferze dobrze poruszał się już ojciec Bolesława. Ofiarując św.
Piotrowi swoje państwo [...], Mieszko I mógł oczekiwać jego patronatu. Umocnione tym aktem przekonanie o objęciu władztwa piastowskiego szczególną opieką najważniejszego z apostołów stało się częścią ideologii państwowej. [...].
Odczuwana i pożądana obecność sacrum została w chrześcijaństwie unaoczniona m.in. przez promowanie kultu świętych wzmacniającego ideologicznie poczucie wspólnoty większych populacji.[...] Nic dziwnego więc, że Bolesław odczuwał potrzebę pozyskania świętego patrona.
Źródło: Fragment opracowania historycznego, P. Urbańczyk, Bolesław Chrobry - lew ryczący, Toruń 2017, s. 101-102.
“
難
難
Dla nauczyciela
Autor: Katarzyna Moskwa Przedmiot: Historia
Temat: Początki rządów Bolesława Chrobrego. Dzieje jednej przyjaźni Grupa docelowa:
III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:
zakres podstawowy
IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim.
Uczeń:
1. wyjaśnia uwarunkowania narodzin państwa polskiego i jego chrystianizacji, z uwzględnieniem roli Mieszka I i Bolesława Chrobrego;
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje obywatelskie;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.
Cele operacyjne:
Uczeń:
przedstawia przebieg oraz skutki misji św. Wojciecha;
stosuje terminy: hagiografia, kanonizacja, męczeństwo, relikwie;
uczy się wykorzystywać metodę drzewka decyzyjnego w procesie podejmowania decyzji.
Strategie nauczania:
konstruktywizm;
konektywizm.
Mateody i techniki nauczania:
analiza materiału źródłowego,
drzewo decyzyjne (uproszczony schemat), dyskusja,
praca z mapą.
Formy pracy:
praca indywidualna;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji Faza wstępna:
1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu. Przedstawia kryteria sukcesu oraz podaje temat lekcji.
2. Nauczyciel poleca uczniom przygotować w parach pytania z nim związane. Czego uczniowie chcą się dowiedzieć? Co ich interesuje w związku z tematem lekcji?
Faza realizacyjna:
1. Wprowadzenie do tematu. W trakcie lekcji uczniowie poznają najważniejsze fakty z początków panowania Bolesława Chrobrego, w tym przebieg misji św. Wojciecha. W tym celu w parach opracowują w punktach najważniejsze informacje z sekcji „Przeczytaj”. Wybrana para przedstawia następnie krótko opracowane informacje przed resztą klasy.
2. Praca z multimedium. Uczniowie zapoznają się z prezentacją multimedialną i wykonują związane z nią polecenia.
3. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy cztero-, pięcioosobowe. Zapowiada, że przeanalizują problem badawczy, wykorzystując metodę drzewa decyzyjnego. Rozdaje uczniom schemat lub wyświetla go na tablicy, określa czas na przygotowanie. Temat problemu: „Biskup Wojciech przybywa do
Chrobrego i co dalej…?”. Możliwe rozwiązania: 1) Wojciech udaje się z misją do Prusów; 2) Wojciech zostaje na dworze Chrobrego. Uczniowie mają za zadanie przedstawić pozytywne i negatywne skutki każdej możliwości tego wydarzenia.
4. Po ustalonym czasie przedstawiciel wybranej (lub wylosowanej) grupy przedstawia odpowiedzi, inna osoba z grupy może zapisywać je na tablicy. Członkowie pozostałych grup mogą uzupełniać schemat o swoje propozycje.
5. Nauczyciel zachęca uczniów do dyskusji na temat obu scenariuszów oraz celów i zysków, które mógłby osiągnąć Bolesław Chrobry i państwo polskie.
Faza podsumowująca:
1. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie: Która decyzja (z omawianych) przyniosłaby najwięcej korzyści Wojciechowi? A która najwięcej korzyści księciu Bolesławowi? Która państwu polskiemu i Kościołowi na ziemiach polskich? Uczniowie wypracowują wspólne stanowisko, mogą głosować na daną opcję.
2. Uczniowie wykonują ćwiczenia wskazane przez nauczyciela.
3. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów, udzielając im tym samym informacji zwrotnej. Może ocenić pracę wylosowanej grupy.
Praca domowa:
Stwórz kalendarium dotyczące dziejów relikwii św. Wojciecha.
Materiały pomocnicze:
M.K. Barański, Historia Polski średniowiecznej, Poznań 2012.
B. Maciejewska, M. Maciorowski, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.
Piastowie. Leksykon biograficzny, red. nauk. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999.
S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
P. Urbańczyk, Bolesław Chrobry – lew ryczący, Toruń 2017.
Wskazówki metodyczne:
Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z informacjami w sekcji „Prezentacja interaktywna”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.
Spis ilustracji nieopisanych:
Ćwiczenie 3 - Ilustracja: Drzwi katedry gnieźnieńskiej; przedstawiony jest Święty Wojciech oraz książe Bolesława; Zakład Imienia Ossolińskich Wrocław, domena publiczna, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 7 - Ilustracja A: Eneasz opuszcza płonącą Troję, obraz autorstwa Federico Barocciego;
domena publiczna, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 7 - Ilustracja B: Święty Wojciech, domena publiczna, Wikimedia Commons.
