Uwagi do wersji zaadaptowanej:
Wersja elektroniczna publikacji została stworzona zgodnie z art. 33 z indeksem 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Zostały zachowane numery stron. Numer danej strony znajduje się nad tekstem danej strony i poprzedza go skrót „Str.”
Wartości wyrażone w oryginale liczbami rzymskimi w adaptacji przedstawiono cyframi arabskimi.
W publikacji zastosowano dwa rodzaje przypisów: tradycyjne dolne oraz
harvardzkie. Przypisy tradycyjne dolne są linkami oznaczonymi słowem „przypis” i numerem porządkowym wziętymi w nawias kwadratowy. Przypisy harvardzkie są linkami oznaczonymi słowem „Przypis”, numerem porządkowym, nazwiskiem autora, rokiem wydania publikacji oraz niekiedy numerem stron, wziętymi w nawias okrągły.
Linki te prowadzą do opisów przypisów, które zostały umieszczone na końcu dokumentu. Powrót do treści głównej po odczytaniu opisu przypisu jest możliwy poprzez link „Wróć do treści głównej” umieszczony na końcu każdego opisu przypisu.
Zakładki oznaczone literą „p.” i numerem porządkowym znajdują się w treści głównej, w miejscu występowania przypisu.
W publikacji pojawiają się skróty:
red. – redakcja;
t. – tom;
ryc. – rycina pp. – państwo;
DSM – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders;
UJ – Uniwersytet Jagielloński.
Koniec uwag do wersji zaadaptowanej.
Str.159
Bogusława Piasecka
Przydatność modeli funkcjonowania rodziny w diagnozie i kwalifikacji do terapii
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie procesu diagnozy funkcjonowania rodziny i na jej podstawie przeprowadzenie kwalifikacji do terapii rodzinnej. Diagnoza jest oparta na
systemowym modelu funkcjonowania rodziny autorstwa S. Flecka. Ten
wielowymiarowy model uwzględnia pięć obszarów funkcjonowania rodziny i dziewięć etapów jej rozwoju. W procesie diagnozy ważne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy rodzina, będąc w określonej fazie cyklu życia rodziny, wypełnia kluczowe dla tej fazy zadania. Zadania w wielu aspektach uwzględniają kontekst społeczny. W diagnozie i terapii rodzin niesystemowe, indywidualne diagnozy opierające się na klasyfikacjach psychiatrycznych są niewystarczające, stąd istnieje konieczność poszukiwania modeli uwzględniających indywidualne cechy
identyfikowanego pacjenta, diagnozujących w sposób systematyczny strukturę i funkcjonowanie rodziny oraz jej otoczenie społeczne i kulturowe. W pracy przedstawiono opis rodziny zgłoszonej na terapię.
Słowa kluczowe: wielowymiarowy model diagnozy rodziny, zadania rodzicielskie, dysfunkcje rodziny.
Modele systemowe
Psychoterapia, bez względu na podejście teoretyczne, to proces diagnostyczno- terapeutyczny oparty na ciągłym budowaniu hipotez i weryfikowaniu ich przez dialog między terapeutą a pacjentem. W procesie diagnostyczno-terapeutycznym, gdy pacjentem jest cała rodzina, niesystemowe, indywidualne diagnozy formułowane na podstawie klasyfikacji psychiatrycznych nie są wystarczające. V. Satir przyznaje, że nazywanie choroby jest częścią terapii, przestrzega jednak przed traktowaniem osoby jedynie w kategoriach klasyfikacji klinicznych, by nie zamykać umysłu „na możliwość istnienia innych interpretacji, do których mogłyby prowadzić nowe
dowody” (Przypis 1 Satir, 2000, s. 142). W praktyce terapeuci rodzinni posługują się klasyfikacją rodzin zgodną z symptomatologią identyfikowanego pacjenta, na
przykład: rodziny anorektyczne, schizofreniczne, z uzależnieniem, ale dokonywanie takiej klasyfikacji jest uproszczeniem i pozostaje w sprzeczności z podstawową zasadą podejścia systemowego, by „patologię indywidualną (…) rozpatrywać tylko w kontekście interakcji rodziny”(Przypis 2 Simon, Stierlin, 1998, s. 214). W
systemowym rozumieniu wystąpienia objawu konceptualizacja polega na analizie funkcjonowania rodziny przed i w trakcie pojawienia się objawu na podstawie interakcyjnych modeli ukazujących wzajemne oddziaływanie subsytemów na jednostkę.
Str. 160
Opis modeli funkcjonowania rodzin można znaleźć w podstawowej literaturze przedmiotu (Przypis 3 Barbaro, 1994; Przypis 4 Simon, Stierlin, 1998; Przypis 5 Namysłowska, 2000; Przypis 6 Plopa, 2004; Przypis 7 Goldenberg, Goldenberg, 2006). Wśród najczęściej wymienianych modeli oprócz Modelu Systemowego W.R.
Beaversa, Modelu Kołowego D.H. Olsona i Modelu Strukturalnego S. Minuchina wyróżnia się grupę modeli międzypokoleniowych i kulturowych. Do modeli międzypokoleniowych można zaliczyć Model M. Bowena i koncepcję procesów transmisji międzypokoleniowych I. Boszormenyi-Nagy. W podejściu kulturowym do terapii rodzin modele uwzględniają nie tylko rasowe, etniczne, religijne, historyczne i geograficzne identyfikacje rodzin, ale także status społeczno-ekonomiczny,
otoczenie (miejskie, wiejskie), poglądy polityczne czy poziom akulturacji rodziny.
Poszukując wspólnych elementów powyższych modeli, można stwierdzić, że
większość akcentuje znaczenie: struktury rodziny, jej klimatu emocjonalnego, granic, komunikacji, umiejętności rozwiązywania problemów, dziedzictwa
międzypokoleniowego, zdolności do zmian w odpowiedzi na rozwój rodziny i w relacji z kontekstem społecznym.
Zastosowanie modeli integracyjnych i wielowymiarowych w praktyce [przypis 1]
Terapeuci rodzinni, pracujący zgodnie z paradygmatem systemowym, by zrozumieć konkretną rodzinę, jej emocjonalność, wzory zachowań, sposoby poznawania i interpretowania świata, odwołują się do kilku modeli jednocześnie. W praktyce, jak wspomniano na początku rozważań, proces terapii jest ciągłym stawianiem i
weryfikowaniem hipotez na podstawie nowej wiedzy o rodzinie. Kwalifikacja rodziny do terapii rodzinnej jest ważnym elementem tego procesu, często decydującym o przebiegu i/lub skuteczności terapii, stąd wymaga niejednokrotnie konsultacji
zespołowej, na której dyskutowane są inne od terapii rodzinnej możliwości pomocy.
Kwalifikacja do terapii dokonywana jest po zebraniu podstawowych danych od zgłaszającego problem przedstawiciela rodziny o strukturze rodziny oraz zgłaszanym objawie i przeprowadzeniu wywiadu z całą rodziną. To pierwsze spotkanie przedstawiciela rodziny z terapeutą jest początkiem budowania relacji terapeutycznej, od której jakości może zależeć powodzenie spotkania całej rodziny.
Wywiad z całą rodziną jest oparty na schemacie opracowanym przez szkołę mediolańską (Przypis 8 Stierlin, 1999). Pierwsze spotkanie służy nawiązaniu
kontaktu z każdym członkiem rodziny, jest również okazją do przedstawienia metody pracy, roli terapeuty i koterapeutów. Rodzina „uczy się” cyrkularnego, kierowanego
przez terapeutę sposobu rozmawiania, a terapeuta i koterapeuci „uczą się” języka, stylu zachowań i klimatu rodziny.
Str. 161
Rozpoczyna się wspólna droga z rodziną do rozumienia specyfiki objawu,
odnajdywania jego znaczenia i funkcji, jaką pełni w rodzinie. Pierwsze spotkanie z rodziną można porównać do narady z udziałem terapeutów, na której każdy członek rodziny ma czas, by określić, co dla niego jest problemem, sformułować oczekiwania co do terapii i zmian w rodzinie. Spotkanie kończy zawarcie kontraktu
akceptowanego przez wszystkie osoby. Objaw, czyli problem, z którego powodu rodzina zgłasza się do terapii, zgodnie z koncepcjami systemowymi jest wypadkową wielu czynników mających związek z kontekstem rodzinnym i społecznym.
Nosicielem objawu jest tak zwany identyfikowany pacjent – najczęściej dziecko, którego cechy podmiotowe stanowią predyspozycję do wystąpienia objawu.
Uwzględnienie czynników osobowych i kontekstualnych w patogenezie objawu wymaga stosowania modeli integracyjnych. Przykładem takiego modelu jest trzyczynnikowa koncepcja P.D. Slade, pozwalająca zrozumieć predyktory oraz kontekst pojawienia i utrzymywania się zaburzeń jedzenia u nastoletnich pacjentek i pacjentów. Autor, wielokrotnie cytowany przez badaczy zajmujących się
zaburzeniami jedzenia (Przypis 9 Józefik, 1999; Przypis 10 Jośko i Kamecka-Krupa, 2007), w swoim modelu jako warunki sprzyjające wystąpieniu i utrzymywaniu się zaburzeń wymienia, oprócz predyspozycji biologicznych i psychologicznych identyfikowanego pacjenta i sytuacji wyzwalającej, do której zalicza traumatyczne zdarzenia, czynniki podtrzymujące objawy, na przykład zmniejszenie się kryzysu małżeńskiego.
Rycina 1 jest ilustracją modelu integracyjnego, który może mieć zastosowanie w pracy z każdym problemem zgłaszanym do terapii.
Ryc. 1. Model integracyjny w zrozumieniu objawu
Źródło: opracowanie własne.
Str. 162
Wszystkie wymienione obszary wymagają cyrkularnego badania, poznawania i rozumienia wraz z rodziną w trakcie procesu psychoterapii. Badając historię
wystąpienia i zmienność objawu, uwzględnia się cechy temperamentu i osobowości, predyspozycje genetyczne identyfikowanego pacjenta oraz jego ogólny stan
zdrowia. Warto również zwrócić uwagę na podobieństwa i różnice temperamentalne w obrębie rodziny nuklearnej, co pozwoli zbudować portret emocjonalny rodziny i stopień dopasowania jej członków. Relacje małżeńskie i między rodzeństwem są kolejnym istotnym tematem rozmowy z rodziną. Przekaz międzypokoleniowy dotyczący sposobów radzenia sobie z problemami w rodzinach generacyjnych rodziców, który bada się z użyciem genogramu, stanowi kluczowy element procesu terapii.
Poznanie sytuacji szkolnej i rówieśniczej dzieci, a także sytuacji zawodowej rodziców pozwoli na zdiagnozowanie kontekstu społecznego rodziny. Ważnym tematem jest również historia szukania pomocy z włączanymi instytucjami, a także wspierającymi osobami z i spoza rodziny. Sieć wsparcia rodziny oraz jej kontekst kulturowy
dostarczają terapeutom wiedzy na temat zasobów rodziny. Podejście integracyjne zakłada dołączenie do procesu leczenia innych specjalistów, na przykład
psychiatrów, psychoterapeutów indywidualnych.
Model wielowymiarowy
Model [przypis 2] funkcjonowania rodziny Stephena Flecka (Przypis 11 Fleck, 1983) oparty jest na wielowymiarowej siatce. W perspektywie poziomej autor wyróżnia pięć
obszarów funkcjonowania rodziny, a w pionowej – dziewięć faz życia rodziny. Wśród pięciu elementów oprócz przywództwa, granic, komunikacji i emocjonalności
wymienia realizację zadań rodzicielskich, które zmieniają się wraz z każdą fazą cyklu życia rodziny. Diagnoza rodziny na podstawie powyższego modelu polega na opisie poszczególnych obszarów w kontekście obecnej fazy z uwzględnieniem realizacji zadań w poprzednich fazach. Autor wymienia dziewięć faz, a w każdej stawia przed mężem i żoną zadania rodzicielskie, których wypełnienie jest konieczne do
prawidłowego funkcjonowania rodziny.
W pierwszej fazie – małżeństwa – zadaniem kobiety i mężczyzny jest stworzenie satysfakcjonującej dla obu stron wspólnoty. Kolejnym zadaniem jest planowanie i przygotowanie się do rodzicielstwa. Autor przed obojgiem rodziców stawia wymóg opieki prenatalnej i perinatalnej. W fazie drugiej – opieki i troski – zadaniem rodziców jest ochrona więzi między matką a noworodkiem, podział obowiązków rodzicielskich, stymulowanie rozwoju dziecka, ale również odzwyczajanie go od ciągłej opieki i symbiotycznego kontaktu cielesnego. Zadania rodzicielskie w fazie trzeciej: pomoc w raczkowaniu (tollding) jest związana z dosłownym wspieraniem samodzielności dziecka w chodzeniu, ale i w pierwszych krokach, kontrolowaniu ciała, treningu czystości, werbalizacji i w zmaganiu się z rozdzieleniem.
Str. 163
Czwarta faza to faza relacji, w której najważniejsze są ustanowienie wyraźnej granicy między subsystemami rodziców i dziecka oraz zapewnienie i ułatwienie dziecku kontaktów społecznych i przygotowanie go do szkoły. W kolejnej, piątej fazie – rodzinnej jedności – zadaniem rodzicielskim jest aranżowanie wspólnej pracy, zabawy. Wprowadzanie dziecka w zwyczaje i rytuały rodzinne jest związane z przeżywaniem radości, cierpienia, żałoby. Jest to również faza, w której rodzice mierzą się ze zbliżającym się kryzysem wieku średniego, a dzieci z budowaniem relacji rówieśniczych. Adolescencja to szósta faza, w której dzieci sprawdzają siłę rodzicielskiego subsystemu i poszukują niezależności, zadaniem rodziców jest podkreślanie spójności i wyznaczanie granic rodziny oraz systematyczne włączanie dzieci do podejmowania decyzji, które ich dotyczą. W siódmej fazie – emancypacji – autor wyznacza zadania dla rodziców, polegające na przygotowaniu się do życia we dwoje i umożliwieniu dorosłym dzieciom zbudowania niezależności i wyznaczenia własnych celów i działań, aż do uzyskania międzypokoleniowej równości. Faza
przedostatnia, ósma to bycie we dwoje. Jest to okres koncentracji na pracy,
pielęgnowania społecznych kontaktów, ale też przyjęcia nowych zadań związanych z byciem babcią i dziadkiem. W fazie ostatniej – dziewiątej zadania dotyczą adaptacji do spadku witalności, chorób, ograniczenia przestrzeni życia, również akceptacji emerytury, pogodzenia się ze śmiercią współmałżonka/współmałżonki, przyjaciół.
Ważnymi zadaniami są również: zrzeczenie się przewodnictwa na rzecz dzieci i przyjmowanie ich pomocy.
Po dokonaniu analizy realizacji zadań rodzicielskich w poszczególnych fazach następuje diagnoza pięciu obszarów: przywództwa, granic, emocjonalności, komunikacji i realizacji zadań w obecnej fazie życia rodziny.
S. Fleck uważa, że jasna, klarowna hierarchia przywództwa rodzinnego zapewnia członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa i stabilności. Załamanie przywództwa następuje w sytuacji walki o władzę między rodzicami, gdy istnieje rozłam w podziale władzy lub wycofania się z przywództwa, czyli oddanie władzy przez jednego lub oboje rodziców. Autor wyróżnia trzy rodzaje granic, te które wyodrębniają rodzinę nuklearną z otaczającego ekosystemu, granice między subsystemami, które pozwalają oddzielić podsystem rodziców od podsystemu dzieci i granice ego (boundary development in children), dzięki którym jednostka uzyskuje autonomię.
Granice funkcjonalne są przepuszczalne, pozwalające zachować autonomię jednostki, subsystemu lub rodziny, ale i umożliwiające przepływ informacji,
współpracę, zwrócenie się o pomoc i jej udzielenie. Emocjonalność rodziny budują relacje w parze małżeńskiej, między dziećmi oraz między dziećmi a rodzicami.
Rodziny, w których jest przyzwolenie na wyrażanie zarówno emocji pozytywnych, jak i negatywnych, w których ujawnia się szeroka gama emocji od uczuć miłości i troski do gniewu, strachu i wstydu, można określić jako rodziny zrównoważone
emocjonalnie. Załamanie emocjonalności rodziny następuje w wypadku tłumienia otwartego wyrażania emocji lub dominacji emocji negatywnych.
Str. 164
W pierwszym wypadku przeżywane emocje negatywne wywołują poczucie winy, w drugim interakcje między poszczególnymi członkami rodziny przepojone są
smutkiem, lękiem, wrogością. Dzieci rzadko nagradzane pozbawione są
pozytywnych wzmocnień. Taki klimat może łączyć się z przekazem: nie chwalę, żeby nie zapeszyć, jak skrytykuję, będzie się bardziej starał. Dzięki klarownej i otwartej
komunikacji wewnątrzrodzinnej każda osoba ma wyraźnie określone zadania i obszary odpowiedzialności dopasowane do wieku i roli. Należy pamiętać o tym, że każdy akt komunikacji zawiera aspekt treściowy, którym jest informacja werbalna, i aspekt relacyjny przekazywany niewerbalnie, a przesycony emocjami,
interpretacjami, projekcjami i oczekiwaniami; w zdrowej komunikacji aspekt
treściowy jest spójny z relacyjnym. O zaburzonej komunikacji można mówić, oprócz braku spójności komunikatów, w wypadku stosowania powtarzających się:
dyskwalifikacji, mistyfikacji, przekazów paradoksalnych czy podwójnego wiązania (Przypis 12 Nęcki, 2000).
Realizacja zadań-celów rodzicielskich to ostatni z pięciu wymienianych przez S.
Flecka obszarów badania rodziny. Wśród zadań-celów stawianych przed rodzicami są te, których wypełnienie stwierdza się przez analizę funkcjonowania ich dzieci.
Autor wymienia: wychowanie, umiejętność separacji (weaning), kontrolę
zachowania, zdolność podejmowania decyzji życiowych, umiejętność zarządzania wolnym czasem, kierowanie relacjami rówieśniczymi, radzenie sobie z kryzysem, emancypację i ustanowienie rodziny prokreacyjnej. Od tego, który cel powinien być zrealizowany, zależy, na jakim etapie cyklu życia znajduje się rodzina.
Ten wielowymiarowy model pozwala na przeprowadzenie systematycznej diagnozy rodziny, kwalifikację do terapii i wskazanie najbardziej dysfunkcjonalnych obszarów.
Opis przypadku rodziny [przypis 3]
Do zespołu terapii rodzin zgłosiła się matka szesnastoletniego Marka, skierowana przez lekarza z przychodni rejonowej. W trakcie pierwszej konsultacji zebrano podstawowe dane na temat rodziny i sygnalizowanego problemu. Matka chłopca zgłaszała przede wszystkim problemy wychowawcze i trudności szkolne. Marek przestał się uczyć, groziło mu powtarzanie klasy, unikał szkoły, całe dnie spędzał zamknięty w swoim pokoju, izolował się od rówieśników oraz nadmiernie, według matki, interesował się grami komputerowymi. Płacząc, przedstawiła męża jako
„despotę”, który zarzuca żonie, że „rozpieściła syna”. Według matki mąż: „jest dużo poza domem i zaniedbuje rodzinę”, a między synem a ojcem jest konflikt. Matka wyraziła zgodę na propozycję konsultacji rodzinnej.
Str. 165
W trakcie pierwszego wywiadu rodzinnego, na który zgłosili się: matka, ojciec i Marek zebrano podstawowe dane na temat struktury rodziny i zgłaszanego
problemu.
Przedstawienie rodziny pp. K. (na podstawie konsultacji zgłoszeniowej pierwszego wywiadu rodzinnego):
– matka: Jadwiga, 52 lata, wykształcenie średnie, pracowała w handlu,
– ojciec: Józef, 59 lat, wykształcenie średnie, zatrudniony w dużej firmie jako operator ciężkiego sprzętu,
– syn: Marek, 16 lat, 1 klasa technikum.
Państwo K. mają jeszcze dwoje dorosłych dzieci, które wykształciły się, założyły rodziny i wyprowadziły się z domu rodzinnego.
Przebieg spotkania
Marek i ojciec spodziewali się czegoś innego po spotkaniu, byli raczej przygotowani na wypełnianie testów psychologicznych. Marek stwierdził, że niechętnie przyszedł i zrobił to pod wpływem nacisków matki. Narzekał, że rodzice nadmiernie go
kontrolują, matka nie pozwala mu nawet zamknąć drzwi do pokoju, ojciec mówi mu, jak ma się uczyć. Ojciec uważa, że powinien iść do „zawodówki”, ponieważ poziom technikum jest dla niego za wysoki, matka ma przeciwne zdanie. Na pytanie o oczekiwania co do spotkań rodzinnych ojciec chciał uzyskać wskazówki, jak postępować z synem. Marek chciał zmiany stosunku rodziców do niego, a matka wyraziła nadzieję, że wspólne spotkania pozwolą lepiej porozumieć się wszystkim członkom rodziny. Syn na zakończenie spotkania, płacząc, mówił o wstydzie, jaki ojciec przynosi matce swoim zachowaniem. Matka, też płacząc, wyjaśniła, że chodzi o agresywne zachowanie męża i jego brak ogłady. Pan Józef przyznał, że słyszał już te zarzuty, i prawdopodobnie chcąc uzasadnić swoją impulsywność, nawiązał do stresującej, odpowiedzialnej pracy. Pomimo niechęci i rozczarowania spotkaniem rodzinnym wyraził ochotę na kontynuację spotkań. Powiedział, że martwi się synem i ma nadzieję, że uda się go przekonać do zmiany szkoły z technikum na szkołę zawodową z niższym poziomem.
Rodzice i Marek zgłaszali następujące problemy:
– Ojciec głównie nieposłuszeństwo syna, zarzucał też żonie, że rozpieszcza syna i wychowuje go niczym jedynaka.
– Matka wskazywała przede wszystkim problemy wychowawcze z Markiem i jego trudności szkolne. Mówiła również o swojej bezradności i braku kontaktu z synem, o tym, że nie liczy się z jej zdaniem ani ze zdaniem ojca. Podkreślała także trudności w relacji z mężem, który według żony jest impulsywny i agresywny.
– Marek zgłaszał, że czuje się nierozumiany przez rodziców, mówił też o swoich trudnościach w związku z konfliktem rodziców. Z ojcem prawie nie rozmawia.
Str. 166
Diagnoza rodziny pp. K. dokonana na podstawie modelu S. Flecka
Rodzina pp. K jest na przełomie fazy adolescencji i emancypacji. Objawy syna można interpretować jako sprawdzanie spójności rodzicielskiego subsystemu, poszukiwanie niezależności, swoich własnych celów i sposobów działania.
Najważniejsze zadania rodzicielskie dla tych faz to umożliwienie dziecku separacji oraz wzmocnienie diady małżeńskiej. Analiza informacji zebranych podczas konsultacji zgłoszeniowej i rodzinnej pozwala stwierdzić, że rodzina nie wypełnia tych zadań: rodzice są skonfliktowani, a syn jest wtriangulowany w ten konflikt.
Można postawić hipotezę, że Marek dzięki braku samodzielności i niepodejmowaniu odpowiedzialności za siebie pozostaje w roli dziecka i tym samym stabilizuje rodzinę.
Przywództwo rodzinne: załamane, na przemian walka o władzę i wycofywanie się z ról rodzicielskich. Rodzice deprecjonują się wzajemnie, matka regularnie
interweniuje, gdy ojciec zwraca się do syna, ojciec krytykuje sposób wychowywania, który stosuje matka. Rodzice zgłaszają bezradność, uzasadniając ją swoim wiekiem.
Granice: zaburzenia granic spowodowane zmianą w subsystemie dzieci (separacja i założenie rodzin prokreacyjnych przez starsze dzieci), brak jasno określonych granic międzygeneracyjnych, matka nadmiernie kontrolująca syna w koalicji z synem przeciwko ojcu, mąż i żona zbyt mało zaangażowani w związek.
Emocjonalność: nadmierna bliskość między matką a synem na przemian z krytyką i odrzuceniem, brak manifestowania pozytywnych uczuć ze strony ojca do syna i wzajemnie, co powoduje poczucie izolacji i osamotnienia, rodzi dystans
emocjonalny; nadmierna impulsywność ojca, obecne poczucie rozżalenia i pokrzywdzenia u matki i syna manifestujące się płaczem. Wysokie oczekiwania matki i niskie oczekiwania ojca dotyczące wykształcenia w stosunku do syna nieuwzględniające jego planów i możliwości. U chłopca może to powodować
poczucie niższości, porażki i rodzić niechęć do podejmowania zadań. Prowadzi to do zatrzymania w rozwoju i dążeniu do uzyskania autonomii.
Komunikacja: zaburzona komunikacja między synem a ojcem, powtarzające się dyskwalifikacje, ze strony matki przekaz paradoksalny: nadmierna kontrola przy żądaniu samodzielności i wzięciu odpowiedzialności za siebie, zgłaszany brak
porozumienia między rodzicami.
Zawarcie kontraktu
W wyniku pierwszej konsultacji rodzinnej zawarto kontrakt na dwie sesje z możliwością przedłużenia terapii, pamiętając o niskiej motywacji ojca i syna do podjęcia terapii. Wszyscy członkowie rodziny wyrazili zgodę na dwa spotkania.
Wskazania do terapii rodzinnej:
– brak zrozumienia trudnych, rozwojowych, adolescencyjnych zachowań Marka, – nasilenie objawów u chłopca w momencie, gdy rodzina wchodzi w fazę
adolescencji i emancypacji,
Str. 167
– kontrowersja między rodzicami na temat stosowanych metod wychowawczych – brak spójności subsystemu rodzicielskiego,
– wzajemne obwinianie się rodziców, zgłaszana bezradność wychowawcza, – widoczny konflikt małżeński, hipoteza o wtriangulowaniu syna w ten konflikt.
Wprawdzie S. Fleck nie umieszcza w modelu analizy zasobów rodziny, ale z punktu widzenia terapeuty rodzinnego podejmującego się pracy terapeutycznej z rodziną zidentyfikowanie zasobów jest istotne. Niewątpliwym zasobem rodziny pp. K. jest wychowanie i usamodzielnienie się dwojga starszych dzieci. Ważne, że wszyscy członkowie rodziny identyfikują i zgłaszają problem. Wprawdzie rodzice i syn różnią się w określaniu jakości problemów, ale widoczne jest podobieństwo w ocenie ich nasilenia. Wszyscy członkowie rodziny są zainteresowani rozwiązaniem problemu, ponieważ mimo niechęci ze strony ojca i syna przyszli na spotkanie.
Przebieg terapii rodzinnej
Po dwóch spotkaniach uzgodniono z rodziną nowy kontrakt, który zgodnie z podejściem integracyjnym obejmował:
– spotkania dla całej rodziny przez jeden rok, – konsultację psychiatryczną dla Marka, – terapię indywidualną dla Marka.
Odbyły się 22 sesje rodzinne, po roku terapeuci wraz z rodziną przedłużyli terapię o kolejny rok. 8 sesji było spotkaniami z samymi rodzicami. Sesje odbywały się raz na cztery tygodnie z przerwami wakacyjnymi. W procesie terapii wyróżniono siedem faz:
– pierwsza faza: nawiązanie relacji i budowanie motywacji,
– druga faza: funkcja, dynamika i kontekst objawu, – trzecia faza: problem separacji syna,
– czwarta faza: praca z podsystemem rodziców,
– piąta faza: historie rodzin pochodzenia, praca z genogramem, – szósta faza: zasoby rodziny,
– siódma faza: zakończenie terapii.
Marek był pod systematyczną opieką psychiatryczną (diagnoza: dystymia), czasowo leczony farmakologicznie. Początkowo nie zgodził się na terapię indywidualną, którą wprowadzono po 10 sesjach rodzinnych. Osoby biorące udział w leczeniu
(psychiatra, terapeuci rodzinni, terapeuta indywidualny) odbywali konsultacje. Proces terapii był superwizowany.
Rodzina w procesie terapeutycznym pokonała opór przed terapią, zaufała i
zawierzyła terapeutom. Proces ten miał znaczenie kompensacyjne dla ujawnianych, traumatycznych relacji i wcześniejszych doświadczeń ojca i matki. Podczas spotkań żona obserwowała modelujący sposób nawiązywania kontaktu z jej mężem, co łagodząco wpływało na jej oceniający i deprecjonujący stosunek do niego. Ojciec odważył się sięgnąć do własnych przeżyć, co pozwoliło mu na empatyzowanie z synem.
Str. 168
Przed terapią rodzice w obszarach konfliktowych porozumiewali się poprzez syna.
Mąż, walcząc z żoną, nie mógł się zbliżyć do Marka. Żona, narzekając na syna, obwiniała męża. Ujawnienie w terapii negatywnych emocji otwarcie i wprost pozwoliło małżonkom na wzajemne zrozumienie i wybaczenie. Momentem przełomowym w terapii była praca nad genogramem, dzięki której rodzice mogli bezpiecznie ujawnić swoje uczucia i tym samym lepiej się zrozumieć. Dzięki zbliżeniu się rodziców Marek mógł uruchomić zatrzymany proces rozwoju.
Zdecydował się na własną terapię, odniósł sukces w szkole, podjął pracę, nawiązał nowe relacje społeczne.
Podsumowanie
Wykorzystanie modelu do diagnozy rodziny pozwala na przeprowadzenie procesu diagnostycznego w sposób racjonalny i systematyczny oraz na osiągnięcie dwóch podstawowych celów diagnozy: dokonanie opisu problemu i wyjaśnienia go.
Przeprowadzenie analizy przypadku zgodnie z modelem umożliwia wyłonienie
wskazań do podjęcia terapii rodzinnej, kierunku prowadzenia terapii, a w wypadku braku kwalifikacji do terapii rodzinnej ułatwia wskazanie innych form pomocy, na przykład terapii indywidualnej, małżeńskiej, grupowej lub szkoły dla rodziców.
Bibliografia
Barbaro B. (1994). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków:
Collegium Medicum UJ.
Fleck S. (1983). A Holistic Approach to Family Typology and the Axes of DSM-3.
„Archives of General Psychiatry”, 40, s. 901-906.
Goldenberg H., Goldenberg I. (2006). Terapia rodzin. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Jośko J., Kamecka-Krupa J. (2007). Czynniki ryzyka anoreksji. „Problemy Higieny i Epidemiologii”, 88/3, s. 254-258.
Józefik B. (red.) (1999). Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Namysłowska I. (2000). Terapia rodzin. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Nęcki Z. (2000). Komunikacja międzyludzka. Kraków: Antykwa.
Piasecka B., Gerc K., Sikorska I. (2008). Diagnosing Family in Systemic Therapy, a Case Study Based on the Family Model by S. Fleck. „Polish Journal of
Environmental Studies”, t. 17, nr 4A, s. 298-302.
Plopa M. (2004). Psychologia rodziny: teoria i badania. Elbląg: Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
Satir V. (2000). Terapia rodziny. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Simon F.B., Stierlin H. (1998). Słownik terapii rodzin. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Stierlin H. (1999). Pierwszy wywiad z rodziną. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Przypisy harvardzkie
Przypis 1. Satir V. (2000). Terapia rodziny. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 142. Wróć do treści głównej.
Przypis 2. Simon F.B., Stierlin H. (1998). Słownik terapii rodzin. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 214. Wróć do treści głównej.
Przypis 3. Barbaro B. (1994). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny.
Kraków: Collegium Medicum UJ. Wróć do treści głównej.
Przypis 4. Simon F.B., Stierlin H. (1998). Słownik terapii rodzin. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Wróć do treści głównej.
Przypis 5. Namysłowska I. (2000). Terapia rodzin. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. Wróć do treści głównej.
Przypis 6. Plopa M. (2004). Psychologia rodziny: teoria i badania. Elbląg:
Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej. Wróć do treści głównej.
Przypis 7. Goldenberg H., Goldenberg I. (2006). Terapia rodzin. Kraków:
Wydawnictwo UJ. Wróć do treści głównej.
Przypis 8. Stierlin H. (1999). Pierwszy wywiad z rodziną. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Wróć do treści głównej.
Przypis 9. Józefik B. (red.) (1999). Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Kraków: Wydawnictwo UJ. Wróć do treści głównej.
Przypis 10. Jośko J., Kamecka-Krupa J. (2007). Czynniki ryzyka anoreksji.
„Problemy Higieny i Epidemiologii”, 88/3, s. 254-258. Wróć do treści głównej.
Przypis 11. Fleck S. (1983). A Holistic Approach to Family Typology and the Axes of DSM-3. „Archives of General Psychiatry”, 40, s. 901-906. Wróć do treści głównej.
Przypis 12. Nęcki Z. (2000). Komunikacja międzyludzka. Kraków: Antykwa. Wróć do treści głównej.
Przypisy tradycyjne
Przypis 1. Autorka odwołuje się do własnej pracy terapeutycznej z rodzinami w dwóch zespołach terapii rodzin. Wróć do treści głównej.
Przypis 2. Ta część jest fragmentem artykułu zamieszczonego w „Polish Journal of Environmental Studies”, t. 17, nr 4A, 2008, za zgodą redakcji. Wróć do treści głównej.
Przypis 3. Niektóre dane rodziny zostały zmienione. Wróć do treści głównej.
