E. Nieznański
"Zarys logiki dla bibliotekoznawców,
cz.II. Wybrane zagadnienia
metodologii nauk i logiczna teoria
języka", Witold Marciszewski,
Warszawa 1972 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 9/2, 214-216
W ito ld M arciszew ski, Z a ry s logiki dla biblio teko zn a w có w , cz. II, W y b ra n e zagadnienia m etodologii n a u k i logiczna teoria ję zy k a , W arszaw a
1972, sk ry p t, s. 88, W ydaw nictw a UW
1. T re ść sk ry p tu
W iadom ości z z a k resu m etodologii n au k , se m an ty k i i m etodyki in fo rm o w a n ia o treśc i d okum entów zostały prze k aza n e w czterech ro z działach,
1.1 P ierw szy z nich — „Z zagadnień m etodologii n a u k em p iry czn y ch ” (s. 5—29) — z a w iera szkic h istoryczny zajm o w an y ch stanow isk w filo zofii n a u k em pirycznych (ap o d yktyczno-dedukcyjne, em p iry czn o -a ser- ty w n e, em p iry czn o -p ro b ab ilisty czn e lu b hipotetyczne); określenie do św ia d cz en ia i zdań spostrzeżeniow ych ja k o re je stru ją c y c h dośw iadcze nie, w ra z z om ów ieniem ich w iarygodności w ogóle, i sw oistości s p e c ja l n e j w te o ria c h psychologicznych i h um anistycznych. Z n a jd u je m y n a s tę p n ie pew ien opis m etod u za sa d n ia n ia stosow anych w n a u k a ch e m p i rycznych. O k re śla się w nim in d u k c ję zupełną ja k o odm ianę ro zu m o w a n ia dedukcyjnego, a in d u k c ję n iezu p ełn ą ja k o je d n ą z fe rm ro zu m o w a n ia red ukcyjnego. O m aw ia się ta k ż e m etodę dedukcyjnego o b alan ia h ip o te z a k c e n tu ją c przy ty m prow izoryczność w n au ce hipotez n ie o b a lo n y c h i w yłączność te j „o b a la ją c e j” drogi rozszerzania n a u k em p iry cz n y c h co do za w a rte j w nich in fo rm ac ji sem an ty czn ej (pojęcie tego r o d z a ju in fo rm a c ji zostało osobno w yjaśnione). W spom niany opis je st jeszcze d alej uzupełniony u w agam i o rozu m o w an iach (przez analogię i staty sty czn y ch ), k tó ry ch p rze słan k i i k o n k lu z ja nie są pow iązane sto s u n k ie m w y n ik an ia, a ta k że w zbogacony szczegółowym w yw odem , że In d u k c ja elim in a cy jn a je st rozum ow aniem d edukcyjnym , że M illa k a n o n jed y n ej zgodności (odpow iednio przystosow any) je st fo rm ą u z a sa d n ia n ia hipotezy o w a ru n k a c h koniecznych, a kanon jedynej ró ż n i c y — o w a ru n k a c h w y sta rc za jąc y ch , n a to m ia st kanon zm ian to w a rz y szących je st ju ż p ew n ą odm ianą in d u k c ji en u m eracy jn ej.
1.2 N a stę p n y rozdział — „Z zagadnień logicznej te o rii ję zy k a” (s. 30— 50) ■— po ro zróżnieniu głów nych działów sem iotyki logicznej p o d aje p o d sta w o w e in fo rm ac je o k ateg o riac h sy n ta k ty c zn y ch i fu n k cja ch s e m a n ty cz n y ch w yrażeń. F ra g m e n t o d efin icjach jest ta m poprzedzony ro zró żn ie n ie m rów nościow ych re la c ji m iędzy w yrażeniow ych: ró w n o - k sz ta łtn o śc i, rów noznaczności, in feren c y jn e j rów now ażności, ró w n o w aż n o ści m a te ria ln e j i rów now ażności zakresow ej. O przytoczonym p o rz ą d k u ty c h re la c ji rów nocześnie tw ie rd z i się, że je st on w yznaczony p rze z in k lu z ję w ta k i sposób, że w ra z ze w zro stem zakresów re la c ji m a le je ich „rów nościow a m oc”. T e u sta le n ia pozw oliły n astęp n ie p r z y p o rz ą d k o w a ć łącznikom defin icy jn y m re la c je rów nościow e „słabsze od
ró w noksztaitności, a m ocniejsze niż rów now ażność za k reso w a”. O m ó w ione zostały d alej definicje n o rm aln e i aksjom atyczne, m etajęzykow e i te o sty lizacji językow ej (szczególnie d efin icja klasyczna), definicje spraw ozdaw cze i p ro jek tu jąc e, a w k ońcu pojęcie p o stu latu znacze niow ego i — ja k o je d n ej z jego odm ian — d efinicji cząstkow ej. 1.3 K ońcow e rozdziały — „P ro b lem aty k a logiczna przek ształceń te k stu ” (s. 51—69) i „P roblem y in fo rm acji n au k o w e j a lo g ik a” (s. 70—86) — d a ją p rzeg ląd m etod zd aw an ia sp raw y z treśc i te k stó w i pró b n y w y kład zasad k w alifik o w a n ia w zględnie p o rzą d k o w a n ia dokum entów . T e k st został ta m określony jako zbiór zdań u p orządkow any liniow o i odznaczający się jednością tem aty czn ą. R ozróżnione przy ty m zostały pojęcia te k stu jako egzem plarza i ja k o ty p u , a n astęp n ie ta k ie o p era cje n a tekście ja k : p rze k ład jako re p ro d u k c ja te k s tu z dokładnością do pro w ad zo n ą do „bliskoznaczności” (ta niep rzech o d n ia re la c ja została określona w o parciu o pojęcie k ontekstu), cyto w an ie jako odw zorow a n ie (kopiow anie) z dokładnością do ró w noksztaitności, re p ro d u k o w a n ie te k stu w m ow ie zależnej (zw roty w ro d za ju : x m ówi, że...) o d tw a rz a ją c e w ypow iedzi z dokładnością rów noznaczności, streszczanie od w zorow ujące s tr u k tu r ę te k stu , streszczanie, którego p ro d u k tem jest se lek ty w n y w yciąg z ory g in ału (re zu ltat w arto śc iu ją ce j selekcji) i streszczanie ja k o m etajęzykow y opis te k stu .
O dnośnie in fo rm ac ji n aukow ej, n a jej użytek, czy też dla jej o rg a n izacji zostały ro zp atrzo n e n ie k tó re pro b lem y k la sy fik ac ji n au k w raz z zarysem h isto rii k la sy fik o w a n ia nau k , a n a zakończenie — om ów iona sp ra w a zasad k w alifik o w a n ia i p o rzą d k o w a n ia piśm iennictw a.
2. P ró b a oceny
2.1 O ceniany sk ry p t posiada w sw ej I I części w szystkie w alory f o r m a ln e w yróżnione przy om aw ianiu cz. I. P o n ad to został on w zboga cony o now y elem en t d ydaktycznie pożądany — o często p rzytaczane w y k azy p u b lik a cji, k tó ry ch le k tu ra m a pogłębić i rozszerzyć stu d en to w i w iedzę sygnalizow aną w skrypcie. W ypow iedzi te j części — m im o że dotyczą m a te ria łu rzadko bądź n a w e t w cale nie prezentow anego w podręcznikach logiki — są po d an e językiem w zorow o jasnym , zw ię złym i zorganizow anym .
2.2.1 W treśc i m ożna doszukać się rów nież pew nych usterek. N a s. 14, rozum ow anie red u k c y jn e je s t określone jako przebiegające o dw rotnie do k ie ru n k u w y n ik an ia i b ra k ta m pożądanego chyba po d k reśle n ia , że ow a „odw rotność” oznacza rów nież to, że w ro zu m o w a n iach tych w niosek nie w y n ik a logicznie z przesłanek. Na s. 25 (wiersz 4 od góry) zostało użyte w yrażenie: „należy zastosow ać kanon je d y nej ró żn icy ” , gdy tym czasem je st stosow any w łaśn ie k anon jedynej zgodności. P odobnie na s. 26 (wiersz 12 od dołu) w zdaniu „Załóżmy,
że m a m y rozstrzygnąć, czy w a ru n k ie m koniecznym je st czynnik T czy U czy W ” — ja k w y n ik a z dalszego te k stu — au to ro w i chodziło o w a ru n e k w y sta rc za jąc y , a nie konieczny. N a s. 27 (w iersz 9 cd dołu) p o ja w ia się te rm in „in d u k cja e n u m e ra c y jn a ”, m im o że w całym s k ry p cie nie po siad a on nigdzie w y jaśn ien ia. D ydaktycznie b ard z iej d o tk li w ym m a n k a m e n te m je st pojaw ien ie się (z n ie d o p a trz e n ia k o re k to rsk ie - go) n a s. 38 cz te rn a stu egzem plarzy lite ry „R ” bez w ym aganych ta m indeksów , co w rez u lta c ie dało np. tę w ypow iedź: „Niech ro zw aż a nym i re la c ja m i rów nościow ym i będą: R, R, R; niech R za w iera się w R, ta zaś w R” .
2.2.2. Do szczególnie in te resu ją cy c h ro zw ażań tego sk ry p tu zaliczam y fra g m e n t oznaczony n u m e re m 5.3 o k reśla ją cy r e la c je rów nościow e m ię dzy w y ra że n iam i w ra z z pom ysłow ym uszeregow aniem ty c h re la c ji, w y ja śn ia ją c y m w ielorakość d efinicji n o rm aln y ch i skalow anie d o k ła d ności odw zorow ań te k s tu p rzy jego p rze k szta łc an iu . C ały poza ty m rozdział „P ro b lem aty k a logiczna p rze k szta łc eń te k s tu ” fra p u je sw oją o ryginalnością i za sk a k u je d ojrzałością i p ro sto tą rozw iązań. W y jąw szy ośm iostroniccw y fra g m e n t 7.2 (k tó ry rzeczyw iście je st n ap isan y dla bibliotekoznaw ców ) część sk ry p tu a u to rstw a W. M arciszew skiego je s t sp ecjaln ie godna polecenia rów nież stu d e n to m filozofii.
E. N ie zn a ń sk i
H alina M ortim er. E lem en ta rn e w iadom ości z se m a n ty k i i m etodologii logicznej. W y k ła d y dla stu d e n tó w I ro k u socjologii. W arszaw a 1972,
sk ry p t, s. 128, W y d aw n ictw a UW
D oskonałym uzupełnieniem , poszerzeniem i pogłębieniem rozw iązań w z a k resie p ro b lem aty k i analogicznej do te j, k tó ra by ła p rez en to w an a w II części Z a ry su logiki dla bibliotekoznaw ców , je st sk ry p t H. M o r tim er. Z o stał on rozłożony n a pięć rozdziałów :
1. W y b ran e p ojęcia se m an ty k i logicznej (s. 11—40: zdanie, schem at zdania, nazw a, p re d y k a t, te rm in fu n k cy jn y , sta łe logiczne, tau to lo g ie i k o n trta u to lo g ie , p ra w d a i fałsz logiczny, pojęcie m etajęzy k a, w y n ik a n ie logiczne);
2. K w a n ty fik a to ro w a in te rp re ta c ja zd ań języka n a tu ra ln e g o (s. 41— —58: klasyczne zdania kategoryczne, in n e słow a k w an ty fik u jące , m e tody p rz e k ła d a n ia etnicznych słów k w a n ty fik u ją c y c h n a język k w a n ty fikatorow y);
3. U zasad n ian ie (s. 59—88: u za sa d n ian ie bezpośrednie i pośrednie, w nioskow anie dedukcyjne, en ty m em aty , w nioskow anie zaw odne);
