T. Piórek
"Wprowadzenie do pedagogiki",
Mialaret Gaston, Warszawa 1970 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 229-233
n a te m a t p o m y słó w n a u k o w y c h , o d p o w ie d z ia ln o śc i n a u k o w c ó w za s k u tk i w y k o rz y s ta n ia ic h o siąg n ięć, w s p ó łz a w o d n ic tw a m ięd zy n a u k a m i sp o łe c z n y m i i p rz y ro d n ic z y m i, ro li n a u k i w z a rz ą d z a n iu . K s ią ż k ę z a m y k a ją d w a d o d a tk i; p ie rw s z y — z a w ie ra w y p ro w a d z e n ie w z o ru n a o p ty m a ln ą fu n k c ję d e c y z y jn ą (a u to re m je s t F. H a u ssm a n n ), d ru g i — a n a lity c z n e w y p ro w a d z e n ie fu n k c ji d e c y z y jn y c h d la p ro ste g o m o d e lu m a g a z y n o w a n ia z a p a só w (a u to ra m i s ą : S. K. G u p ta i F. H a u s- sm a n ).
S ta r a n n y p rz e k ła d k s ią ż k i A ck o ffa, z a w a r te w n im p ie ś m ie n n ic tw o (b ib lio g ra fię p o d a n o p o k a ż d y m ro z d z ia le ), z a o p a trz e n ie je j w in d e k s rzeczo w y , u ła tw ia ją c y k o rz y s ta n ie z z a w a rte g o m a te ria łu , s p r a w ia ją , że s tu d iu m R u s s e lla A c k o ffa je s t w n a sz y m k r a j u b e s ts e lle re m n a u k o w y m . T. P ió re k M ia la r e t G a sto n , W p r o w a d z e n ie do p ed a g o g ik i. (P rz e k ła d : B. B a ra n o w sk i) W a rs z a w a : P W N 1970, ss. 214. P o tr z e b ę n o w y c h o p ra c o w a ń z a g a d n ie ń w y c h o w a n ia i d y d a k ty k i, o p a rty c h n a b a d a n ia c h e m p iry c z n y c h , o d c z u w a ją p e d a g o d z y od w ie lu la t. K o le jn e z m ia n y w n a sz y m sz k o ln ic tw ie , z m ie rz a ją c e do jeg o r e f o r m y, d y k tu je p o s tę p u ją c y ro z w ó j sp o łe c z e ń s tw a ; w p ro w a d z e n ie n o w y ch fo rm d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h p o w in n o się o d b y w a ć ró w n o le g le z b a d a n ia m i n a d n im i. C h o d zi o to, b y re f o rm o w a n ie sz k o ln ic tw a , p rz e b ie g a ją c e „ r e w o lu c y jn ie “, z a s tę p o w a ć e w o lu c y jn y m . N a s k u te k u tr z y m y w a n ia się w n a sz y m k r a j u tr a d y c y jn e j k o n c e p c ji n a u c z y c ie la (z w ą s k ą s p e c ja liz a c ją p rz e d m io tu , z a in te re s o w a n ia m i s k ie ro w a n y m i p rz e d e w s z y s tk im n a p ro g r a m y i tr e ś c i n a u c z a n ia ), d z ia ła ln o ś ć p e d a g o g ic z n a z o s ta je zu b o żo n a. W y d a je się, że tr a f n ie u ją ł to G. M ia la re t, s tw ie rd z a ją c , iż w ta k ic h w a r u n k a c h c zy n n o ści p e d a g o g ic z n e ... zo sta ły s p r a w d z o n e do p o z io m u re c e p t sto so w a n y c h w c o ra z g łę b sz y m m r o k u p r a k ty k i, w k tó r e j z a n ik a ją s to p n io w o o g ó ln o lu d z k ie w a rto ś c i“.
S ła b ą s tr o n ą d y d a k ty k i i p e d a g o g ik i są, m . in. te o re ty z m i n ie li cz e n ie się z e w o lu c ją s p o łe c z e ń stw a i z w ią z a n y m i z n ią p rz e m ia n a m i k u ltu ro w y m i. Ś w ia d o m o ś ć s ta n u r e g r e s ji w p e d a g o g ic e czy n i — w p rz e k o n a n iu w ie lu n a u c z y c ie li — m e to d y , śro d k i w y c h o w a n ia i n a u c z a n ia , m a ło sk u te c z n y m i. P r ó b u je s ię je o b a rc z a ć c a łk o w itą o d p o w ie d z ia ln o śc ią za a n o m a lie w w y c h o w a n iu i n a u c z a n iu m ło d zieży .
G ro n o z a in te re s o w a n y c h te o r ią i p r a k t y k ą k s z ta łc e n ia i w y c h o w a n ia o b e jm u je , p o za s p e c ja lis ta m i (n au czy ciele, p ra c o w n ic y n a u k i i d z iałacze o św ia to w i) co ra z częściej p sy ch o lo g ó w , le k a rz y , ek o n o m istó w , polity^
k ó w , p rz e d s ta w ic ie li d z ia łó w s z k o le n ia i d o s k o n a le n ia k a d r w p r z e m y śle, w o jsk o w y c h , tr e n e r ó w i w y c h o w a w c ó w sp o rto w y c h .
P o p ra w y s ta n u s z k o ln ic tw a w n a sz y m k r a j u m o ż n a d o k o n a ć s k u te c z n ie j p rz e z zesp o lo n e, w ie lo k ie ru n k o w e d z ia ła n ie . R ozpocząć n a le ż a ło b y c h y b a od u s ta le n ia , is tn ie ją c y c h w p e d a g o g ic e p o ję ć i ic h zn aczeń , w p ro w a d z e n iu n o w y ch , w y ra ź n y c h ta m — g d zie z ach o d zi p o trz e b a . W o p a rc iu o ta k ie p o ję c ia m o ż n a fo rm u ło w a ć ścisłe h ip o tezy , o p isy w ać ro z s trz y g a ją c e e k s p e ry m e n ty , k tó r e je p o tw ie r d z a ją , p r z e d s ta w ia ć w y n ik i u z a s a d n ia ją c e h ip o te z y w sp o só b n ie b u d z ą c y w ą tp liw o ś c i T r u d n a to i n ie n a ty c h m ia s t z m ie n ia ją c a is tn ie ją c ą rzeczy w isto ść, d ro g a ; j a k k a ż d a „ n o w o ść “ w p e d a g o g ic e b u d z i o p o ry u lu d z i p rz y w y k ły c h do „ u s ta lo n e g o “ sp o sobu. S ta w ia n e p ed ag o g ic e — często n ie bez r a c ji — z a rz u ty , j a k np. : w e rb a liz m u , ja ło w o śc i, b r a k u te o rii, w o p a rc iu o k tó r e m o żn a b u d o w a ć p e w n e k o n s tr u k ty i s p ra w d z a ć — u s ta lo n e w b a d a n ia c h — z m ie n n e , b r a k u sz erszy ch p o d s ta w m eto d o lo g iczn y ch , itd ., n ie p o w in n y j e j p r z e d s ta w ic ie li s k ła n ia ć do „ o d p ie r a n ia “ ty c h k ry ty c z n y c h u w ag , lecz ra c z e j m o b iliz o w a ć do in te re s o w a n ia się ro z w ią z a n ia m i p rz y jm o w a n y m i w n a u k a c h p o k re w n y c h p edagogice.
H is to ria ro z w o ju , np. p sy ch o lo g ii, m oże b y ć p rz y k ła d e m w y p ra c o w y w a n ia m e to d o lo g ii w o p a rc iu o p rz e d s ta w io n e w y żej su g estie.
N ie w ie lk a o b jęto ścio w o , p re z e n to w a n a k s ią ż k a G a s to n a M ia la re ta d o s k o n a le u k a z u je z w ią z e k p e d a g o g ik i z p sy c h o lo g ią (oraz z in n y m i n a u k a m i p o m o cn iczy m i p e d a g o g ik i), in s p ir u ją c do p ra c y n a d n o w y m i ja k o śc io w o p ro b le m a m i p e d a g o g ic z n y m i i w y c h o w a w c z y m i, w y n ik a ją c y m i z b ie ż ą c e j s t r u k tu r y sp o łe c z e ń stw a , ro z w o ju te c h n ik i, z a g a d n ie n ia w o ln eg o c zasu i re a k c ji, w p ro w a d z a n ia m a s o w y c h śro d k ó w p rz e k a z u in f o r m a c ji o ra z n a u c z a n ia p ro g ra m o w e g o , w y p ra c o w u ją c e g o so b ie p o
w o li s w o je m ie js c e w d y d a k ty c e .
A u to r o m a w ia n e j k s ią ż k i — je s t u c z n ie m z n a n e g o p e d a g o g a i p s y c h o lo g a — H e n ri W a llo n a ; s tą d ścisły z w ią z e k p r z e d s ta w ia n y c h w k siążce zało ż e ń re f o rm a to rs k ic h z id e a m i n au c z y c ie la .
B o g a tą p ro b le m a ty k ę w y c h o w a w c z o -d y d a k ty c z n ą z a w a r tą w p ra c y , M ia la re t u jm u je w d w ó ch a s p e k ta c h , tj. o g ó ln y m i szczegółow ym .
P ie rw s z y a s p e k t — d o ty czy ta k ic h z a g a d n ie ń , j a k : p rz y g o to w a n ie do ż y c ia w św ie tle p rzy szło ści, m e to d y n a u c z a n ia i u c z e n ia się, w ie d z a i sz tu k a .
A s p e k ty szczegółow e p ro b le m a ty k i w y c h o w a w c z e j i d y d a k ty c z n e j o d n o sz ą się, m . in. do ro z w o ju p sy ch iczn eg o u czn ió w , ic h z n a jo m o śc i p rz e z uczącego, n o w y c h fo r m o rg a n iz a c y jn y c h p ro c e s u n a u c z a n ia , u w a r u n k o w a ń ta k ic h k o re la tó w , j a k : m y śl, czyn, je d n o s tk a i g ru p a s z k o ln a czy w y c h o w a w c z a , życie sz k o ln e i życie sp o łeczn e, w y c h o w a n ie i p ed ag o g ik a . W iele m ie js c a p o św ię c a M ia la re t ta k im sp ra w o m , ja k : d o jrz a ło ść sz k o l n a , u z d o ln io n y c h u czn ió w , o r ie n ta c ja p ed ag o g ic zn a.
P r e z e n to w a n a k s ią ż k a s k ła d a się z s ie d m iu ro z d z ia łó w . R o z d z ia ł I (ss. 13— 21) je s t o g ó ln y m p rz e g lą d e m n a u k o w y c h o w a n iu i ró ż n o ro d n ość d y sc y p lin s k ła d a ją c y c h się n a n ią . Z a sa d ą , n a k tó r e j a u to r o p a rł p o s tu la t o g ó ln y — „ W y c h o w a n ie — ja k o w y c h o w a n ie d la p rz y s z ło śc i“ — je s t d e fin ic ją w y c h o w a n ia D u rk h e im a , k tó r y o k re ś lił p ro c e s w y c h o w a n ia ja k o „ ...o d d z ia ły w a n ie p o k o le ń d o ro s ły c h n a te , k tó r e n ie d o jr z a ły jeszcze do ży cia sp o łeczn eg o “ .
W ro z d z ia le II (ss. 22—47) ro z w a ż a M ia la re t e le m e n ty filo zo fii w y c h o w a n ia . P r z y jm u ją c s ta n o w is k o ra c jo n a ln e , a u to r p r ó b u je p r z e d s ta w ić e le m e n ty , n a k tó r y c h ta k ą filo zo fię w y c h o w a n ia d a ło b y się w znieść. J e d n y m z z a d a ń „ w y c h o w a n ia d la p rz y s z ło śc i“ je s t b u d z e n ie lu b p o d tr z y m y w a n ie fu n k c ji, do k tó r y c h c o d z ie n n e życie (po u p ły w ie k ilk u czy k ilk u n a s tu la t) n ie b ę d z ie ju ż p o b u d z a ło w sp o só b w y s ta rc z a ją c y . T rz e b a w ty m m ie js c u w sp o m n ie ć o ro li w y c h o w a n ia fizy czn eg o i sp o rtu , p ro b le m ie w y tw a r z a n ia r e a k c ji b io lo g ic z n o -p sy c h ic z n y c h , d o ty czą cy ch , np. o b s e r w a c ji i z n a jo m o śc i p ra w d z iw e j p rz y r o d y ; u w a ru n k o w a n ia , obok celo w eg o r o z w o ju fizy czn eg o i u m y sło w e g o ; w y ra ź n ie jsz e g o n iż d o tą d , ro z w o ju e m o c jo n a ln o -m o ty w a c y jn o -s p o łe c z n e g o osobow ości u czn ió w .
R o z d z ia ł IV (ss. 69— 102) p o św ię c o n y je s t o m ó w ie n iu z w ią z k u m ięd zy k u lt u r ą a tr e ś c ia m i n a u c z a n ia . P r z y jm u ją c k o n c e p c ję k u ltu r y L a n g e v i- n a , M ia la r e t d ą ż y do je j fu n k c jo n a ln e g o z in d y w id u a liz o w a n ia . U ż y w a n e p rz e z a u to r a o k re ś le n ie „ p ra w d z iw a k u lt u r a o g ó ln a c z ło w ie k a “ d o ty czy je d y n ie k u lt u r y u m y s ło w e j je d n o s tk i; n a d a n ie ta k w ą sk ie g o (i o c z y w i
ście n ie p e łn e g o ) z n a c z e n ia p o ję c iu k u ltu ry , w y z n a c z o n e zo stało — ja k się w y d a je — sp o so b e m p ro w a d z e n ia a n a liz y z a g a d n ie n ia z a w a rte g o w te m a c ie ro z d z ia łu . N,ie tr z e b a c h y b a u z a s a d n ia ć s tw ie rd z e n ia , iż ta k ie ro z u m ie n ie k u lt u r y je s t s ta ty c z n e ; n ie u w z g lę d n ia on o d o k o n u ją c y c h się w k u ltu r z e u s ta w ic z n y c h z m ian , s ta n o w ią c y c h o je j e w o lu c y jn y m c h a r a k te rz e . To, co M ia la r e t n a z y w a k u ltu r ą , o d n o si się je d y n ie do k u lt u ro w y c h k o m p o n e n t o so b o w o ści; w s z e lk a p r z y ję ta k o n c e p c ja k u ltu r y in te r w e n iu je w sp o só b a n a liz y z a w a r te j w n ie j tre śc i, d la te g o ro z d z ia ł te n je s t d ość k o n tr o w e r s y jn y . P e w n ą n ie k o n s e k w e n c ją a u to r a w z a jm o w a n y m s ta n o w is k u je s t część n a s tę p n e g o ro z d z ia łu p o św ię c o n a a n a liz ie
w z a je m n e g o s to s u n k u p o m ię d z y je d n o s tk ą i g ru p ą (ss. 142— 145). (N a m a r g in e s ie — w sp isie tr e ś c i b łę d n ie w y d ru k o w a n o ty t u ł ro z d z ia łu c zw arteg o ). N a jw a ż n ie js z y m i c z y n n ik a m i s y tu a c ji p e d a g o g ic z n e j s ą : w y c h o w a n e k i n au c z y c ie l. S k u te c z n e o d d z ia ły w a n ie n a u c z y c ie la i k ażd e g o w y c h o w a w cy (p ie rw sz a z a s a d a p ed a g o g ik i) u w a r u n k o w a n e je s t z n a jo m o ś c ią d z ie ck a. U z y sk a ć j ą m o że n a u c z y c ie l — z d a n ie m M ia la r e ta — n a d ro d z e s tu d iu m p sy ch o lo g ii o g ó ln ej, p sy ch o lo g ii ro z w o jo w e j i p sy ch o so cjo lo g ii.
W a ż n y m e le m e n te m p ro c e s u d y d a k ty c z n e g o je s t d z ia ła ln o ś ć u c z n ia ; w u c z e n iu się, d z ię k i d z ia ła n iu (fizy czn em u lu b u m y s ło w e m u ) p o ję c ia ,
id ee, w ia d o m o ś c i s c a la ją się, s t a ją się „ częścią“ d z ia ła ln o ś c i (II z a s a d a p ed a g o g ik i). „ D ziałać — w e d łu g M ia la re ta — to p rz y s w a ja ć so b ie r z e czy w iście i n a tr w a ł e w ią z a ć z o so b o w o ścią zd o b y cze z e w n ę trz n e “ (s. 130). C elem ty c h m e to d (z w an y ch a k ty w n y m i) je s t w y w o ły w a n ie ta k ic h re a k c ji oso b o w o ści o ra z w z m a g a n ie u m y s ło w e j a k ty w n o śc i p rz e z rz e c z y w is te i o r y g in a ln e ć w iczen ia. W a rto w ty m m ie js c u p rz y to czy ć z d a n ie n a te n te m a t p r e k u r s o r a n a u c z a n ia a k ty w n e g o , J o h n a D eveya, k tó r y ju ż w 1900 ro k u p is a ł: „...n a u c z a n ie tre śc i, k tó r e n ie w ią ż ą się z ż a d n y m p ro b le m e m ju ż w y w o ła n y m p rz e z w ła s n e d o ś w ia d c z e n ia u czn ia , a n i n ie p o d a w a n e w ta k i sposób, a b y w y w o ła ć ja k iś p ro b le m , je s t d la celów p ed a g o g ic z n y c h g o rzej n iż m a ło u ż y te c z n e “. R o la n a u c z y c ie la n ie s p r o w a d z a się w ię c d o p r z y s w a ja n ia w s z y s tk im d ziec io m d o k ła d n ie ta k ie g o sam eg o „ tr z o n u w ia d o m o ś c i“, a ra c z e j p o le g a n a p rz y z w y c z a ja n iu do d o b ry c h n a w y k ó w p ra c y i n a k s z ta łto w a n iu o d p o w ie d n ic h p o staw .
K o lejn a zasada pedagogiki, dotycząca stosunków m iędzy uczeniem a w ychow aniem (psychologicznie: stosunek m iędzy pam ięcią a in te li gencją) została szeroko om ów iona w e W prow adzeniu do pedagogiki.
P rz e d m io te m ro z d z ia łu V I (ss. 161— 190) je s t z a g a d n ie n ie o rg a n iz a c ji n a u c z a n ia . W ra m a c h teg o ro z d z ia łu a u to r o m a w ia z p sy ch o lo g iczn eg o s ta n o w is k a ta k ie z a g a d n ie n ia , ja k : d o jrz a ło ść sz k o ln a u c z n ia i jeg o p rz y sto s o w a n ie się do w a ru n k ó w szk o ln y ch , u z d o ln ie n ia a w y b ó r k ie ru n k u . I n te r e s u ją c a d la n a sz y c h p e d ag o g ó w b ę d z ie p ra w d o p o d o b n ie p o ru s z o n a w ty m ro z d z ia le k w e s tia ró ż n y c h p o zio m ó w n a u c z a n ia w o b rę b ie tego sa m e g o p ro g r a m u (ss. 177— 187). P ro p o n o w a n y p rz e z M ia la r e ta sc h e m a t o rg a n iz a c ji sz k o ln e j je s t p ró b ą p o g o d z e n ia p o trz e b o b s e rw a c ji i n ie p r z e r w a n e j o rie n ta c ji (szkolnej) z f a k te m szybszego ro z w o ju n ie k tó ry c h d z ie ci w s to s u n k u do in n y c h o ra z k o n ie c z n o śc ią w p ro w a d z e n ia w sp ó ln eg o d la w s z y stk ic h tr z o n u p ro g ra m o w e g o , bez k tó re g o u rz e c z y w is tn ie n ie pó ź n ie js z e j je d n o ś c i o b y w a te li (i o d w o ły w a n ie się do n ie j w śro d k a c h m a so w eg o p rz e k a z u ) s ta je się fik c ją . R o z d z ia ł V II (ss. 191— 208) p o św ię c o n y je s t c h a ra k te ry s ty c e m eto d , te c h n ik i sp o so b ó w p ed ag o g ic zn y ch . A u to r p o d e jm u je tu p ró b ę o k re ś le n ia k ry te rió w ró ż n ic o w a n ia p rz y to c z o n y c h e le m e n tó w m e to d y k i n a u c z a n ia , ja k ż e często i w n a sz y m p iś m ie n n ic tw ie m ie sz a n y c h . W k w e s tii a u to n o m ii p e d a g o g ik i is tn ie ją d z is ia j d w ie s k r a jn e o p in ie ; p ie rw s z a — n e g u je is tn ie n ie p ed a g o g ik i, s p r o w a d z a ją c j ą do p sy ch o lo g ii s to s o w a n e j; p rz e c iw n y m je s t s ta n o w is k o z a jm o w a n e p rz e z z w o le n n ik ó w p o d z ia łu (w r a m a c h a u to n o m ic z n e j p ed ag o g ik i) n a szczegółow e m e to d y k i n a u c z a n y c h p rz e d m io tó w .
G aston M ialaret, rep rez en tu jąc stanow isko tra k to w a n ia pedagogiki ja k o w ypadkow ej w ielu n u rtó w wiedzy, je st konsekw entny w sw ojej
k siążce. D ą ż e n ie do s y n te z y p r a k ty k i z a w o d o w e j z k s z ta łc e n ie m og ó l n y m s ta je się n a c z e ln y m p o s tu la te m p o s ta w io n y m so b ie p rz e z M ia la re ta . D o czego p ro w a d z i ro z d z ie la n ie s p e c ja liz a c ji od w ie d z y o g ó ln ej m o ż e m y p rz e śle d z ić , p o z a p rz y k ła d e m h is to rii w y c h o w a n ia , n a k ró ts z y m o k re s ie ro z w o ju ta k ic h n a u k , ja k m e d y c y n a , b io lo g ia, fizy k a, n ie k tó re k ie r u n k i p o lite c h n ic z n e , itd .; je ś li s p e c ja liz a c je w p e d a g o g ic e doty czy ć b ę d ą b a d a ń e k s p e r y m e n ta ln y c h , n a le ż a ło b y s tw o rz y ć w a r u n k i do w y o d r ę b n ia n ia się ta k ic h sp e c ja liz a c ji, w n o sz ą c y c h e m p iry c z n e p o s tu la ty do m e to d o lo g ii i sy s te m a ty k i, p rz y jm o w a n e j d o ty c h c z a s w p edagogice.
D o b rz e się sta ło , że W p ro w a d z e n ie do p e d a g o g ik i — G a s to n a M ia la r e t a u d o s tę p n io n o p o ls k ie m u c z y te ln ik o w i. W ie lk ie tr a d y c je k u ltu ro w e F r a n c j i m a ją gen ezę, m . in. w p o w a d z e tr a k to w a n ia p ro b le m ó w w y c h o w a n ia i w b o g a te j h is to rii m y ś li p e d a g o g ic z n e j teg o k r a ju . Z n a jd u je to w y ra z w ilo ści w y d a w a n y c h ro c z n ie p ra c w e F r a n c ji z d z ie d z in y p e d a g o g iki, d o d a ć trz e b a , że c o ra z częściej p ra c e k s p e ry m e n ta ln y c h .
P o s tu lo w a łb y m P a ń s tw o w e m u W y d a w n ic tw u N a u k o w e m u w z n o w ie n ie e d y c ji p ra c y M i a la r e ta (u s u n ię to by w n ie j k ilk a n a ś c ie b łę d ó w z n a le z io n y ch w w y d a n iu o b ecn y m ), k tó r e j ty lk o p ię c io ty s ię c z n y n a k ła d s p o w o d o w a ł, że je s t o n a n a r y n k u k s ię g a rs k im ju ż n ie d o s tę p n a .
T. P ió re k
M a rro u H e n r i-Ir é n é e , H isto ria w y c h o w a n ia w sta ro ży tn o śc i. (P rz e k ła d :
S. Łoś) W a rs z a w a : P W N 1970, ss. 657. H is to ria w y c h o w a n ia z a jm u je się b a d a n ia m i i s y s te m a ty z a c ją d z ie jo w ego ro z w o ju w y c h o w a n ia i p ed ag o g ik i. S w o im b a d a n ie m o b e jm u je h i s to ria w y c h o w a n ia z a ró w n o d z ie je p r a k ty k i p e d a g o g ic z n e j, tz n . h is to rię fa k ty c z n ie d z ia ła ją c y c h w ró ż n y c h o k re s a c h i s p o łe c z e ń stw a c h szk ó ł i o św ia to w o — w y c h o w a w c z y c h in s ty tu c ji, j a k i d z ie je m y śli p e d a g o g ic z n e j, k tó r e s ta n o w i h is to ria d o k tr y n i p rą d ó w p ed a g o g ic z n y c h w ra z z ro z w o je m p o g lą d ó w i te o r ii p ed ag o g ic zn y ch . T ra k to w a n ie h is to rii w y c h o w a n ia ja k o d z ie jó w k u ltu r y o ra z d z ie jó w fo r m o w a n ia się i p rz e k s z ta łc a n ia c z ło w ie k a i lu d z k o śc i p o d je j w p ły w e m je s t n a js z e rs z y m ze z n a c z e ń n a d a w a n y c h je j p o ję c iu i n a js z e r szy m z a k re s o w o u ję c ie m .
W c ześn iejsze c h ro n o lo g ic z n ie je s t tr a k to w a n ie h is to rii w y c h o w a n ia ja k o h is to rii m y ś li p e d a g o g ic z n e j. D o k try n y p e d a g o g ic z n e r o z w ija ły się w sta ro ż y tn o ś c i w śc isły m z w ią z k u z ro z w o je m m y ś li filo zo ficzn ej ; f a k t te n u tr u d n ia o p ra c o w a n ie p ro b le m a ty k i h is to rii w y c h o w a n ia i n a u c z a n ia p rz e z p ed ag o g ó w , s ta w ia ją c p rz e d n im i, m . in. o g ra n ic z e n ia filo lo g ic z ne, h is to ry c z n e , z z a k re s u n a u k p o m o cn iczy ch h is to rii i h is to rii filo zofii.
