Tożsamość młodzieży i jej orientacja
temporalna - ogólny model rozwoju
S tre szcze n ie . A rtyku ł p rze d sta w ia w yniki b ad a ń w łasnych n a d fo rm o w a n ą p rze z d o ra sta ją c e d ziew częta i c h ło p có w to żsa m o ścią i o rien ta cją tem poralną. O sią g n ięcie p rze z m ło d e g o człow ieka w ła sn ej tożsa m o ści o ra z określenie p o d sta w o w y ch ce ló w ży cio w ych i ich rozp la n ow a n ie w cza sie u zn aw an e są za p o d sta w o w e za d a n ia okresu d orastania.
W celu rozpo zn a n ia zw ią z k ó w p o m ię d zy to żsa m o ścią d o ra sta ją cych a ich o rien ta cją tem p o ra ln ą p rze p ro w a d zo n o b a d a n ia em piryczne. O bjęto nim i 100 o só b w w ieku 16-17 lat. W szyscy b a d a n i byli u czn iam i szkó ł p o n a d g im n a zja ln ych . P o d sta w o w y m i n a rzędzia m i b a d a w cz y m i były: rozm o w a p sych o lo g iczn a , kw estio n a riu sz Eu ro n et(1 9 9 2 ) i skala GIDS (1985). Z eb ra n e d a n e w ska zują n a zró żn ico w a n ie o rie n ta cji tem p ora ln ej d o ra sta ją cych d ziew czą t i c h ło p c ó w o o dm ien n ych sta tu sa ch tożsam ości.
W p ro w adzenie
U dana tranzycja m łodego człowieka z okresu adolescencji do okresu wczes nej dorosłości wym aga od niego ro z p o zn an ia tak własnej osoby, jak i o ta czającej go rzeczywistości zewnętrznej. Ze zderzenia potencjału rozwojowego jed n o stk i z kontekstem rozwojowym , z aktualnym i m ożliw ościam i i ogran i czeniam i w nim dostrzeganym i, jak też m ożliw ościam i i ograniczeniam i anty cypow anym i - w yłania się koncepcja własnej osoby i koncepcja własnej przy szłości. O ba te k on stru k ty p ełnią w aż ną rolę w procesie regulacji aktyw ności człow ieka w ciągu życia, co jest szcze gólnie w yraźne w okresie dorastania i wczesnej dorosłości.
Kształtow anie tożsam ości w okresie ado lescencji
W świetle koncepcji E. E riksona (1968, 2004) dorastająca jedn ostka staje wobec dylem atu tożsam ość vs kontuzja ról, którego pozytyw ne rozw iązanie św iad czy o uzyskaniu wstępnej integracji w ew nętrznej. M łody człowiek określa swą tożsam ość, w tym seksualną i za w odow ą, poprzez w ybór określonych ról społecznych. W ym aga to scalenia i reew aluacji dośw iadczeń w yniesio nych z wcześniejszych okresów rozw o jowych, jak też nowego określenia włas nej pozycji w stosun ku do innych grup wiekowych (Przetacznik-G ierow ska, Tyszkowa, 1996).
O siągnięcie tożsam ości daje je d nostce poczucie k om fortu psychiczne go oraz poczucie własnej stałości i cią głości p o m im o upływ u czasu, zm ian
we własnej psychice i organizm ie, jak i przem ian w świecie zew nętrznym (O buchow ska, 1996; W itkowski, 2000). Z atem konstrukcja tak pojm ow anej tożsam ości i jej znaczenia dla je d n o st ki w ym aga uw zględnienia trzech wy m iarów czasu w tw orzonej koncepcji własnej osoby: w budow ania w aktu al ny k on strukt obrazów (dośw iadczeń) z przeszłości i antycypacji przyszłości - po d o b n ie jak form ow anie orientacji tem poralnej. W niniejszych rozw aża niach przyjęto, iż orientacja tem poral- na to stru k tu ra w ew nętrzna odpo w ie dzialna za opracow anie poznawcze, afektywne i ew aluatyw ne dośw iadczeń p odm iotu, która jest reprezentacją zd a rzeń zarów no przeszłych, jak i oczeki wanych przyszłych ujętych w określonej sekwencji czasowej (Liberska, 2004). W powyższym ujęciu kategoria czasu stanow i elem ent wspólny, istotny za rów no dla tożsam ości, jak i dla o rie n tacji tem poralnej. W literaturze p rz ed m iotu m ożna odnaleźć nieliczne próby w yjaśnienia relacji m iędzy tożsam ością p o d m io tu a jego orientacją tem poralną, szczególnie w odniesieniu do orientacji przyszłościowej i okresu adolescencji (Łukaszewski, 1974).
W dalszej części artykułu przybli żony zostanie m odel zależności m iędzy tym i dw om a fenom enam i osadzony w ram ach koncepcji rozwoju psycho seksualnego E riksona (1968), statusów tożsam ości M arcii (1980) i orientacji przyszłościowej autorstw a N urm iego (1991).
To żsam o ść jako rezultat integracji ego
A naliza typów integracji ego w yróżnio nych przez Eriksona (1968) ze względu na właściwości granic m iędzy ja a nie-ja, specyficzne cechy dośw iadczenia indy w idualnego (hom ogeniczność i hetero- geniczność) i cechy system u wartości - uznaw anego za najważniejszą stru k turę psychiki człowieka z p u nk tu w idze nia regulacji zachow ania (Piaget, Inhel- der, 1970; Czerwińska-Jasiewicz, 2005) - pozw ala w yłonić trzy typy tożsam ości: nadaną, dyfuzyjną i osiągniętą.
Tożsam ość dyfuzyjna ch arak tery zu je się stru k tu rą niestabilną u w a ru n k o w aną brakiem w yraźnie zarysow anych granic m iędzy ja i nie-ja. D ośw iadcze nie jest rozproszone, wybiórcze, słabo u strukturow an e, często pom ieszane. System w artości jest m ało stabilny i p o zbawiony w artości centralnej. W k o n sekwencji jed n o stk a o tym typie tożsa m ości m a tru d n o ści w popraw nej oce nie w ydarzeń, przez to jest p o d atn a na w pływy zew nętrzne, a jej zachow anie cechuje się zm iennością i chwiejnością. Może być „dobrym ” obiektem m an i pulacji. Z d aniem niektórych badaczy stanow i to w yjaśnienie odnotow anego przez nich lęku osób o tożsam ości d y fuzyjnej przed naw iązyw aniem bliskich relacji społecznych (Brzezińska, 2000).
Tożsam ość nad an a ch arak tery zu je się stabilną, zw artą i stosunkow o sztyw ną struk tu rą. Jej ce n tru m sta n o wi skrystalizow any system w artości o w yraźnej hierarchii. T ru d n o p o d d a je się przekształceniom ze w zględu na ograniczony przepływ inform acji przez
silne, w yraźne granice oddzielające ja o d nie-ja. W zachow aniu ujaw nia się dążenie do och ro ny status quo - infor m acje sprzeczne z „centrum ” nie p rz e chodzą przez granice ego bądź są o d rzucane jako niezgodne z posiadanym dośw iadczeniem i hierarchią wartości. We względnie stabilnych w arunkach jed n o stk a o tym typie tożsam ości m oże być bardzo skuteczna, szczególnie d o brze radzi sobie z rozw iązyw aniem problem ów zam kniętych, schem atycz nych. W relacjach społecznych jest pryncypialna. W przypadku zetknięcia się z osobam i o od m iennych poglą dach nierzadko reaguje ucieczkowo lub agresywnie. U kształtow aniu tego typu tożsam ości sprzyjają bardzo silne pozy tyw ne więzi m iędzy dzieckiem a ro d z i cem, będącym autorytetem dla m ło d e go człowieka (Liberska, 2007).
Tożsam ość osiągnięta cechuje się stru k tu rą względnie stabilną i spójną. G ranice m iędzy j a a nie-ja są zarysow a ne, ale nie zostały całkowicie zam knię te. Dzięki tem u p o d m io t m a m ożli wość ciągłego w zbogacania własnego dośw iadczenia o treści nowe, w tym rów nież o treści o d m ien n e od wcześ niejszych. W arunkuje to otw artość na now e sytuacje, nowe zadania, nowych ludzi. Inform acje niezgodne z posia danym dośw iadczeniem nie są percy- pow ane przez p o d m io t jako zagrażają ce ego lecz przepuszczane przez „filtr”, jaki stanow i system w artości, który jest w tym przypadku stosunkow o stabilny, hierarchiczny, z ustaloną w artością ce n tralną. Tworzy on z jednej strony p o d stawę poczucia bezpieczeństw a, a d ru giej - um ożliw ia sw obodną eksplorację.
U kształtow aniu tożsam ości osiągniętej sprzyja troskliw a kochająca rodzina (H elm s, Turner, 1999) i ciepła atm o sfera d o m u rodzinnego (O buchow ska, 1996; Liberska, 2007).
Z m iany rozwojowe tożsam ości p ro wadzą od tożsam ości dyfuzyjnej przez nad an ą i m orato riu m do osiągniętej (Turner, Helm s, 1999). We w spółczes nych procesualnych podejściach do tego problem u podkreśla się, że kształ tow anie się tożsam ości m oże przebiegać w sposób progresywny, regresyjny bądź też stagnacyjny (Rostowski, 1997). Jed nak jedynie zm iany progresyw ne w o b rębie stru k tu ry tożsam ości um ożliwiają w zrost poczucia tożsam ości i efektywną socjalizację m łodego człowieka (N u r mi, 1991). W yrazem tego ostatniego jest w pisanie w koncepcję własnej osoby i własnej przyszłości celów i zadań sp e cyficznych dla danej k ultury i zgodnych z oczekiw aniam i społecznym i.
O kresem szczególnie ważnym dla integracji stru k tu ry tożsam ości jest m o ratorium , czyli zaprogram ow ane biolo gicznie i kulturow o opóźnienie przej ścia ze świata dzieciństw a w świat d o rosły (Erikson, 1968; Brzezińska, 2000). Tworzy ono przestrzeń tem poralną i psychologiczną konieczną m łod em u człowiekowi do rozpoznania własnych możliwości, zainteresow ań, ideałów i kontekstu ekologicznego i p o d ję cia decyzji dotyczących własnej o so by i przyszłości - najbardziej trafnych w danym m om encie rozw oju (Liberska, 2007a). M om ent do konania pierw szych w yborów i podjęcia pierw szych decy zji istotnych dla dorosłego życia wiąże
się z podjęciem odpow iedzialności za w łasną osobę (Rzepa, 1999).
N iedostatek m odeli osobow ych i klarow nych zrozum iałych w zorów za chow ań, zła atm osfera panująca w dom u rodzinnym , dynam iczne i radykalne zm iany kontekstu ekologicznego (re wolucja inform atyczna, spektakularne akty terrorystyczne, klęski ekologiczne itp.) wzbudzają u dorastającej je d n o st ki poczucie niepew ności i zagrożenia, a w takich w arun kach zakłóceniu ule gają zarów no procesy tożsam ościow e (O buchow ska, 2000), jak i form ow a nie orientacji tem poralnej, szczególnie przyszłościowej (A rtar, 2002; Zaleski, 2002). W takich w arunkach rozw o jow ych nie dochodzi do: p o pierw sze
- scalenia stru k tu ry tożsam ości, lecz do jej pom ieszania, a p o drugie - u k ie ru n kow ania aktyw ność ku przyszłości lecz jej ograniczenia do teraźniejszości lub naw et koncentracji na przeszłości.
W szczególnie niekorzystnych śro dowiskach rozwojowo-wychowawczych będących źródłem w artości, ról sp o łecznych i zadań, których dorastająca jednostka nie jest w stanie zaakcep tować i uw ew nętrznić, tw orzy się p o czucie pustki w ew nętrznej i alienacji. Błędy wychowawcze p opełniane przez rodziców, opiekunów bądź w ychowaw ców m ogą przyczynić się do pow stania m otyw acji odwetowej ukieru n k o w u ją cej zachow anie m łodego człowieka ku celom nie aprobow anym w danej k u l turze i tym sam ym do uruch o m ien ia to ru rozw oju tożsam ości negatywnej. W konsekw encji m oże zostać u fo rm o wana orientacja przyszłościowa, która nie uw zględnia w ydarzeń n o rm aty w
nych charakterystycznych dla okresów dorosłego życia.
W spółcześni badacze wskazują na wiele niepokojących zm ian dotyczących kształtow ania się tożsam ości i o rie n tacji tem poralnej oraz ich roli w ciągu życia m iędzy innym i w zw iązku z rady kalnym i przekształceniam i kontekstu życiowego (M alm berg, Trem pała, 1999; G iddens, 2006; N ow ak-D ziem ianow icz, 2007; Straś-R om anow ska, 2007). P o d kreślają też konieczność uw zględnienia różnic m iędzykulturow ych w badaniach n ad rozw ojem tożsam ości (B ocheńska, 2007; D ym kow ski, 2007).
Status tożsam ości jako w ynik eksploracji i zo b o w iązań
M arcia (1966, 1980), w ychodząc od poglądów E riksona dotyczących ty pów integracji ego, w yróżnił dwa etapy kształtow ania się tożsam ości, eksplora cji i pod ejm ow ania zobow iązań, a k ie rując się siłą procesów eksploracji i treś cią zobow iązań w yróżnił cztery statusy (stany) tożsam ości: dyfuzyjną, nadaną, osiągniętą i m o ratoriu m .
Eksploracja pozw ala dorastającej jednostce rozpoznać i spraw dzić w łas ne m ożliw ości i zainteresow ania oraz aktualne „oferty” realnego świata ze w nętrznego. Na tym etapie aktyw ność m łodego człowieka ko ncen truje się na w ypróbow yw aniu wielu now ych ról (seksualnych, zaw odow ych, ro d z in nych, obywatelskich), w artości, syste m ów religijnych i politycznych, relacji społecznych itd. W tym czasie d o ra stający tworzy, a następnie sprawdza, różne alternatyw ne koncepcje własnej
osoby (Turner, Helm s, 1999). Na d r u gim etapie jednostka, na podstaw ie dośw iadczeń wyniesionych z etapu wcześniejszego, dokonuje w yboru al ternatyw i ustala poziom swego zaan gażow ania w określone zajęcia, zadania i role. W iąże się to, co już sygnalizow a no, z przyjęciem odpow iedzialności za swe losy. Człowiek w raz z uzyskaniem zdolności do dokonyw ania wyborów, co - zdaniem Rzepy (1999) - dzieje się w tru d n y m do uchw ycenia m om encie rozwoju, staje się zdolny do rzutow ania własnej osoby w przyszłość, kreow ania tej przyszłości i tym sam ym p rz ejm u je odpow iedzialność za dalszy rozwój. W świetle psychologii rozw oju czło wieka w biegu życia osiągnięcie w sp o m nianej zdolności określa zakończenie adolescencji.
D orastającej jednostce, która nie podejm uje eksploracji, gdyż nie o d cz u wa presji społecznej ani presji ze strony w łasnego organizm u bądź też nie m a możliwości do prow adzenia sw obod nych poszukiw ań, M arcia przypisuje status tożsam ości dyfuzyjnej. M łody człow iek o statusie tożsam ości dyfuzyj nej jest ograniczony do swej przeszłości i teraźniejszości. Jego aktyw ność jest ukierunkow ana n a osiąganie chw ilo wych przyjem ności. Nie jest w stanie praw idłow o określić siebie, albow iem nie podjął wysiłku rozpoznania ani swego p otencjału rozwojowego, ani m ożliw ości w łasnego rozw oju zaw ar tych w rzeczywistości danej, ani rzeczy wistości potencjalnej. W konsekw encji u m łodych ludzi, którzy nie podjęli kluczow ego zadania adolescencji, n a sila się poczucie zagubienia i b ez rad
ności. W o d niesieniu do tej grupy nie m ożna oczekiwać udanej tranzycji do dorosłości.
U dorastającej jednostki, która de cyduje się podjąć zobow iązania przeję te od autorytetów chociaż nie podjęła sam odzielnej eksploracji - tożsam ość przyjm uje status nadanej. Taki spo sób budow ania tożsam ości, ułom ny bo z p om inięciem etapu pierwszego, wiążący się z niskim i kosztam i oso bi stym i, nie refleksyjny, w dużej m ierze zabezpiecza m łodego człowieka przed dośw iadczaniem rozterek związanych z poszukiw aniem koncepcji własnej osoby. Jednak uzyskane poczucie bez pieczeństw a, które przynajm niej częś ciowo um ożliw ia uniknięcie koniecz ności podjęcia odpow iedzialności za swe decyzje, m oże okazać się złudne w przypadku pojaw ienia się niepo w o dzeń w realizacji koncepcji własnej o so by przejętej od innych. Sztywne trw anie przy takiej „wypożyczonej” koncepcji zam yka szansę n a rozwój autonom iczny i uzyskanie pełnej odpow iedzialności za siebie i swych bliskich. Tym sam ym tru d n o m ówić o rozw oju p od m ioto w o ści i kreacyjności.
N atom iast tożsam ość dorastające go, k tó ry jest w trakcie testow ania w łas nego po tencjału i szans rozw oju ofero w anych przez otoczenie i przez to nie czuje się przygotow any do do konania w yborów określonych alternatyw - m a status m oratorium . W konsekw encji nie jest zdolny do zbudow ania koncepcji w łasnego życia w dłuższej perspektyw ie czasowej ani nie jest gotów do podjęcia odpow iedzialności za swój dalszy roz wój. W yniki bad ań wskazują, że trw a
jąca w Polsce transform acja ustrojow a obejm ująca przełom wieku XX i XXI w istotny sposób wpływa na w ydłuża nie m o rato riu m (Liberska, 2007a).
Jeśli jed n o stk a ukształtow ała swą tożsam ość, przechodząc najpierw przez etap eksploracji a następnie przez etap podejm ow ania zobow iązań, to jej toż sam ość m a status osiągniętej. Sprzyja ją m u harm o n ijn a atm osfera dom ow a, dojrzałość rodziców do p ełnienia ról rodzicielskich i ich rozwój osobow y um ożliw iający im, m iędzy innym i, n a dążanie za rozw ojem w łasnego dziecka, a także stw arzanie m u w arunków sty m ulujących sam odzielność i p o d e jm o w anie odpow iedzialności za swe decy zje (Tyszkowa, 1996; Liberska, 2007a).
O rie n tacja p rzyszłościow a w ujęciu Nurm iego
M odel orientacji przyszłościowej zapro ponow any przez N urm iego (1991,2005) obejm uje trzy procesy: m otyw ację, pla now anie i ew aluację (rysunek 1).
M otywacja w yznacza obszary za interesow ań, zadania i oczekiw ania, które jed n o stk a pragnie zrealizować w przyszłości. Po ustaleniu celów, które tw orzą treść orientacji przyszłościowej, jednostka planuje sposób ich zrealizo w ania w antycypow anym kontekście, czyli dobiera m etody, środki, ustala ter miny, związki logiczne, w tym czasowe, m iędzy celami a podcelam i. N astępnie określa satysfakcjonujący ją stopień spełnienia swych zam ierzeń w przy szłości, czyli dokonuje ewaluacji. M o tywacja, planow anie i ew aluacja w sp ół
działając ze sobą form ują orientację przyszłościową.
Kształtow anie się tożsam ości a form ow anie orientacji przyszło ścio w ej
A naliza d róg docho dzenia do to żsam o ści w yw iedzionych z koncepcji E riksona i M arci dostarcza podstaw do ustalenia zw iązków p om iędzy kształtow aniem się tożsam ości a form ow aniem o rie n ta cji tem poralnej w adolescencji, przede w szystkim orientacji przyszłościowej (N urm i, 1991; Liberska, 2007b).
Z daniem N urm iego zachodzą w y raźne związki m iędzy procesam i wy znaczającym i orientację przyszłościow ą a układ em czynników określających typy tożsam ości. I tak, treść zobow ią zań odn osi się do celów, oczekiw ań, za interesow ań lokow anych przez je d n o s t kę w przyszłości, eksploracja dostarcza podstaw do skutecznego planow ania przyszłości, a siła zobow iązań w yzna cza stopień, w jakim m łod y człowiek jest m otyw ow any do zrealizow ania w ybranych celów. Graficzną ilustrację om aw ianych zależności przedstaw ia ry sunek 1.
Na podstaw ie wiedzy uzyskanej podczas eksploracji ludzie ustalają i pre cyzują ogólne m otywy i nadają im postać celów osobistych. Eksploracja - w świet le propozycji Marci - jest pierwszym etapem kształtow ania tożsam ości. N u r m i, analizując związki m iędzy kształ tow aniem tożsam ości a form ow aniem orientacji przyszłościowej, zauważa, że pierwszy etap form ow ania orienta cji przyszłościowej uw arunkow any jest
pierw szym etapem kształtow ania toż samości. Na drugim etapie form ow ania orientacji przyszłościowej jednostka pla nuje swą aktywność ukierunkow aną na osiągnięcie ustalonych wcześniej celów. Podstawą planow ania jest wiedza o p rze widywanym kontekście, w którym będą
przebiegać działania realizacyjne. Waż nym jej źródłem jest, ponow nie, własna eksploracja lub też przekaz pochodzący od autorytetów (w przypadku p o m i nięcia pierwszego etapu kształtowania tożsam ości) oraz um iejętności zdobyte w toku eksploracji.
f kontekst >
к społeczny J ^ ^ Ć h e m a t y ^
Wydarzenia Antycypo
życiow e E w any rozwój
К w ciągu życia S Możliwości P działania — *- L 0 — ► Wiedza R o kontekście Standardy A ewaluacji С (wraz — ► J z term inam i A
ich realizacji) Pojęcie „ja"
orientacja przyszłościowa
REALIZACJA CELÓW
Rysunek 1. Formowanie orientacji przyszłościowej w powiązaniu z kształtowaniem się tożsamości w adolescencji (na podstawie: Nurmi, 1991,2005)
Jednostka o tożsam ości osiągnię tej m a silną up orządkow aną stru k tu rę w artości zasadzającą się na stabilnej w artości centralnej, a to tw orzy dobrą podstaw ę do ustalenia celów n ad rzęd nych i podrzędn ych i ich pow iązania związkam i logicznym i, p o n ad to za kończona eksploracja ułatw ia w ybór środków i celów, a granice m iędzy ja - nie-ja, elastyczne, nie dom knięte, um ożliw iają m odyfikow anie tak celów, jak i planów ich osiągania. W przy p adku osób o tożsam ości m oratoryjnej nie jest m ożliwe skuteczne planow anie własnej przyszłości, albow iem główny n u rt ich aktyw ności stanow i eksplora cja - w związku z tym nie ustaliły one jeszcze treści swych oczekiwań. P lano wanie osób o tożsam ości nadanej m oże cechować się skutecznością zbliżoną do p oziom u skuteczności planow ania osób o tożsam ości osiągniętej, gdyż m ogą one korzystać z dośw iadczeń osób, od których przejęły swą tożsam ość. Jednak w sytuacjach now ych - z p u n k tu w idze nia dośw iadczenia przekazanego przez autorytety - nie są one w stanie z m o dyfikować swych planów. W yłącznie sam odzielna eksploracja dostarcza b o gatej, zróżnicow anej wiedzy o dorosłym życiu i um ożliw ia w ykształcenie u m ie jętności w ażnych z p u n k tu w idzenia efektywnego planow ania aktywności. W zw iązku z tym m o żn a oczekiwać, że stru k tu ra, jaką jest orientacja przyszłoś ciowa, jest najbardziej efektyw na w re gulacji zachow ania osoby o tożsam ości osiągniętej.
Z daniem N urm iego, jednostka, po opracow aniu planów, jeszcze przed przystąpieniem do ich realizacji, p o d ej
m uje zobow iązania do angażow ania się w określone role, zadania czy ideologie (rysunek 1). Jednak podjęcie faktycz nych działań realizacyjnych w ynikają cych ze zobow iązań p op rzedzone jest kolejną oceną.
W ew aluacji znaczącą rolę o d g ry wają style oceniania p o d m io tu , jego em ocje i ja pow stające m iędzy innym i dzięki inform acjom płynącym od in nych ludzi i zebranym podczas eksplo racji alternatyw. Im intensyw niejsza jest eksploracja, tym pełniejsza jest w ie dza o sobie i kontekście ekologicznym i w konsekw encji - bardziej trafna jest ocena utw orzonych planów dotyczą cych przyszłego życia. D opiero po ew a luacji planów, jak ju ż w spom niano, je d n ostka podejm uje zobow iązania do ich realizacji - i z tą chwilą zostaje określo na jej tożsam ość.
W pow yższym ujęciu form ow anie orientacji przyszłościowej przeplata się z kształtow aniem tożsam ości. Jednak „dom knięcie” tożsam ości, obojętnie jaka by ona była, w ym aga w cześniejsze go uform ow ania orientacji przyszłoś ciowej. (C ytow any badacz dopuszcza m ożliw ość przekształceń tożsam ości w dalszych okresach rozwoju.) O gólnie ujm ując, w m od elu związków m iędzy tożsam ością a orientacją przyszłościo wą, przedstaw ionym przez N urm iego, procesy zaangażow ane w ich p ow sta w anie przeplatają się wzajem nie.
Jednak analiza związków m iędzy kształtow aniem się tożsam ości a fo rm o w aniem orientacji tem poralnej nasuw a kilka wątpliwości i p ytań dotyczących ich sekwencji rozwojowej. Z p u n k tu w idzenia rozwoju, zdaniem autorki
tego tekstu, eksploracja jest podstaw ą nie tylko tw orzenia planów ro zu m ia nych jako dobieranie środków do celów i m ożliwości, ale w pierwszej kolejności - podjęcia decyzji dotyczących w ybo ru w artości, celów, zadań i ról, które następnie przekładają się na zobow ią zania. D ośw iadczenie zebrane przez m łodego człow ieka w toku eksplora cji - po poznaw czym i ew aluatyw nym opracow aniu przez stru k tu ry um ysłu - stanow i podłoże dla osiągnięcia tożsa m ości i w ykreow ania koncepcji własnej przyszłości (Tyszkowa, 1996; Liberska, 2004), które nie tylko ukierunkow ują jego aktyw ność na w pisane w nie cele, zadania i role, ale też pobudzają go do określonych działań w zależności od wyników analizy inform acji percypo- w anych w aktualnym kontekście. Nie zawsze podstaw ą budow ania tożsam o ści są dośw iadczenia w yniesione z sa m odzielnej eksploracji - w przypadku tożsam ości nadanej jest nią przekaz płynący o d autorytetów . W tym m iej scu nasuw a się pytanie: czy w o dniesie niu do tej grupy m łodych ludzi rozwój orientacji przyszłościowej w yprzedza kształtow anie tożsam ości?
Wyżej sygnalizowane niejasności pow iązań m iędzy rozwojem tożsam o ści a form ow aniem się orientacji przy szłościowej dostrzeżone przez N u rm ie go, m ogłyby zniwelować rozróżnienie dw ojakiego rodzaju zobowiązań: po pierw sze zobow iązań do osiągania ce lów wybranych przez jednostkę dzięki aktywności eksploracyjnej, a po drugie - zobow iązań do realizacji planów skon struow anych przez nią na podstaw ie d o świadczeń z wcześniejszej eksploracji.
Jednak analiza m o delu związków m iędzy kształtow aniem tożsam ości a form ow aniem orientacji przyszłoś ciowej opracow anego przez N urm iego wyklucza takie rozróżnienie. Z obow ią zanie, w om aw ianym m odelu, zakłada pełne zaangażow anie i m ożna o nim w nioskow ać dopiero na podstaw ie ak tyw ności wyrażającej się w rzeczywi stych działaniach ukierunkow anych na osiągnięcie celów w ybranych przez podm iot, a ich w ybór jest zw ieńcze niem etapu eksploracji.
Początki tożsam ości i orientacji tem poralnej
Początki zainteresow ania przyszłością w łasną oraz pierw sze rozpoznania to ż sam ości - w sensie podstaw ow ym (np. jestem dziew czynką i chłopcy m n ie za czepiają) - ujawniają się już w począt kowych okresach rozwoju. M ożna je zaobserw ow ać przede w szystkim w za baw ach dziecięcych (np. pięciolatka wy obraża sobie siebie jako dorosłą kobietę, ubiera się w odzież mamy, m aluje buzię jej pom adk ą, naśladuje jej gesty, m im i kę, ton głosu). Jednak pierw sze wysił ki zarysow ania własnej tożsam ości są w idoczne już w zachow aniu niem ow lęcia, które stara się zaznaczyć własną odrębność (H arw as-N apierała, 2007). W pierw szych m iesiącach życia dzie cka m o żna rów nież dostrzec pierw sze przejaw y jego panow ania n ad czasem: niem ow lę zwracając główkę i kierując w zrok w określone m iejsce nie tylko sygnalizuje otoczeniu swe oczekiw a nia dotyczące chwili przyszłej, ale też antycypuje zm ianę aktualnego stanu,
wręcz ją inicjuje. W ten prosty sposób ujaw nia, nie w pełn i tego jeszcze św ia dom e, oczekiwanie, iż m am a wyjmie z szafy lalkę, tę oczekiw aną a nie inną, i m u poda, i najczęściej jego dążenie do zm iany stan u rzeczy kończy się pow odzeniem . U podłoża takiego za chow ania znajduje się rozwój stru k tu r um ysłu um ożliw iający pojęcie stałości przed m io tu i jego realności. Na tej p o d stawie m o żna dojść do przekonania, iż rozwój tożsam ości i orientacji te m p o ralnej w spółw ystępują ze sobą niem al od naszych narodzin. Jednak przyszłość we wczesnych okresach rozw oju m a charakter, któ ry m ożna określić m ia nem odtw órczego przyw ołania. M oże być postrzegana jako efekt rzutow ania w czas przyszły w ydarzeń przeszłych.
W świetle koncepcji rozw oju inteli gencji Piageta (1970) uform ow anie p er spektyw y przyszłościowej, koncepcji własnej osoby w w ym iarze tem p o ral- nym oraz koncepcji własnej przyszłości w ym aga rozw oju operacji form alnych - a te kształtują się w okresie adolescen cji. W tedy dopiero jed n o stk a jest w sta nie uśw iadom ić sobie cele potencjalne, w yobrażać sobie stany i sytuacje, jakich nigdy nie dośw iadczyła oraz dokonyw ać ich um ysłow ych przekształceń. Dotyczy to zarów no w łasnych możliwości i o g ra niczeń, jak też m ożliwości i ograniczeń zew nętrznych. Jest w stanie tw orzyć w i zje stanów pożądanych, hipotetycznie m ożliwych i w ybiegać myślą w coraz bardziej odległy czas, w tym przyszły. Z atem w arun kiem uform ow ania o rie n tacji tem poralnej, zwłaszcza przyszłoś ciowej i ukształtow ania tożsam ości k o nieczne jest intelektualne opanow anie
czasu i m yślenie probabilistyczne. O ka zuje się, że także n a gruncie koncepcji rozw oju inteligencji rozwój tożsam ości i orientacji przyszłościowej są integral nie powiązane.
K ierując się korzystnym , z p u n k tu w idzenia rozw oju indyw idualnego, rozw iązaniem podstaw ow ego dylem atu adolescencji zasadna wydaje się teza, że tylko tożsam ość osiągnięta jest je d n o cześnie tożsam ością „rozwojową”. Tyl ko ta jej po stać m a charakter w pełni adaptacyjny, cechuje się elastycznością. „Zezwala” n a rozwój, gdyż m a „wpisa n y ” w swą stru k tu rę p rogram dalszego rozwoju. A ten p ro gram zaw arty jest w łaśnie w orientacji przyszłościowej.
O g ólny model rozw oju tożsam ości i orientacji tem poralnej w ciągu ży cia - p ropozycja autorska
Poszukiw ania satysfakcjonującego ro z w iązania związków m iędzy kształtow a niem tożsam ości a form ow aniem o rie n tacji tem poralnej n a gruncie psychologii rozw oju doprow adziły do opracow ania w łasnego m odelu.
P un kt wyjścia stanow i początek dojrzew ania płciowego. Pod w pływ em potrzeb w zbudzonych przez dojrzew a nie i p od presją oczekiw ań i stan d ar dów kulturow ych jed n o stk a podejm uje eksplorację, wpisanych w kulturę, celów i ról oraz zachow ań z nim i związanych, zarów no aprobow anych, jak i nie ap ro bow anych przez otoczenie. W reszcie podejm uje zobow iązania i w ten sp o sób określa swą tożsam ość. Stanowi to pu n k t wyjścia do zbudow ania k o n cep cji w łasnego życia w perspektyw ie cza
su. Podejm ując zobow iązania jednostka stabilizuje cele i dążenia, a obudow ując je środkam i, narzędziam i, obw arow u- jąc antycypow anym i alternatyw nym i w ydarzeniam i ze świata zew nętrznego i zm ianam i własnej osoby, nadając im stru k tu rę przyczynow o-skutkow ą i tem - po raln ą buduje elastyczne plany realiza cyjne, a po d okonaniu ich pozytywnej ewaluacji - jed n o stk a krystalizuje swą orientację przyszłościową. Zatem zb u dow anie koncepcji własnej przyszłości m ożna uznać za etap trzeci form ow ania tożsam ości w adolescencji, inaczej m ó wiąc: z tożsam ości w ynika orientacja tem poralna. Jest to ujęcie odm ien n e od propozycji N urm iego, zgodnie z którą pierw szym etapem kształtow ania toż sam ości jest eksploracja, etapem d r u gim jest form ow anie koncepcji własnej przyszłości przez m łodego człowieka, a etapem trzecim - podjęcie zobow ią zań. D opiero w tedy dochodzi do „d o m knięcia” tożsam ości w danym etapie rozwoju.
M om ent podjęcia aktyw ności re alizacyjnej stabilizuje i um acnia toż sam ość po dm io tu. Sygnały trud no ści lub pow odzenia odbierane w związku z realizow anym i działaniam i zw rotnie podtrzym ują lub przyczyniają się do przebudow y stru k tu ry treści i stru k tu ry tem poralnej, pow iązań logicznych w ich obrębie (zgodnie z m odelem TOTE). Przebudow a orientacji tem poralnej wy m usza zm iany tożsam ości, tym sam ym przyczyniając się do jej rozwoju w biegu życia. O pisane związki ilustruje m odel przedstaw iony na ry sun ku 2.
Powiązanie treściowe, funkcjonal ne i genetyczne tożsam ości m łodzieży i jej orientacji tem poralnej znajduje potw ierdzenie na drodze badań po ró w nawczych nad obu k o nstruk tam i (Bos nia, 1985; G rotevant, C ooper, 1985; N urm i, 1991; Liberska, 2002, 2004, 2007). Jednak brakuje danych em p i rycznych dotyczących dalszych o k re sów rozwoju.
С Z A S Dorastająca jednostka D O JRZEW A N IE B IO LO G IC Z N E
PRZEORIENTOWANIE ZE STATUS QUO NA ZMIANĘ
(„narodziny"O rientacji Przyszłościowej)
/sunek 2. Ogólny model rozwoju tożsamości młodzieży i orientacji temporalnej
U kierunkow anie tem poralne różnych typów tożsam ości
O pespektyw ie przyszłości i orientacji przyszłościowej m o żn a m ów ić tylko w pow iązaniu z tożsam ością osiąg niętą i nad ana, gdyż zasadzają się one
n a podjętych zobow iązaniach, które (z n atu ry rzeczy) m ają ukierunkow anie przyszłościowe - w pew ien sposób „wy m uszone”, narzu con e przez przem iany organizm u, oczekiw ania kulturow e i sy stem organizacji społeczeństw a.
N atom iast m o rato riu m m oże w ią zać się jedynie z krótką perspektyw ą przyszłości, chwiejną, zm ienną. Ze względu n a koncentrację m łodego czło wieka na poznaw aniu sam ego siebie na danym etapie rozw oju i badanie różnych „ofert” świata dostępnych w danym m om encie czasu m ożna m ów ić o jego skupieniu się na teraźniejszości. W y nika ono po pierw sze - z presji zm ian aktualnie zachodzących w organizm ie i psychice dorastającego, jak i oczeki w anych zm ian jego pozycji społecznej oraz subiektyw nej oceny ich w ażno ści, po drugie - z „walki” ze starszym i i m łodszym i o zaakceptow anie zm ian tej pozycji w strukturze społecznej, po trzecie - z atrakcyjności alternatyw dostrzeganych w świecie pow iązanych ze zm ianam i własnej osoby. C hociaż w m o rato riu m większość działań eks ploracyjnych podejm ow ana jest z myślą o przyszłości, o tranzycji do dorosłości, to jed n ak z powyższych pow odów n a leży oczekiwać przewagi orientacji pre- zentystycznej n ad przyszłościową.
Tożsam ość dyfuzyjna wiąże się przede w szystkim z orientacją prezen- tystyczną, gdyż osoby są skon cen tro w ane na obronie przed zm ianą stanu aktualnego lub m ają ograniczone m o ż liwości eksploracji przez szczególne okoliczności życiowe, lub też z różnych pow odów obaw iają się zm ian w swym położeniu i unikają działań m ogących doprow adzić do zm iany status quo. W konsekw encji nie podejm ują aktyw ności związanej z form ow aniem toż sam ości i tym sam ym nie m ają szansy na uzyskanie orientacji przyszłościowej
- ani też - idąc dalej tym torem - na pozytyw ną tranzycję w dorosłość.
Bibliografia
A rtar, M. (2002). C o m p ariso n o f future tim e perspective o f adolescents from an e a rt hquake a n d n o n -e a rth q u a k e region in Turkey. W: J. T rem pała, L.-E. M alm berg (red.), Adolescents’ future-orientation. Theory and researc, (s. 65-79). F ran k fu rt am M ain: Peter Lang.
B ocheńska, D. (2007). O tożsamości z perspektyw y m iędzykulturow ej.W ykład przedstaw iony podczas ogólnopolskiej konferencji Społeczne K onteksty Tożsa mościzorganizow anej przez D olnośląską Szkołę W yższą Edukacji, W rocław, 14-15 m aja 2007.
B osm a, H.A. (1985). Identity developm ent in adolescence. Coping with com m itm ents. U npublished m an u scrip t. G roningen: State U niversity G roningen.
Brzezińska, A. (2000). Społeczna psycholo gia rozwoju. W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e „S cholar”.
Czerw ińska-Jasiew icz, M. (2005). K oncep cje m łodzieży na tem at w łasnego życia - propozycja now ego m odelu badań. Psychologia Rozwojowa, 10, 59-72. D ym kow ski, M. (2007). G łos w dyskusji
podczas ogólnopolskiej konferencji Spo łeczne Konteksty Tożsamości zorganizo w anej przez D olnośląską Szkołę W yższą Edukacji, W rocław, 14-15 m aja 2007. E rikson, E. H . (1968). Identity - yo u th and
crisis.N ew York: W .W . N orton.
E rikson, E. H. (1982). 77te life cycle com ple ted.N ew York - L ondon: W .W .Norton. E rikson, E. H. (1997). D zieciństwo i społe
czeństwo.Poznań: Rebis.
Erikson, E. H. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: W ydaw nictwo Zysk i Spółka.
G iddens, A. (2006). Nowoczesność i tożsa mość. W arszawa: W ydaw nictw o N au k o we PW N .
G rotevant, H ., C ooper, С. (1985). P atterns ot in te ractio n in fam ily relationships and th e d evelopm ent o f identity exploration in adolescence. Child D evelopm ent, 56, 415-428.
H arw as-N apierała, B. (2007). Tożsam ość je d n o stk i w epoce w spółczesnych p rz e m ian. W: B. H arw as-N apierała, H. Li berska (red.), Tożsamość a współczesność. Now e tendencje i zagrożenia, (s. 11-14). P oznań: W ydaw nictw o N aukow e UAM. Inhelder, B., Piaget, J. (1970). O d logiki
dziecka do logiki m łodzieży. W arszawa: PW N .
Liberska, H . (2002). K ształtow anie się to ż sam ości a k o n stru o w an ie planów życio w ych przez dorastających. Psychologia Rozwojowa, 7,3, 50-61.
Liberska, Id. (2004). Perspektyw y temporal- ne m łodzieży. W ybrane uw arunkow ania. P oznań: W ydaw nictw o N aukow e UAM. Liberska, H . (2007). K ształtow anie się to ż
sam ości a styl w ychow ania w rodzinie. W: B. H arw as-N apierała, H. Liberska (red.), Tożsamość a współczesność. Now e tendencje i zagrożenia (s. 53-74). Poznań: W ydaw nictw o N aukow e UAM.
Liberska, H . (2007a). W spółczesny obraz m o rato riu m . W: B. H arw as-N apierała, H. L iberska (red.), Tożsamość a współ czesność. N ow e tendencje i zagrożenia, (s. 25-52). Poznań: W ydaw nictw o N a ukow e UAM.
Liberska, H . (2007b). Tożsam ość a o rie n ta cja przyszłościow a w adolescencji. Psy chologia Rozwojowa (w d ru k u ).
Łukaszewski, W. (1974). Szanse rozwoju oso bowości.W arszawa: K siążka i W iedza. M alm berg, L.-E., Trem pała, J. (1999). F u tu
re p la n n in g b o th at school an d in o th e r contexts: th e case o f F innish and P o
lish g en eral-seco n d ary an d vocational- -school students. Scandinavian Journal o f Educational Research, 42, 2,207-226. M arcia, J. E. (1966). D evelopm ent and v a
lidation o f ego iden tity status. Journal o f Personality and Social Psychology, 3, 551-558.
M arcia, J. E. (1980). Id entity in adolescence. W: J. A delson (red.), H andbook o f A dole scent Psychology(s. 195-187). N ew York: J. Wiley.
N ow ak-D ziem ianow icz, M. (2007). N arra cyjne konstruow anie tożsamości. M ięd zy orientacją teoretyczną a m etodologiczną badań. W ykład p rzedstaw iony podczas ogólnopolskiej konferencji Społeczne K onteksty Tożsamości zorganizow anej przez D olnośląską Szkołę W yższą E d u kacji, W rocław, 14-15 m aja 2007. N u rm i, J. E. (1991). H ow adolescents see
th e ir future? A review o f th e d evelop m e n t o f fu tu re -o rie n ta tio n a n d p lanning. D evelopm ental Review, 11, 1-59.
N u rm i, J. E. (2005). T hinking ab o u t an d ac tin g u p o n th e future: developm ent o f fu tu re o rien tatio n across th e life span. W: A. S trath m an , J. Joirem an (red.), Un derstanding behavior in the context o f time. Theory, research an d application, (s. 31-57). M ahw ah, N ew Jersey, L on don: Law rence E rlbaum A ssociates P u b lishers.
O buchow ska, I. (1996). Drogi dorastania. W arszawa: WSiP.
O buchow ska, I. (2000). A dolescencja. W: B. H arw as-N apierała, J. Trem pała, Psycho logia rozwoju człowieka, t. 2 (s. 163-201). W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e P W N .
P ervin, L. (1996). The Science o f Personality. N ew York: J.W iley a n d Sons.
Rostow ski, J. (1997). Specyfika kształtow a n ia się tożsam ości w okresie m łodości. W: J. Rostow ski, T. Rostow ska, I. Janicka
(red.), Psychospołeczne aspekty rozwoju człowieka, 159-166. Łódź: W ydaw nictw o U niw ersytetu Łódzkiego.
Rzepa, T. (1999). P rzedm ow a do w ydania polskiego. W: C. Buhler, Bieg życia lu d z kiego(s. 7-23). W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e P W N S.A.
S traś-R om anow ska, M. (2007). Tożsam ość w czasach dekonstrukcji. W ykład p rz e d staw iony podczas ogólnopolskiej k o n ferencji Społeczne Konteksty Tożsamości zorganizow anej przez D olnośląską Szko łę W yższą Edukacji, W rocław, 14-15 m aja 2007.
T urner, J. S., H elm s, D. B. (1999). Rozwój człowieka.W arszawa: WSiP.
Tyszkowa, M., P rzetacznik-G ierow ska, M. (1996). W ybrane koncepcje i teorie rozw oju psychicznego człow ieka. W: M. Przetacznik-G ierow ska, M .
Tyszko-Sum m ary
wa (red.), Psychologia rozwoju człowieka. (s. 189-221). W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e PW N .
Tyszkowa, M . (1996). Jednostka a ro d z i na: interakcje, stosunki, rozwój. W: M. Przetacznik-G ierow ska, M. Tyszko w a (red.), Psychologia rozwoju człowieka (s. 124-150). W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e PW N .
W itkow ski, L. (2000). Rozw ój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona.Toruń: W ydaw nictw o W IT- -GRAF.
Zaleski, Z. (2002). Future horizon: A challen ging concept for psychology. W: J. Trem - pała, L. E.M alm berg. (red.), Adolescents’ fu tu r e orientation. Theory and research (s. 123-130). F ran k fu rt am M ain, Ber lin, Bern, Bruxelles, New York, Oxford, W ien: Peter Lang.
A d o lescen ts' id e n tity an d tim e o rie n ta tio n : A g e n e ra l m o d el of d e v e lo p m e n t
The fo rm a tion o f a relatively co n sta n t id en tity a n d a con cep tion o f one's o w n futu re are the sp ecific d e ve lo p m e n ta l tasks in ado lescen ce. The m ain su b je ct o f this article is the rela tion ship betw een id e n tity a n d tim e orien ta tio n . Erikson's theory a n d M a rcia ’s con cep tion o f id e n tity sta tu s p ro v id e an in terestin g basis fo r the con stru ctio n o f tw o m o d els o f the d evel o p m e n t o f this relation a n d their ch a n g es through life.
