INSTYTUT ŚLĄSKI W K A T O W IC A C H .
Komunikat Nr. 46.
Archiwalia cieszyńskie.
A rc h iw alja cieszy ń sk ie sk upione są w p rz ew aż n ej części w m u zeum m iejskiem w C ieszynie, na k tó re m iasto p rz ezn a czy ło cały swój w ielk i dom, leżą cy w sam em śródm ieściu i pow oli grom adzi w nim w szelk ie zabytki, d o ty czą ce Ziem i C ieszyńskej, ta k ręk o p iśm ien n e, jak i d ru k o w a n e, a to w tym celu, a ż eb y szerokiej publiczności um ożliw ić zap o zn an ie się z p rz eszło ścią kraju , jego k u ltu rą, a p r a cow nikom n au k o w y m u ła tw ić d o ta rc ie do ź ró d e ł i k o rz y sta n ie z nich.
Na arch iw alja cieszyńskie sk ła d a ją się:
Zbiory własne muzeum miejskiego.
Są to arch iw alja, grom adzone od ro k u 1902, d o ty czą ce w p ie rw szym rzędzie h isto rji C ieszyna, o raz szlac h ty cieszyńskiej, w śró d nich zaś 151 oryg in aln y ch d o k u m en tó w z czasó w od w. XIV do XVIII (n ajstarszy d o k u m en t pochodzi z ro k u 1388), 61 plików akt. sp isa ny ch w języku łacińskim , n iem ieckim i czeskim , oraz 84 księgi r ę k o piśm ienne. M iędzy księgam i ręko p iśm ien n em i n ajcenniejszą jest c z te ro to m o w a k ro n ik a m iasta C ieszyna p. t. ,,G e d e n k b u c h f ü r d i e S t a d t T e s c h e n", n ap isan a p rzez b u rm istrza ciesz.
Alojzego K aufm anna, złożona z 2 części: odp isó w ak t, k tó re a u to r / u p o rz ąd k o w ał, i o p o w iad an ia h istorycznego, do p ro w ad zo n eg o do ro k u 1822, t. j. do śm ierci ks. sask o -c ieszy ń sk ieg o A lb re ch ta, k tó r e
m u ją a u to r d ed y k o w ał. M iędzy niem i znajdują się ta k ż e księgi r a ch u n k o w e z XVI w ieku, 5 ksiąg z nad an iam i p ra w a m iejskiego od 1624— 1765, księg a te sta m e n tó w 1556— 1629, księga g ru n to w a — ży d o w sk a 1637— 1784 i 6 tom ów p ro to k o łó w cieszyńskich.
Zbiory muzeum ks. Szersznika.
A rchiw alja, n a le ż ą c e do założonego w ro k u 1802 p rz ez ks. Leopolda Szersznika m uzeum , zo stały p rz en iesio n e do m uzeum m iejskiego z p ierw o tn e g o lokalu na ul. S zerszn ik a, gdzie były n a r a żone na k ra d z ie ż e i zniszczenie. W śró d nich jest 41 oryginalnych d o k u m en tó w pergam inow ych, 84 plików a k t i 83 ksiąg rę k o p iśm ie n nych. A rc h iw alja obejm ują czas od w. XV do XVIII, spisane są w je-
2 K o m u n ik a t I n s ty tu tu Ś ląskiego w K a to w ic a c h , n r. 4 6 .
zy k a ch polskim , niem ieckim , łacińskim , czeskim i języ k a ch w sc h o d nich. W śró d nich na w ym ienienie zasługują: k s i ę g i z a w i e r a j ą c e h i s t o r j ę r e z y d e n c j i j e z u i c k i e j w C i e s z y n i e , ,, K n i h a p u h o n ó w " ze sp ra w am i sąd o w em i k a rn e m i z la t 1565— 1592, „ C a n c e l l a r i a E l i s a b e t h a e L u c r e t i a e " ,
„ L a n d e s o r d n u n g d e r F ü r s t e n t . O p p e l n u. R a t i b o r ' , h i s t o r j e C i e s z y n a i S k o c z o wa. A rc h iw alja te są po p rz e n iesieniu do m uzeum m iejskiego k o n tro lo w a n e i n an o w o in w e n ta - ry zo w an e.
Zbiory Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie.
Z b io ry te obejm ują z a rch iw aljó w 7 o ry g in aln y ch d o k u m en tó w i 15 odp isó w od w iek u XIV do XVIII, 923 a k t od w. XVII do XIX w języ k u polskim , n iem ieckim i czeskim , o ra z 8 6 p lik ó w a k t R ad y N arodow ej K sięstw a C ieszyńskiego, d o ty czą cy ch sp ra w p o lity c z nych, k u ltu raln y ch , sp o łeczn y ch i g ospodarczych, z czasó w jej u rz ę d ow an ia n a Śląsku C ieszyńskim , czyli z la t 1918— 1922; obejm ują one k ilk a ty sięcy a k t, częściow o w ciąg n ięty ch do p ro to k o łu lub ty lk o p ro w iz o ry cz n ie z in w e n ta ry zo w an y ch . N a d to w zb io ra ch Io w . L udoznaw czego je st 67 ksiąg ręk o p iśm ien n y c h w języ k u polskim i n iem ieckim z w iek ó w XVIII i XIX, za w ie ra ją c y c h z a p isk i cechow e, rach u n k i, zb io ry pieśn i i i. W śró d nich rę k o p is Józefa L om py p. t.
„ R o z m a i t o ś c i S z l ą s k i e ”.
Akta b. archiwum zamkowego w Cieszynie.
N ajobfitsze arch iw alja p o ch o d zą z b. a rc h iw u m zam kow ego w C ieszynie, k tó re po likw idacji P ań stw o w eg o Z a rz ą d u D óbr i L a sów z o sta ły złożone w m uzeum m iejskiem , n a ra z ie w form ie p o ży c z
ki. T u n ależ ą: 1) 21 o ryginalnych d o k u m en tó w z XVII i XVIII w., p rz e w a ż n ie z a o p a trz o n y c h w p ieczęcie, i 5 odpisów , z a re je s tro w a n ych po p rz en iesien iu . D o k u m en tó w b y ło w arch iw u m zam kow em znacznie w ięcej, lecz część ich z o s ta ła w czasie zw inięcia d aw nego z a rz ą d u d ó b r k a m e ra ln y c h u su n ię ta i sp rz e d a n a . D otyczyły one głów nie sz la c h ty cieszyńskiej i jej posiadłości. 2) A k ta , u jęte w pliki, zw iązan e i z a o p a trz o n e w napisy, p o d ając e tre ś ć lub ty lk o d a ty i znaki, k tó ry c h tre ś c ią są: a) sp ra w y polityczne, ja k a k ta , d o ty czą ce sp o ru g ran iczn eg o m iędzy Ś ląskiem a W ęgram i, m iędzy K sięstw em C ieszyńskiem a p a ń stw e m fry d eck iem , k o re sp o n d e n c ja k sią ż ą t c ie szyń sk ich i z a rz ą d c ó w d ó b r k siążę cy ch z cesarz am i i n aczeln em i w ład zam i śląskiem i, b) szlach eck ie, jak a k ta sądu ziem skiego, t e s t a m en ty i k o n tra k ty k upna, c) a k ta w sp ra w a c h sp ołecznych, m ian o w icie u rb a rz e , poczy n ając od XVI w iek u i opisy u rb a rja ln e m iast i wsi, n a leż ący c h do t. zw. K om ory, in w e n ta rz e p o siad ło ści k siążę -
K o m u n ik a t In s ty tu tu Ś ląsk ieg o w K a to w ic a c h n r. 4 6 . 3
cych, re je s try tra n sa k c y j gruntow ych, księgi g ru n to w e wsi, k tó re w eszły w sk ła d fideikom isu, lub b y ły w łasn o śc ią allodjalną k sią ż ą t cieszyńskich, d) sp o łeczn o -g o sp o d arcze, d o ty czą ce lasów i p astw isk , zm iany w łasności, a k ta sp o ró w m iędzy ludnością poddaną m iast i w si a w łaścicielam i ich — k siążętam i, sp ra w y u w łaszczen ia c h ło pów , ich p o d a tk ó w i t. d., e) a k ta gospodarcze, opisujące sto su n k i ekonom iczne w d o b ra ch k siążęcych, f) k u ltu ra ln e , za w iera ją ce s p r a w y kościo łó w i szk ó ł w e w siach, n ależ ący c h do k siążąt, g) ad m in i
strac y jn e , jak ro z p o rzą d zen ia K an celarji n ad w o rn ej i zw ierzchnich w ład z śląskich. W sz y stk ich p lik ó w jest p rz eszło 2 0 0 0. W y k a z ich sum ary czn y sp o rz ąd ził z p o lece n ia w ład z c e n tra ln y c h polskich d y r e k to r archiw um p ań stw o w e g o we L w ow ie dr. E. B arw iński.
3) O prócz teg o było w arch iw u m zam kow em (obecnie w m uzeum m iejskiem ) 230 ksiąg ręk opiśm iennych, w śró d nich p ro to k o ły c z y n ności, p ro w a d zo n e od ro k u 1841 do 1932. Po p rz en iesien iu zbiorów do m uzeum m iejskiego odbyw a się pon o w n a ich reje stracja .
Zbiory muzeum Sądu Okręgowego w Cieszynie.
W m uzeum S ąd u o k ręgow ego w C ieszynie znajduje się 2 0 o ry ginalnych dok u m en tó w , 41 a k t i 5 ksiąg rękopiśm ien n y ch , d o ty c z ą cych p o siad ło ści szlach eck ich i m ieszczańskich, m iędzy niem i k sięg a w ypow iedzi, czyli w y ro k ó w od 1670 do 1717, p o tw ie rd z e n ia k u p ó w 1549— 1606, p ro to k ó ł z a rzą d zeń m a g istra tu cieszyńskiego od 1637 do 1719, a k ta sp ad k o w e m ieszczan 1607— 1625, o raz k u p y i te sta m e n ty m ieszczan od 1554— 1676, zaś w t. zw. tab u li k rajo w ej sądu o k rę g o w ego jest k sięg a m iejska ciesz y ń sk a z zap isk am i od ro k u 1468 do 17221), 130 ksiąg g ru n to w y ch szlac h eck ic h i 15 ksiąg grunt, w olnych chłopów Ziem i C ieszyńskiej.
Dwie księg i m iejskie cieszyńskie d o sta ły się niew iadom o jak im ^ sp osobem do m uzeum m iejskiego w M oraw sk iej O straw ie.
Archiwalja bibljoteki zboru ewangelickiego.
R ów nież b ib ljo tek a ew an gelickiego zbo ru cieszyńskiego, u m ie szczona w k o ściele ew angelickim , p o siad a sp o ro archiw aljów , na k tó re sk ła d a ją się odpisy e d y k tó w i ro z p o rzą d zeń c e sa rsk ic h w s p ra w a c h religijnych z la t 1613— 1740, o ra z p rzeszło 200 tom ów w y p ra c o w a ń szk o ln y ch uczniów daw nego gim nazjum ew an g elick ieg o w C ieszynie w języ k u polskim , łacińskim , niem ieckim i greck im z la t 1740— 1850.
1) O tej księdze miejskiej pisałem w „R ocznikach dziejów społecznych i gospo- j darczy ch “ , t. III, str. 382.
4 K o m u n ik a t In s ty tu tu Ś ląsk ieg o w K a to w ic a c h n r. 46.
Materjaiy zachowane w starostwie cieszyńskiem.
B ard zo c iek a w e m a te rja iy w y d o b y to n a św iatło dzienne w s ta ro stw ie cieszy ń sk iem przy sposobności n a k a z a n e j p rz e z Śląski U rz ąd W ojew ó d zk i re je stra c ji archiw aljów . Są to k o re sp o n d e n c je u rz ę d o w e m iędzy w ład z am i k rajo w em i Śląska, p rezy d ju m rz ą d u k rajo w eg o w O paw ie a sta ro stw e m cieszyńskiem , o raz z a rz ą d z e n ia w ła d z w s p ra w a c h politycznych. T e m a te m ich są p o c z ą tk i ruchu n a ro d o w ego polskiego na Śląsku C ieszyńskim , osobistości czynne w tej p ra c y odrodzeniow ej, szczególnie Paweł Stalmach, r e d a k to r „G w iazdki C ieszyńskiej", o ra z stan o w isk o rz ąd u au strja c k ie g o w obec p o w s ta nia styczn io w eg o i udziału w niem osób p o c h o d z ący c h ze Śląska, lub te ż ty lk o czasow o ze Śląskiem zw iązanych. A k ta te obejm ują la ta od 1852— 1864. P rz y re je stra c ji z o stały w y d zielo n e sp o śró d ogó
łu m a te rja łó w i zg ru p o w an e osobno, ta k , że h isto ry k , b ad a ją cy d z ie je ru ch u n aro d o w eg o śląskiego, będzie m iał u ła tw io n ą p ra cę.
O arch iw aljac h cieszyńskich p isałem w „ R o cz n ik ach T o w a rz y stw a P rzyjaciół N auk", Z b i o r y c i e s z y ń s k i e , t. II, str. 214 i t. III, str. 343 p. t. M a t e r j a ł y d o h i s t o r j i Ś l ą s k a w z b i o r a c h c i e s z y ń s k i c h .
Franciszek Popiołek.
W ydawnictwa Instytutu Śląskiego.
„Z A R A N IE ŚLĄSKIE“ , N r. 3 (jako organ In s ty tu tu Śląskiego w K atow icach i T o w arzy stw a L udoznaw czego w C ieszynie) ro zp o czy n a no w y ok res w rozw o ju tego k w a rtaln ik a regionalnego. D oty ch czaso w y c h a ra k te r uległ zm ianie, a treść i z a in te resow ania, k tó re d o tąd przew ażnie by ły sk upione o k o ło śląska C ieszyńskiego, obecnie sw oim zakresem mają objąć n iety lk o sam e w ojew ó d ztw o śląskie, ale cały etn o g raficzn y i h isto ry cz n y Śląsk, czem u zresztą daje w y raz a rty k u ł w stęp n y i cały szereg in n y ch .
N a treść n u m eru składają się a rty k u ły : R . L u t m a n, Śląsk jeden, niepodzielny.
M. G u m o w s k i , G robow iec H e n ry k a IV . L. M u s i o ł, T o p o n o m ja Śląska a p o li
ty k a. Z. B u c z k ó w n a , K rajo b razo w y plan w ielkich K atow ic. Z. D e g e n-S 1 o- s a r s k a, W spom nienie. Ks. E. D r o b n y , R o d zin a G o d u ló w . Ks. A. B u z e k , Polskość w kościele ew angelickim n a Śląsku. A. E i s e n s t e i n , K ro tk i zarys gm iny żydow skiej w Cieszynie. H . B a r y c z , Z am ierzone stu d ja J. L om py. Fr. P o p i o ł e k , Pow stanie i rozw ój wsi U stro n ia. K. F i l i p o w i c z , Jan B łah u t; poezje, m aterjały , recenzje, spraw ozdania i k ro n ik a.
D o n u m eru do łączo n o re p ro d u k c je dw óch ob razo w R afała M alczew skiego z cy k lu „C za rn y Śląsk“ o raz „ W y k az lite ra tu ry bieżącej o Śląsku“ (N r. 1 i 2).
Katowice, -w październiku 1 9 3D
U w a g a : Zezwala się na dow olne korzystanie z kom unikatów Instytutu Ślą skiego dla celów prasowych.
D ru k a rn ia „D zied zictw a“ w Cieszynie.
