Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11

(1)

Ilona Jagielska

Wczesnośredniowieczne

cmentarzysko na stanowisku Pyzdry

11

Studia Lednickie 10, 129-149

2010

(2)

129 STUDIA LEDNICKIE X Lednica 2010

Ilona Jagielsk a

M uzeum R egionalne Z iem i Pyzdrskiej

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11

W ro k u 2007 M uzeum Z iem i Pyzdrskiej przeprow adziło ratow nicze b ad an ia arche ologiczne n a st. P y zd ry 11, oddalonym od m iasta około 0,5 km na p o łudniow y w schód. P odjęcie p rac w ykopaliskow ych, w ynikało z zag ro żen ia stanow iska zn iszczen iem p ro w a d zoną w tym m iejscu eksploatacją żw iru. P ow stające w ybierzyska żw iru n aruszały obręb, w y tyczonego n a ark u szu A Z P w ielokulturow ego stanow iska o charakterze osadniczym . P o d czas pro sp ek cji te re n u 1 w dużym w y b ierzy sk u znaleziono ro zrzucone ludzkie kości i brązow e kabłączki skroniow e. W p ro filu północnym w y b ierzy sk a w idoczne by ły resztk i szkieletów zo rientow ane po osi p ółnoc - południe i u łożone w odpo w ied n ich od siebie odstępach. Z n alezione ozdoby pozw oliły określić, że w m iejscu tym znajduje się średnio w ieczne cm entarzysko. N a okres letni zaplanow ano b ad an ia ratow nicze, konieczne tym bardziej, że w łaściciel działki rozpoczynał w ybieranie żw iru w kolejnym m iejscu. C m en tarzysko założono n a kraw ędzi praw obrzeżnej skarpy nadw arciańskiej, na kulm inacji piaszczysto-żw irow ego w y n iesien ia (Ryc.1).

Ryc.1. Pyzdry, stan. 11. Lokalizacja stanowiska

1 Wcześniej do pracowników Muzeum w Pyzdrach docierały informacje o znaleziskach porozrzucanych ludzkich kości, na żwirowni za miastem.

(3)

P ierw szy w ykop zaplanow ano przy zachodniej granicy pow stałego w yb ierzy sk a w ce lu określenia zasięgu cm entarza w k ierunku zachodnim . W obrębie eksplorow anego w y kopu nie natrafiono n a pochów ki szkieletow e, a zarejestrow ano dw a skupiska fragm entów naczyń kultury łużyckiej. K olejne w ykopy w yznaczono na północny - w schód od p ierw szego w ybierzyska, przy zachodniej i południow ej ścianie now oeksploatow anego m iejsca żw iru. Przebadano obszar o pow ierzchni około175 m 2, w obrębie którego zarejestrow ano 19 p ochów ków szkieletow ych, 2 ja m y grobow e bez szkieletów pochodzące z okresu w czesnego średniow iecza oraz 12 obiektów pradziejow ych (Ryc. 2).

Ryc. 2. Pyzdry, stan.11. Plan sytuacyjno-wysokościowy z naniesionymi wykopami i orientacją pochówków szkieletowych.

P o ło żen ie cm en ta rzy sk a

U sytuow anie cm entarzyska w m iejscu w yeksponow anym w zględem otoczenia było zapew ne celem zam ierzonym . W ybór m iejsc w yniosłych, p iaszczystych w zn iesień zw ykle będących nieużytkam i często stosow ano w okresie w czesnego średniow iecza w W ielko- polsce (Z.A . R ajew ski 1937-39, s. 50) i w innych regionach Polski (M . M iśkiew icz 1969, s. 261; H. Z oll-A dam ikow a 1971, s. 10; A. K ufel-D zierzgow ska 1975, s. 373; T. K ordala 2006, s. 101). P referow ano tereny w ysoczyznow e, pagórki żw irow ato-piaszczyste, które w ykorzystyw ano pod m iejsca sepulkralne rów nież z uw agi na m ożliw ość łatw ego w k o pyw ania się w suchy grunt i braku zagrożenia sezonow ego p odtapiania tych terenów (H. Z oll-A dam ikow a 2000, s. 217). W czesnośredniow ieczne cm entarzysko odkryte na w ysokiej skarpie praw ego brzegu rzeki W arty fizjograficznie m usiało zajm ow ać obszar szczególny, gdyż ju ż w okresie p radziejow ym w m iejscu tym pow stał ob iek t o charakterze kultow ym . Podczas b adań cm entarzyska natrafiono na zespół obiektów o przeznaczeniu

(4)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₃₁

sakralnym datow anych n a m łodszy okres przed rzy m sk i2. M iejsca k ultu pradziejow ego rów nież lokow ano n a w yróżniających się w otoczeniu punktach eksponow anych i zaw sze w p obliżu w ody (A. C ofta-B roniew ska1989, s.145). Praw dopodobnie odm ienność tego m iejsca przetrw ała w krajobrazie do czasów późniejszych i b y ła podobnie postrzegana. Do takiego tw ierd zen ia m oże skłaniać zao bserw ow any brak g robów szkieletow ych w m iejscu pradziejow ego obiektu kultow ego, a zarejestrow ane pochów ki były jed y n ie rozplanow ane w je g o sąsiedztw ie. P onadto w w y pełnisku obiektu odkryto w czesnośredniow ieczne n a czynie p rzypuszczalnie z celow o utrąconym brzegiem i złożonym ja k o ofiara. P ob ran a p ró b a archeobotaniczna z n aczynia w y k azała du żą ilość w ęgli drzew nych p o chodzących od sosny (J. K o szałk a 2008, s. 2). N aczynie m ogło zostać zdeponow ane podczas o b rzę dów pogrzebow ych, k tórych zapew ne je d n y m z elem entów było palenie ognia. C zytelne skupiska w ęgli drzew nych w ystąpiły w w y pełniskach dw óch ja m g robow ych3, w jednej z ja m p ró b a zaw ierała tylko w ęgle pochodzące od sosny w drugiej rów nież od sosny z n iew ielk ą dom ieszką dębu (Ryc. 3).

Ryc. 3. Pyzdry, stan.11. Rzuty poziome grobów. A- zespół obiektów pradziejowych o charakterze kultowym.

R o zp la n o w a n ie g ro b ó w i ich o d m ie n n a o rientacja

Z arejestrow anie zn iszczonych grobów w ścianie północnej pierw szego w ybierzyska 1 odsłonięcie pochów ków , oddalonych od tego m iejsca kilkadziesiąt m etró w dalej w k ie run k u północnym (w ostatnim w ykopie n a północ nie zarejestrow ano ja m grobow ych), p o zw ala n a teoretyczne spekulacje, co do w ielkości nekropoli. M ożliw e je s t to o czy w i ście, o ile założym y, że odkryte cm entarzysko było m iejscem zaplanow anym ja k o m iejsce 2 Szczegółowa analiza wspomnianych obiektów będzie przedmiotem osobnego opracowania.

3 Szerzej na temat występowania węgli drzewnych w jamach grobowych: A. Wrzesińska., J. Wrzesiński, Z problematyki węgli drzewnych w jamach grobowych-częstość występowania węgli drzewnych w grobach wczesnośredniowiecznego cmentarzyska "Mały Skansen” , SL VII, s. 143-161.

(5)

sepulkralne n a dłuższy okres u żytkow ania i ro zciągało się ono w zdłuż kraw ędzi w y so czy zn y zagospodarow anym pasem , a nie w yspow ym i skupiskam i grobów . P rzy takim zało ż e n iu p ow ierzchnia cm en tarza m ogłaby w ynosić około 3600 m 2. O bszar te n m ógłby rów nież być w iększy, gdyż nie w iem y ja k a ilość poch ó w k ó w zo stała zn iszczo n a w pierw szym w y- bierzy sk u i tym sam ym ja k daleko n a południe ciągnęła się nekropola.

W idoczne uszkodzone szkielety w ścianie pierw szego w y b ierzy sk a4 i odkrycie 15 ja m g robow ych w w y k o p ach w północno-w schodniej części b adanego obszaru, p o zw a la n a stw ierdzenie, iż zm arły ch chow ano w ram ach w ydzielo n y ch rzędów b iegnących po osi w schód-zachód.

R ozpatrując ułożenie zm arły ch n a badanym cm entarzysku, w zględem orientacji stron św iata, m am y tutaj p rzykład rzadko rejestrow anego, odm iennego ułożenia. Sum ując ilość p ochów ków w id o czn ą w ścianie pierw szego w ybierzyska z ilością p rzeb ad an y ch grobów stw ierdza się, że regułą d la pochow anej w tym m iejscu społeczności było układanie z m a r ły ch po osi N -S. N a 27 w szy stk ich zadok u m en to w an y ch p o ch ó w k ó w tylko 2 zorien to w a n e były po osi E -W i zlokalizow ane w sąsiedztw ie pradziejow ego o b iek tu kultow ego. Spośród 18 zm arły ch ty lk o trzech pochow ano głow am i w k ieru n k u N , resztę natom iast zło żo n o do grobu głow am i n a S. P ochów ki o o rientacji N -S w y stęp u ją n a w iększości b a dan y ch cm en tarzy sk ach z okresu w czesnego średniow iecza, jed n a k ż e są to z reguły n ie liczne, pojedyncze p rzykłady epizodycznie rozm ieszczone w stosunku do reszty grobów zo rien to w an y ch po osi E-W . G roby te przede w szystkim nie są lokow ane w czytelne rz ę dy. P od o b n ą sytuację z orientacją g robów po osi N -S w układzie rzędow ym zao b serw o w ano tylko n a st. B rzoza, pow. T oruń (B. Z ielonka 1958, s.125). Przykłady odm iennej orientacji (N -S) próbow ano interpretow ać różnie, ja k o ułożenie zm arły ch w kierunku stron rodzinnych, w yraz lokalnych w ierzeń (Z.A . R ajew ski 1937-1939, s. 54) lub m o żli w o ść przejęcia in n y ch zw y czajó w np. ru sk ich czy m oraw skich, gdzie tak i układ często w ystępuje (za H. Z oll-A dam ikow a 1971, s. 40-41 przyp. 65). N a cm en tarzy sk u w C edyni pochów ki o orientacji N -S znajdow ały się w p o b liżu grobów ciałopalnych i w g autorki b ad ań m o g ą pochodzić z najstarszej fazy u ży tk o w an ia cm entarzyska, od k o ń ca X do X II w. (H. M alinow ska-Ł azarczyk 1998, s. 25). P ow szechnie przy o m aw ian iu cm entarzysk średniow iecznych u w aża się, że orientacja ciała po linii E -W je s t w yrazem chrystianizacji zw y czajó w p o g rzeb o w y ch i u p ow szechniania się idei ch rześcijaństw a (np. H. Z oll- A d am ik o w a 1971, s. 39; E. D ąb ro w sk a 1997, s. 8; M . R ębkow ski 2007, s. 94). Z ao b ser w ow ane odstępstw o od tej p raktyki n a st. P yzdry 11 m oże być przykładem , że kierunek u ło żen ia zm arły ch po osi E -W niekoniecznie był ta k obligatoryjny w p ierw szy ch w iekach po przyjęciu chrześcijaństw a ja k to się zw y k ło uw ażać. M oże to być rów nież obraz słabo ści w p ły w u krystalizującego się ap aratu K ościoła, który nie dysponow ał je s z c z e odpo w ied n ią działalnością duszpasterską, któ ra k o nsekw entnie n arzu całab y p raw a dotyczące g rzebania zm arłych. K on fro n tacja z całym system em w ierzeń i p rak ty k p o g ań sk ich z a p ew ne nierzadko przerastała m o żliw o ści K ościoła. N ie w szystko m o żn a było jed n o z n a c z n ie potępić czy zw alczyć, stąd n o w a relig ia m u siała daw ać p rzyzw olenie n a pew ne p rz e ja w y d aw nych p rak ty k (S. B ylina 2002, s.171). P rzy jęta inhum acja w ów czas byłab y b ar dziej w yrazem w p ły w u kulturow ego now ej religii n iż jednoznacznej zm ian y w ierzeń (por. M . R ębkow ski 2007, s. 97). W yposażenie zm arły ch n a b adanym cm entarzysku w dary grobow e (w iadro, garnek) i p rzed m io t o m agicznym zn aczen iu tak i ja k k łódka je s t 4 Nie można było w tym miejscu prowadzić ratowniczej eksploracji, gdyż dalsze partie szkieletów znaj dowały się pod użytkowaną drogą przedzielającą działkę.

(6)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₃₃

najbardziej charakterystyczne dla cm entarzysk w obrębie, k tó ry ch nie zlokalizow ano k o ściołów ( H. Z oll-A dam ikow a 1971, s.126-127). C zynniki te m o g ą dodatkow o um acniać pog ląd o k u ltyw ow aniu starych zw yczajów przez p ochow aną tutaj społeczność, pom im o przyjęcia now ej praktyki pogrzebow ej ja k ą b y ła inhum acja.

K o n s tr u k c je g robów , u ło ż e n ie zm a rły c h , p o c h ó w k i szczeg ó ln e

Z ary sy ja m grobow ych po siad ały k ształt zbliżony do prostokątnego, zm arły ch skła dano w p o zy cji w yprostow anej na plecach, z ręk o m a w zdłuż ciała, tylko w jed n y m grobie, lew a ręk a zm arłego b y ła zg ięta w ło k ciu i u ło żo n a na m ied n icy (grób n r 5/07). Pochów ki w y stąp iły n a głębokości od 0,50 m do 0,70 m m ierząc od stropu hum usu. W grobie n r 4/07 za czaszką znajdow ał się k am ień i pojedyncze k am ienie zalegały n ad tułow iem zm arłego. N iektóre ja m y g robow e szalow ano drew nem , zachow ały się w yraźne sm ugi w zd łu ż b o k ó w ja m grobow ych. W zm acnianie ja m dranicam i b yłoby ja k najbardziej z a sadne, gdyż groby w ykopyw ano w sypkim żw irow ym piasku, k tóry łatw o się obsypuje. W jed n y m grobie zm arłego złożono p rzypuszczalnie na czym ś w ro d zaju nosidła lub ja m ę dodatkow o w zm ocniono p oprzecznym i deskam i w m iejscu głow y i nóg (grób nr 9/07). Jest to je d e n z d w óch zarejestro w an y ch n a badanym cm entarzysku gro b ó w podw ójnych. P ochów ek te n zaw ierał nieliczne zachow ane k o ści czaszki o sobnika m łodocianego, nie określonej p łci w w iek u Juvenis, pow yżej 15 la t i dziecka In fa n s I, około 0-3 m iesiące (A. W rzesińska 2007, s. 6). D ziecko uło żo n o praw dopodobnie n a p iersiac h m łodej m atki, głów ką przy je j głow ie, w sk azu ją na to zachow ane k ości skroniow e, któ re zn ajd o w ały się obok siebie. W drugim z p o ch ó w k ó w p o d w ó jn y ch (grób n r 14/07), złożono starsze d ziec ko w w ieku In fa n s I I ,12-14 lat, p raw dopodobnie p łci żeńskiej (przy czaszce znajdow ało się k ilk a k abłączków ) i ko b ietę w w ie k u M a turus, 35 la t lub w ięcej. P rzy u su w an ia piask u z czaszki dorosłej kobiety, p odczas ekspertyzy antropologicznej, p o zyskano - 7 centym e tro w y fragm ent w arkocza barw y ciem nej (fot 1).

P o c h ó w e k z k łó d k ą

N a przeb ad an y m obszarze cm entarza natrafiono tylko na dw ie ja m y grobow e o orien tacji E-W . B y ły one zlokalizow ane w p o b liżu odkrytego pradziejow ego o b iek tu k u lto w e go, w znacznym o d d alen iu od siebie. W m niejszej ja m ie zarejestrow ano jed y n ie m aleńki frag m en t rozsypującej się kości, p raw dopodobnie był to p o chów ek dziecka i k o ści szkiele tu uległy rozlasow aniu. D ru g i poch ó w ek zaw ierał szkielet m łodej kob iety w w ie k u J u ve-

n is tj. około 20 ro k u życia, ułożonej głow ą n a zachód. Jam a grobow a zary so w ała się pod

p oziom em płytkiej ja m y oznaczonej ja k o obiekt nr 20. A naliza u ło żen ia szkieletu w sk azu je , że zm arłą przypuszczalnie zsunięto do ja m y (lew a ręk a p o d w in ięta p o d bok, głow a u ło żo n a n a lew ej stronie). Jam a b y ła bardzo w ąska, n a szerokość zm arłej i niedbale w y k o pana, stopy by ły u ło żo n e znacznie w yżej niż reszta ciała. N a łusce lew ej k ości czołow ej zn ajd o w ał się ow alny o tw ó r po urazie. O stre kraw ędzie o tw o ru m o g ą w skazyw ać n a p o w stanie u razu niedaw no przed śm iercią i m ogą m ieć rów nież b ezpośredni z nią zw iązek. P rzy lew ym biodrze pochow anej k obiety zn ajd o w ała się b rązo w a sprzączka od pasa, a na praw ej k o ści przedram ienia żelazn a kłódka. K łódki znajdyw ane w gro b ach nie są p rzed m io tam i szczególnym i, je ś li dotyczą przede w szystkim g robów ludności żydow skiej, p o chow anej na cm entarzyskach d atow anych n a X V I-X V III w. Ż elazne k łó d k i Ż ydzi w k ład a

(7)

li sw oim zm arłym do grobów u m ieszczając j e głów nie w okolicach głow y (Z. Skrok 1994, s.25; B. B oro w sk a-S tru g iń sk a 2005, s. 233-234). K łó d k a zn alezio n a w kontekście w czesnośredniow iecznego cm entarzyska n a st. Pyzdry 11 staje się p rzy p ad k iem w yjątkow ym zarów no, co do chronologii zn ale zisk a ja k i m iejsca. R zadkie i n ajb liż sze analogie w y stąp ien ia kłódek w grobach chrześcijańskich po ch o d zą z okresów nieco późniejszych. N a X V w iek datow any je s t grób d zieck a z R okow ołu, gdzie dw ie żelazne kłódki zostały złożone w okolicy ło k cia praw ej ręki. M ożliw ość poch o d zen ia ży d o w sk ie go dziecka w y k lu cza pochow anie go n a cm entarzu przy chrześcijańskiej kaplicy (T. M ali n ow ski 2004, s.157). K o lejn y m rzadkim przy k ład em zn ale zien ia kłódki w obrębie n e k ro poli nie zw iązanej ze społecznością żydow ską, je s t cm entarzysko w P n iu datow ane n a X V /X V I-1poł. X V II w. (A. D rozd, A. Janow ski 2007, s. 173-174) (Ryc. 4).

Ryc. 4. Pyzdry, stan.11. Pochówek z kłódką (grób nr 17). A-kłódka żelazna, B-brązowa sprzączka.

Ł ącząc ze sobą okoliczności poch o w an ia m łodej kobiety z n ie zag o jo n y m u razem głow y, p raw dopodobnie w p ośpiechu (ułożenie ciała, n iestarannie przy g o to w an a ja m a ) i w łożenie do grobu kłódki, k tó rą w kontekście daru grobow ego p o strzeg a się ja k o p rzed m io t o cechach m agicznych, m o żn a bliżej określić znaczenie tego daru. K łó d k a w tym w ypadku pełniłaby funkcję m agicznego zam knięcia, o b w arow ania pew nej tajem nicy być m oże odnoszącej się do przyczyny śm ierci kobiety i życzenia, aby to, co zostało zam k n ię te n ie w ydarzyło się ponow nie. T. M alinow ski odnośnie grobu d zieck a z R okow ołu przy w ołuje zw yczaj ludow y P oleszuków , którzy w rzu cają zm arłem u kłódkę do grobu, aby zapobiec pow tórzeniu się w rodzinie w yp ad k u śm ierci (T. M alinow ski 2004 s.157). R ó w n ie trafn a m oże być in terp retacja w o parciu o przytoczone przez Z dzisław a S kroka słow a innego archeologa aby "zm arły n a tam ty m św iecie n ie m ów ił co tutaj się dzieje'' (Z. Skrok 1994 s. 260).

W yp o sa żen ie g ro b o w e

A sortym ent p rzedm iotów złożonych w raz ze zm arłym i do grobów n a przebadanej części cm en tarza m o żn a uznać za dość skrom ny. B yły to głów nie przedm ioty o charakte rze ozdób lub codziennego użytku. W śród ozdób przew ażały kabłączki skroniow e b rązo w e, ołow iow e i brązow e srebrzone, znaleziono rów nież dw a brązow e pierścionki. P o za

(8)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₃₅

o zdobam i zm arli w yposażeni byli w n oże żelazne, skórzane p o ch ew k i z okuciam i i przedm ioty, któ re m o żn a uznać z a dary grobow e zaw ierające pożyw ienie, było to w iadro i garnek gliniany. O sobną kategorię stanow i kłódka, któ rą n ależy traktow ać ja k o p rzed m io t o w łaściw ościach m agicznych.

K a b łą czki skroniow e

W ystąpiły w śród in w entarza grobow ego n ajliczniej, około 20 k ab łączk ó w znaleziono w grobach, 4 kab łączk i brązow e (w ty m je d e n srebrzony) znaleziono luzem w w ybierzy- sku n r 1. K abłączki znalezione w grobach, w szystkie by ły zlokalizow ane w okolicach cza szki. K abłączki w ykonane z b rązu i srebrzone zachow ały się w dobrym stanie natom iast kab łączk i w ykonane z ołow iu, często zachow ały się tylko szczątkow o, uległy silnem u utlenieniu, z tego p o w o d u nie m o żn a było w w ielu p rzypadkach określić dokładnie średni cy kabłączka, ja k i dokładnej liczby, w jakiej były zdeponow ane pierw otnie. W szystkie z o stały w ykonane z okrągłego d rutu b rązow ego lub ołow ianego. W iększość posiada k ształt otw artego pierścienia, o jed n y m k o ń cu p rosto uciętym , a drugim uform ow anym w esow ate uszko bez d o d atkow ych dekoracji. Posługując się ty p o lo g ią w g K. M usiano- w icz, m ieszczą się one w ram ach ty p u III (K. M usianow icz 1949, s.196), zróżnicow ane w g o dm ian w p ro w ad zo n y ch przez H. K o ćkę-K renz, kab łączk i ołow iane z gro b u n r 1 i 10 n ależy zaliczyć do ty p u III A : w ew nętrzna średnica n ie przekracza 2 cm. K ab łączk i b rą zow e i ołow iane z gro b u n r 14 m ieszczą się w ram ach ty p u III B -średnica ic h m ieści się w granicach od 2-5 cm. D o tej grupy tak że n ależy zaliczyć w szystkie kab łączk i brązow e znalezione luźno przy w y b ierzy sk u n r I. K ab łączk i p rzekraczające w ew nętrzną średnicę 5 cm i znalezione w grobie n r 15, w g klasyfikacji H. K ócki-K renz należy zaliczy ć do ty p u III C. W szystkie te eg zem plarze p o siad ają dość szeroką chronologię, któ rą zasadniczo m o żn a zam knąć w ram ach X I-X III w. (H. K ó cka-K renz 1993, s.46-49). K abłączek b rą zow y z grobu nr14 p rezentuje z kolei typ I (K. M usianow icz 1949, s.129), uform ow any je s t w kółko, o pro sty ch ściętych końcach, stykających się ze sobą, do tego ty p u m o żn a zaliczyć rów nież 2 ołow iane kabłączki z gro b u n r 1 i n r 10 (dość m ocn o utlenione). D w a ołow iane kab łączk i z gro b u n r 14 p o siad ają drugie końce zakończone haczykow ato i tym sam ym p rezen tu ją typ II (K. M usianow icz 1949, s.195) (Ryc. 5).

(9)

O_________4 cm

Ryc. 5. Pyzdry, stan.11. Kabłączki skroniowe, brązowe-srebrzone: 1, 4; brązowe: 2, 5-9; ołowia ne: 3,10-18.

P ierścionki

Z naleziono tylko 2 pierścionki, oba w ykonane z brązu. P ierścionek skręcony z dw óch d rutów o prosto skutych ko ń cach znajdow ał się w grobie n r 9. Średnica w ew n ętrzn a p ie r ścionka w y n o siła 1,8 cm , przekrój drutu 0,1 cm. Pierścionki tego typu w y stęp u ją zasad n i czo n a ziem iach Polski od X -X III w. (H. K ó c k a -K re n z 1993, s.117). D rugi egzem plarz to p ierścio n ek w yk o n an y z bardzo cienkiej b lach y b rązow ej, o zam kniętej obrączce z m alu t k im oczkiem (nie zachow anym ), m oco w an y m z a p o m o cą p raw dopodobnie lepiszcza w stożkow ato ściętym otw orze, pośrodku prostokątnej płytki. O brączka odchodząca od płytki z obu je j stron dodatkow o je s t zdo b io n a poprzez je j geom etryczne poszerzenie. Średnica w ew n ętrzn a p ierścio n k a w ynosi 4,4 cm . Pierścionki z oczkiem w ystępują n a naszy ch terenach od X I do X III w. (H. K ócka-K renz 1993, s.122,124).

(10)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₃₇

N o że

N o że żelazne silnie skorodow ane w ystąpiły w pięciu grobach. N ajlepiej zachow any nóż znaleziono w grobie nr 16, n a n ożu zachow ał się fragm ent skórzanej pochew ki. O kaz ten m ożna zaliczyć, stosując podział typologiczny R y szard a R o g o sza (R. R ogosz 1983, s.264-265), do ty p u II: ostrze n o ża je s t skierow ane ku górze, trzp ień w yodrębniony d w u stronnie, od strony ty lca p osiada łukow ate w ycięcie. D rugi w m iarę dobrze zachow any egzem plarz pochodzi z grobu n r 9, nóż ten m o żn a zaklasyfikow ać do ty p u III o ostrzu i ty lcu trójkątnie zbiegającym się, trzp ien iu dw ustronnie w yodrębnionym . N ó ż z grobu n r 8 od strony ty lca posiadał łukow ate w ycięcie (nie zachow ana końców ka głow ni), trzp ień w yodrębniony obustronnie, n a trzpieniu zachow any fragm ent drew nianej ok ład zi ny. E gzem plarz ten m o żn a zaliczyć do ty p u II. N ó ż z grobu n r 10 rów nież m a nie zach o w aną końców kę głow ni, z uw agi n a szeroką głow nię i obustronnie w y odrębniony trzpień, m o żn a ogólnie zaliczyć go do ty p u II. N ajgorzej zachow any egzem plarz p ochodzi z grobu n r 18, nóż posiadał w ąsk ą głow nię ze słabo w y odrębnionym trzpieniem . N o że z w ąskim i g łow niam i i trzpieniam i w yodrębnionym i je d n o - lub dw ustronnie charakterystyczne są dla typu I. W szystkie noże znajdow ały się po lewej stronie zm arłego, w w iększości n a w y so kości lew ego biodra. (Ryc. 6).

Ryc. 6. Pyzdry, stan.11. Noże żelazne: 1- z fragmentem skórzanej pochewki, grób nr 16; 2-grób nr 9; 3-z fragmentem drewnianej okładziny na trzpieniu, grób nr 8; 4-grób nr 18; 5-grób nr 10.

(11)

O kucia skórzanych p o c h e w e k noży

O kucia skórzanych p o ch ew ek n o ży zn alezio n o w dw óch grobach, przy obydw u z n a lezisk ach nie było noży. W grobie n r 5/07 znajdow ało się brązow e okucie zab ezpieczające koniec pochew ki, fragm ent p ochew ki skórzanej z b rązow ym i b laszk am i i przyw artym fragm entem tkaniny oraz trzy luźno zalegające blaszki analogiczne do znajdującej się na pochew ce. O kucie k ońca p ochew ki posiada k ształt trójkątny z czw orobocznym w y d łu że n iem w k ierunku trzp ien ia noża, zd o b io n e je s t w yb ijan y m i od w ew nątrz rzędam i krese- czek. B laszk i ze skórzanej pochew ki i te z n ale zio n e luźno spełniały funkcję o zdobnych p o d k ład ek p o d n ity, które p rzechodziły przez ich środek, dookoła głów ki n itu bieg n ą w y b ijane od w ew nątrz guzki. B laszk i te by ły m ocow ane po grzbiecie skórzanej pochew ki, zatem nie spełniały funkcji spinającej brzegi, a raczej ozdobną. W grobie n r 15/07 okucie k ońca p ochew ki w ykonane je s t z o łow iu rów nież trójkątnego kształtu, z czw orobocznym w ysunięciem w k ierunku trzp ien ia n o ża, zdob io n y m w ybijanym i od w ew nątrz ukośnie, u kład ający m i się w jo d ełk ę kreseczkam i, n a o k u ciu także o rnam ent w y b ijan y ch guzków . O ba okucia ko ń ca p o ch ew ek n ależy zak w alifik o w ać do grupy d, w ydzielonej przez H . A. K n o rra dla z n a le z isk z terenu h isto ry czn y ch P ru s Z ach o d n ich i Polski. Z asięg ich w ystępow ania ro zciąg a się w zdłuż zachodniego w ybrzeża, polskiego po M eklem burgię. O kucia po ch ew ek nie w y stęp u ją p rzed X I w. (H.A. K n o rr 1938, s. 480, 491, 494, 513 514).

Sp rzą czka o d p a sa

O krągłą sprzączkę od p asa znaleziono w grobie n r 17/07, zn ajd o w ała się na lew ej k o ści udow ej. W ykonano j ą z brązow ego kutego d ru tu o w ew nętrznej średnicy 3 cm i śred n icy kolca 0,4 cm. Przekrój ram y i kolca m a k ształt delikatnie czw oroboczny. N a k o lcu w id o czn y ślad po p raw dopodobnie dodatkow ym zaczep ien iu do pasa, ograniczającym je g o p rzesuw anie się. P odobne 2 egzem plarze znaleziono n a cm entarzysku w T yńcu w grobie n r 20, datow anym n a przełom X II/X III w. (H. Z oll-A dam ikow a 1966, s.128). N ajw ięcej zn alezisk sprzączek k o listy ch p ochodzi z teren u P o lsk i (patrz Tab.1. I. H eindl 1990, s. 9)5 i w w ięk szo ści są one znajd y w an e w g robach (I. H eindel 1990, s.11, Tab. 2). Z uw agi n a dłu g o trw ałą form ę u zn aje się ja k o niepew ny datow nik (H. Z o ll-A dam ikow a

1970, s. 80) (Ryc. 7).

(12)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11

139

Ryc. 7. Pyzdry, stan.11. Wyposażenie grobów: 1-kłódka żelazna, 2-sprzączka od pasa (grób nr 17); 3-pierścionek brązowy, 5-fragment skórzanej pochewki z brązowymi okuciami, 7- brązo we okucie pochewki noża (grób nr 5); 4-pierścionek brązowy (grób nr 9); 6-ołowiane oku cie noża (grób nr 15).

W iadro

W iad ro ustaw ione w nogach zm arłego odkryto w grobie nr 16/07. Z achow ały się 2 żelazne obręcze i kabłąk służący za uchw yt w iadra. K ab łąk o p rzekroju prostokątnym , um ocow any był w uchach o kształcie pętelki z kotw icow ato rozchylonym i ram ionam i. O bręcze, w y pukło-płaskie spinały drew niane klepki, k ształt w iadra by ł cylindryczny, w ia dro posiadało średnicę rów ną w ysokości (20 cm). W iadra o m ałych ro zm iarach raczej nie pełniły funkcji gospodarczej (A. N iesio ło w sk a-W ęd zk a 1980, s. 407) (Fot. 2).

(13)

N a czyn ia glin ia n e

Jedyne całe naczynie p o ch o d zi ze zniszczonej, oberw anej ja m y grobow ej. S tylistycz nie n aw iązuje do grupy ceram iki o specjalnym p rzezn aczen iu sepulkralnym (za H. Z oll- A d am ik o w a 1971 s.111; A. B uko 1990, s.196, Z. H ilczer-K urnatow ska, M . K ara 1994, s.138). Jest to naczynie m ałe o w ysokości 12,5 cm , dość sm ukłe, z krótką szyjką, o k ra w ędzi prosto ściętej, w yodrębnionej. W ykonane w technice całkow itego obtaczania, z gliny z d om ieszką średnio i gruboziarnistego p iask u o barw ie szaro b ru n atn ej. N aczynie je s t zdobione b iegnącą dookolnie poniżej szyjki lin ią falistą w yk o n an ą grzebieniem , p o n i

żej biegnie pasm o u k o śn y ch nak łu ć i dookolne żłobki. N a p odstaw ie technologii w y k o n a n ia m o żn a j e datow ać n a fazę D (950-1050). D la o b szaru środkow ej i południow ej W iel ko p o lsk i klasyfikację n aczy ń z fazy D , o kreślanych m ianem sepulkralnym , przeprow adzili Z. H ilczer-K u rn ato w sk a i M . K ara. A utorzy w y d zielili dw ie grupy, G rupę I- p o d w zg lę dem ilości n aczy ń zdecydow anie liczniejszą, z cecham i p o łudniow ym i i G rupę II - z w pływ am i z Z achodniego Pom orza. W grupie pierw szej przew ażają n aczynia o dość n iestarannym w ykonaniu, o w ysokości w granicach 9-12,8 cm. O m aw iane naczynie ze stan. P yzdry 11 ogólnie p o d w zględem form y o dpow iada G rupie I. Z a pierw szą próbę u system atyzow ania n aczy ń sepulkralnych dla o b szaru M ałopolski należy uznać podział ceram iki grobow ej p rzeprow adzony przez H. Z oll-A dam ikow ą. A u to rk a w ydziełiła 5 grup naczyń, do G rupy a zaliczy ła n aczynia średnie, w m iarę sm ukłe o k raw ęd ziach p ro sto ściętych, nieprofilow anych, w te w y ró żn ik i dobrze w pisuje się n aczynie pochodzące ze stanow iska P yzdry 11 (H. Z o ll-A d am ik o w a 1971, s.111-112). P o d w zględem u k ształto w ania b rzeg u jesz c z e bliższe analogie, dla om aw ianego n aczynia w sk azu ją znaleziska grobow e z o b szaru C zech (por. J. Slam a 1977, T a f I, 6; Taf. X X I, 8), a n aw et obecnych W ęgier (por. R. M ü ller 1994, s.71 T afel 3,1; s.79 T afel 8,2). T ereny te do IX w. w chodziły w skład je d n e g o terytorium , W ielkich M oraw . C zechy i M oraw y d la p ierw szy ch w ład có w piastow skich, szczególnie B o lesław a C hrobrego były w ażnym m iejscem ekspansji p o li tycznej, p odczas której m usiało dochodzić rów nież do obustronnej infiltracji ró żn y ch ele m entów , nie zw iązan y ch tylko z p odbojem politycznym . W tym w y p ad k u należy p rzy p o m nieć o w zajem n y ch w p ły w ach m oraw sko-czeskiego i polskiego g arncarstw a w X i X I w. (za C. Stâna 1991, s. 71). D rugie n aczynie, niew ątpliw ie pow iązane z cm entarzyskiem , to garnek z u trąconą częścią pow yżej najw iększej w ydętości brzuśca, w kopany w p rad ziejo w y obiekt o funkcji kultow ej. N aczy n ie zostało w ykonane w technice całkow itego o b ta czania, z gliny z d o m ieszk ą średnioziarnistego p iask u z frakcjam i grubszym i, barw y ja - snobrunatno-szarej, ze śladam i okopcenia, zdobione dookolnym i żłobkam i. N aczynie m o żn a datow ać na X II w. (Ryc. 8). W podobnej technice w ykonane są dw a fragm enty (od tego sam ego naczy n ia) dna z częściam i przydennym i znalezione w ja m ie pradziejow ej. P o z a w ym ienionym i przykładam i m ateriał ceram iczny w czesnośredniow ieczny, w obrębie cm entarzyska, w ystąpił śladow o6.

Cztery małe fragmenty pozyskano z poza jam grobowych, technologicznie i stylistycznie nawiązujące do naczynia z pradziejowego obiektu kultowego, datowane ogólnie na XII w.

(14)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₄₁

K łó d ka

K łódkę żelazną, m ocno skorodow aną i zniszczoną znaleziono w grobie n r 17/07. Z najdow ała się n a w ysokości praw ej k ości przedram ienia. K łódkę m o żn a zaliczyć do k łó dek ty p u cylindrycznego. N ajstarsze k łódki cylindryczne, żelazne z terenu P olski datow a ne są n a V I i V III w. (M . H aisig 1956, s. 173). U p ow szechnienie ich n a naszy ch terenach następuje dopiero w w iek u X II i X III (B. C zerska 1972, s. 67).

C H A R A K T E R Y S T Y K A P O S Z C Z E G Ó L N Y C H G R O B Ó W

G rób n r 1/07 (ob. n r 4, w ykop n r 2)

Jam a grobow a słabo zarysow ana, szkielet odkryty n a poziom ie 88.49 m n.p.m . O rien to w an y n a N -S, czaszką u ło żo n y n a S. Z m arły u ło żo n y w pozycji w yprostow anej, n a p le cach. Płeć żeńska, w iek A dultus (około 22-25 lat). P rzy czaszce n a lew ej skroni dw a m ałe, silnie skorodow ane, ołow iane k abłączki skroniow e, po praw ej stronie czaszki je d e n o ło w ian y k abłączek o w ym iarach: średnica w ew nętrzna-1,5 cm , grubość drutu-0,3 cm. W ja m ie znaleziono 2 fragm enty ceram iki pradziejow ej i 1 krzem ień.

G rób n r 2 /0 7 (ob. n r 5, w ykop n r 2)

Jam a grobow a o kształcie zbliżonym do p ro sto k ąta o w ym iarach około 194x80 cm. Szkielet odkryty n a poziom ie 88.24 m n.p.m ., orientow any n a N -S, czaszką u ło żo n y n a S. Z m arły u ło żo n y w pozycji w yprostow anej n a plecach. Płeć m ęska, w iek M a tu ru s, po w y  żej 40 lat. P rzy praw ej k o ści udow ej zsu n ięta p raw a i lew a kość ud o w a innego osobnika. W jam ie, szczególnie w części północnej w ystąpiło skupisko w ęgli drzew nych. Z w ypeł- n isk a ja m y zebrano 20 fragm entów ceram iki pradziejow ej i1 krzem ień.

(15)

Jam a grobow a, w y ch o d ziła p o za S kraw ędź w ykopu, czaszka w ystaw ała ze ściany w ybierzyska, przy pró b ach jej zabezpieczenia ściana w ybierzyska w raz z czaszką uległy oberw aniu. P ochów ek zalegał n a głębokości 88.48 m n.p.m . Z m arły uło żo n y w pozycji w yprostow anej, na plecach. P łeć m ęska, w iek A d u ltu s //-o k o ło 30 lat. Z w ypełniska ja m y zebrano 9 fragm entów ceram iki pradziejow ej i 2 krzem ienie.

Jam a grobow a o k ształcie zbliżonym do p rostokąta, o w y m iarach 190x70 cm , szkielet odkryty n a p o zio m ie 88.29 m n.p.m . O rientow any na N -S , czaszką ułożony n a S. Z m arły u ło żo n y w pozycji w yprostow anej, na plecach. P łeć m ęska, w iek M a tu ru s /, około lub pow yżej 35 lat. Z w y p ełn isk a ja m y zebrano 8 fragm entów ceram iki pradziejow ej i 6 krzem ieni.

Jam a grobow a p rostokątna, o w y m iarach 2 0 0 x 7 0 cm , szkielet odkryty n a poziom ie 88.30 m n.p.m . O rientow any n a N -S , z lekkim odchyleniem na SW , czaszką uło żo n y n a S, lew a ręk a zg ięta i u łożona na m iednicy. Z m arły ułożony w p o zy cji w yprostow anej, na plecach. P łeć m ęska, w iek M a tu ru s, około lub pow yżej 45 lat. Poniżej m iednicy (lew a strona zm arłego) zn ajd o w ał się b rązow y pierścionek, typ p ierścio n k a z oczkiem . N a le w ym bio d rze i lew ej k o ści udow ej 2 m ałe okucia brązow e z nitam i, jed n o okucie z nitem z n ajd o w ała się rów nież p od lew ą k o ścią udow ą. R ów nież przy lew ej k o ści udow ej zn aj dow ało się brązow e okucie od skórzanej p ochew ki noża, ja k i fragm ent skórzanej p o chew ki z brązo w y m i okuciam i w postaci m ały ch czw orobocznych blaszek. Z w ypełniska ja m y zebrano 14 frag m en tó w ceram iki pradziejow ej i 2 krzem ienie.

G rób n r 6/0 7 (ob. n r 10, w ykop n r 2/3)

Jam a grobow a o długości 100 cm , częściow o w ychodząca p o za granicę E w ykopu, zarejestro w an a n a p o zio m ie 88.42 m n.p.m . N ie zaw ierała szczątków kostnych. Jam a orientow ana po osi N -S. Z w y p ełn isk a ja m y zebrano 1 fragm ent ceram iki pradziejow ej.

G rób n r 7/07 (ob. n r 11, w ykop n r 2/3)

Jam a o k ształcie zbliżonym do prostokąta, o w y m iarach 2 2 0 x (w części S) 72 cm , w części N E łączyła się z ja m ą grobow ą n r 8/07, p raw dopodobnie zo stała w kopana w e w cześniejszy grób n r 8. Szkielet odkryty n a p o zio m ie 88.37 m n.p.m ., orientow any na N -S , czaszką uło żo n y n a S. Z m arły uło żo n y w pozycji w yprostow anej n a plecach. P łeć m ęska, w iek M a tu ru s /, około lub pow yżej 35 lat. Z w y p ełn isk a ja m y zebrano 4 fragm enty ceram iki pradziejow ej.

G rób n r 8 /0 7 (ob. n r 12,w ykop n r 3)

Jam a g robow a zb liżo n a do prostokątnej, k ształt zak łó co n y w części S p o przez w kop ja m y grobow ej n r 7/07, p o d czas k o p an ia now ej ja m y kości praw ej no g i zo stały zsunięte do kości no g i lew ej. D ługość ja m y p raw dopodobnie sięgała 210 cm , a szerokość około 60

(16)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₄₃

cm. S zkielet odkryty na poziom ie 88.35 m n.p.m ., orientow any n a N -S , czaszk ą ułożony n a N. Z m arły ułożony w pozycji w yprostow anej na plecach. P łeć m ęska, w iek A d u ltu s I, około 25-30 lat. Z lew ej strony k ości biodrow ej zn ajd o w ał się silnie skorodow any nóż żelazny. Z w ypełniska ja m y zebrano 17 frag m en tó w ceram iki pradziejow ej i 5 krzem ieni.

Jam a g robow a prostokątna, p o szerzo n a przy k ró tszy ch bokach, o w y m iarach 190x70 cm. N ieliczn e szczątki kostne odkryte n a p o zio m ie 88.41 m n.p.m . Z achow ane fragm enty k o ści czaszki w sk azu ją n a orientację N -S , czaszką u ło żo n ą n a S. G rób te n należy zaliczyć do g ro b ó w podw ójnych, obok kości skroniow ej o sobnika m łodocianego zn ajd o w ała się k ość skroniow a niem ow lęcia. N iem o w lę zostało p raw dopodobnie złożone n a piersiach m łodej m atki. O sobnik m łodociany, w iek Juven is, pow yżej 15 lat; dziecko, w iek In fa n s I, około 0-3 m iesiąca życia. N a w ysokości praw ej k o ści udow ej znajdow ał się b rązow y pier- ścionek-w ykonany z d w óch skręconych d ru tó w brązow ych. N a w y sokości lewej kości udow ej znajdow ał się skorodow any nóż żelazny o długości 12,3 cm i szerokości głow ni

1,5 cm. Z w ypełniska ja m y zebrano 5 fragm entów ceram iki pradziejow ej.

Jam a grobow a p rostokątna, nieznacznie w ychodząca p o za granicę W w ykopu, o w y m iarach 221x70cm . S zkielet o dkryty n a p o zio m ie 88.26 m n.p.m ., orientow any na N -S , czaszką u ło żo n ą na S. Z m arły ułożony w p o zy cji w yprostow anej na plecach. P łeć m ęska, w iek M a tu ru s I I lub S en ilis, około lub pow yżej 50 lat. P rzy lew ej kości udow ej znajdow ał się silnie skorodow any żelazny nóż.

Jam a pro sto k ątn a o w y m iarach 168x52 cm. S zkielet odkryty n a poziom ie 88.37 m n.p.m ., orientow any n a N -S , z lekkim odchyleniem n a SW , czaszką ułożony n a S. Z m arły uło żo n y w p o zy cji w yprostow anej na plecach. Starsze dziecko, w iek In fa n s II, 11-12 lat. P rzy praw ej kości skroniow ej znaleziono 2 fragm enty silnie utlenionego ołow ianego ka- błączka.

Jam a g robow a o k ształcie zbliżonym do prostokątnego, o w y m iarach 140x60cm . Z a rejestrow ana n a poziom ie 88.19 m n.p.m . N ie zaw ierała szczątków kostnych. Jam a orien to w an a po osi N -S.

G rób n r 13 (ob. n r 17, w ykop 3/4)

Jam a g robow a pro sto k ątn a o w y m iarach 120x50cm . S zkielet odkryty n a poziom ie 88.15 m n .p.m ., o rientow any n a N -S , czaszką ułożony na S. Z m arły uło żo n y w pozycji w yprostow anej n a plecach. M ałe dziecko, w iek In fa n s I, 4-5 lat. Z w y p ełn isk a ja m y z e  brano 5 fragm entów ceram iki pradziejow ej.

(17)

G rób n r 14 (ob. n r 18, w ykop 3/4)

D u ża ja m a g robow a z podw ójnym p ochów kiem , o w y m iarach 250*130cm . Szkielety odkryte n a poziom ie 88.21 m n .p.m ., orientow ane na N -S , czaszkam i ułożone n a S. Z m arli u ło żen i w pozycji w yprostow anej n a plecach. Starsze dziecko, w iek In fa n s II, 12-14 lat i kobieta, w iek M a tu ru s, 35 lub w ięcej lat. Po lewej stronie czaszki dziecka znajdow ał się je d e n b rązo w y k ab łąc zek skroniow y i resztk i zach o w an e po kilk u kab łączk ach o ło w ia nych, które uległy silnem u utlenieniu. Średnica w ew nętrzna k ab łączk a brązow ego: 4,4 cm , średnica drutu 1 m m . P o d czaszką, przy praw ej kości skroniow ej zn ajd o w ały się 4 silnie utlenione ołow iane k abłączki i je d e n b rązow y o średnicy w ew nętrznej: 2,8 cm i średnicy drutu 2 m m , p om iędzy kab łączk am i a czaszką zn ajd o w ał się m ały fragm ent w ło só w ludzkich z fragm entem tkaniny? P o lew ej stronie czaszki kobiety zn ajd o w ał się b rązow y k ab łąc zek skroniow y i fragm ent silnie utlenionego ołow ianego kabłączka. P od czaszką, przy praw ej gałęzi żuchw y p o d czas ekspertyzy antropologicznej i u su w an ia p ia sku z czaszki odkryto, 2 kab łączk i brązow e i 3 utlenione ołow iane. D o kabłączków p rz y w arty był fragm ent w ark o cza o dł. 7cm , barw y ciem nej. Z gro b u pobrano próbę archeobo- taniczną, zarejestrow ane w ęgle drzew ne poch o d ziły od sosny i dębu. Z w y p ełn isk a ja m y zeb ran o 6 fragm entów ceram iki pradziejow ej.

Jam a grobow a p rostokątna, o przy b liżo n y ch w y m iarach 200*60cm . Jam a praw ie w połow ie w y ch o d ziła p o za E granicę w ykopu. S zkielet odkryty n a poziom ie 88.22 m n.p .m ., czaszką uło żo n y n a S. Z m arły uło żo n y w pozycji w yprostow anej n a plecach. Płeć żeńska, w iek A d u ltu s, około 25 lat. Z praw ej i lewej strony czaszki 2 duże kab łączk i skro n iow e, brązow e srebrzone, o średnicy w ew nętrznej około 8,5 cm i średnicy drutu

1,5-2 m m . O bok lew ej k ości udow ej znaleziono ołow iane okucie od skórzanej pochew ki noża. Z w ypełniska ja m y zebrano 7 frag m en tó w ceram iki pradziejow ej i 1 krzem ień.

Jam a g robow a o nieregularnym k ształcie o długości 208 cm i szerokości 60 cm , czę ściow o naruszona przez w kop ja m y n r 27a, w y ch o d ziła p o za N granicę w ykopu. Szkielet zarejestrow any n a poziom ie 87.86 m n.p.m ., orientow any na N -S , czaszką uło żo n y n a N. zm arły uło żo n y w p o zy cji w yprostow anej na plecach. P łeć nieokreślona, w iek Ju ven is lub

A d u ltu s . N a w ysokości lew ej k o ści p rzed ram ien ia zach o w an y skorodow any, żelazny nóż

z fragm entem skórzanej pochew ki. D ługość n o ż a 15 cm. W n o g a c h po praw ej stronie zn ajd o w ało się w iadro-zachow ane 2 obręcze i kabłąk, średnica obręczy: 20 cm. Z w ypeł- n isk a ja m y zeb ran o 17 fragm entów ceram iki pradziejow ej.

G rób n r 16a/07 (ob. n r 27a, w ykop n r 6)

Z arys ja m y n ieczytelny, p o ch ó w ek zo stał częściow o p raw dopodobnie w kopany w grób n r 16/07, w ych o d ził p o za granicę N w ykopu. Z achow any tylko fragm ent kości u dow ej, po u ło żen iu k ości m o żn a w nioskow ać, że szkielet orientow any był n a N W -S W . P łeć-w sk azan ia n a żeńską, w iek A d u ltu s lub starszy.

(18)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₄₅

Jam a w ąska, p rostokątna o w y m iarach 190x40cm . Szkielet odkryty n a poziom ie 87.54 m n .p.m ., o rientow any n a E -W , z nog am i skierow anym i bardziej n a N E ; czaszką uło żo n y n a W. Z m arłą w łożono do dość m ałej jam y , stąd lew a ręk a została podw inięta p o d bok, a całe ciało uło żo n o kolebkow o. P łeć żeńska, w iek Juvenis, około 20 lat. N a w y  sokości praw ej k o ści przedram ienia znajdow ała się silnie skorodow ana kłó d k a cy lin dryczna, a n a lew ej k ości udow ej b rązo w a sprzączka od pasa. Sprzączka o k ształcie k o li stym , o w ew nętrznej średnicy 3 cm , z ruchom ym kolcem , w ykonana z grubego kutego d ru tu o średnicy 4 m m . Z w y p ełn isk a ja m y zebrano 10 fragm entów ceram iki p rad ziejo w ej.

D u ża ja m a , o k ształcie zb liżonym do p rostokątnego, w części SE w cięcie w zarysie ja m y , ja m a grobow a p raw dopodobnie zo stała w kopana w in n y o b iek t (w yróżniony w p ro

filu ja k o ob. n r 33) stąd w części N przybrała w ięk szy rozm iar. S zkielet odkryty n a p o zio m ie 88.03 m n.p.m ., orientow any n a N -S , czaszką uło żo n y n a N zm arły ułożony w po zy cji w yprostow anej n a plecach. P łeć żeńska, w iek A d u ltu s . N a w y sokości lew ego b io d ra zn ajd o w ał się skorodow any żela zn y nóż. Z w y p ełn isk a ja m y zebrano 61 fragm en tó w ceram iki pradziejow ej.

G rób n r 19/07 (ob. n r 48, w ykop n r 7a)

Jam a g robow a o k ształcie zbliżonym do prostokątnego, o w y m iarach 140x40cm . Z a rejestrow ana n a poziom ie 88.22 m n.p.m ., orientow ana n a E-W . W ja m ie natrafiono je d y nie n a m ały rozsypujący się kaw ałek kości. Z w y p ełn isk a ja m y zebrano 22 fragm enty ce ram ik i pradziejow ej.

G rób n r 2 0 /0 7 (ob. n r 25, w ykop n r 5)

Jam a zn iszczo n a p odczas w yb ieran ia żw iru, p raw dopodobnie k ształt czw oroboczny, o szerokości 120 cm. Z arejestrow ana na poziom ie 88.00 m n.p.m ., orientow ana n a N -S. W ja m ie natrafiono je d y n ie n a m ałe fragm enty ro zsy p u jący ch się kości. Z w ypełniska ja m y zebrano 1 fragm ent ceram iki pradziejow ej.

C h ro n o lo g ia c m en ta rzyska

O kreślenie dokładnego czasu p o w stan ia i po rzu cen ia nekropoli w p rzy p ad k u przeb a dania tak m ałej p artii cm entarzyska je s t dość trudne. Z a najstarszy poch ó w ek n ależy uznać zniszczo n y grób, z którego p o chodzi całe gliniane n aczynie datow ane na fazę D (950

1050). Z najdow ał się o n w południow o-w schodniej części stanow iska, przy sam ym skraju w ysoczyzny, niestety w m iejscu całkow icie zniszczonym p rzed rozp o częty m i badaniam i. C hronologię p o zo stały ch skupisk grobów , na p odstaw ie m ateriału ruchom ego o kreśla się n a X II w. D uże kab łączk i skroniow e z gro b u n r 15 i żelazn a kłó d k a z grobu n r 17 m ogą w skazyw ać n a n ajm ło d szą fazę u żytkow ania cm entarza. K abłączki o dużych rozm iarach n a n aszy ch ziem iach zaczynają po jaw iać się od X II w. (H. K ócka-K renz 1993, s.49),

(19)

k łó d k i ty p u cylindrycznego n ato m iast w chodzą w u życie pow szechnie p om iędzy X II i X III w. (B. C zerska 1972, s. 67).

M ateriał pradziejow y

Po d czas prac ziem n y ch na badanym cm en tarzy sk u pozyskano rów nież m ateriał ru chom y pradziejow y, zalegający w w ięk szo ści n a zło żu w tórnym , w u su w an y ch w arstw ach i w y p ełn isk ach ja m grobow ych. N ajstarszy zesp ó ł stanow ią zabytki krzem ienne, w y d zie lone ty p y p o za dw om a zbrojnikam i m ezolitycznym i m o żn a spotkać niem al w e w szy stk ich o kresach epoki kam ienia, n iehom ogeniczność m ateriału nie p o zw ala na dokładniejsze w n io sk i chronologiczno - k ulturow e (D. P łaza 2007, s.1-2). P ozostały m ateriał stanow iła ceram ika dość m ocno rozdrobniona, najstarsze śladow e fragm enty p o ch o d zą z neolitu. L iczniejszy m ateriał je s t zw iązany ze śladam i o sadniczym i kultury łużyckiej i przew o r skiej. C ztery obiekty m o żn a jed n o zn a czn ie p rzypisać kultu rze łużyckiej i chronologicznie w iązać je ogólnie z okresem halsztackim . P ierw sze dw a, to skupiska w ięk szy ch fragm en tó w n aczy ń odkryte w p ierw szym w ykopie, zalegające w słabo czy teln y ch jam ach. D w a k o lejn e obiekty odkryto w ykopie n r 5. B yły to n iew ielkie ja m y zlokalizow ane obok siebie, o ty ch sam ych w y p ełn isk ach brązow o - szarego p iask u p rzem ieszanego z w ęglam i drzew nym i, obok frag m en tó w ceram iki w y stąp iła m ała bry łk a polep y i frag m en t brązow ej szpili. W śród zebranego m ateriału łużyckiego do m in u ją fragm enty ścianek n aczy ń chro- pow aconych. N ieliczn e fragm enty w y gładzane są czernione, ornam entow ane ry tą linią, dołkam i i nakłuciam i. M ateriał przew orski rów nież został silnie rozdrobniony, pozyskany z ob iek tó w w sp o m n ian y ch w cześniej ja k o zesp ó ł obiektów o funkcji kultow ej będzie p rzedm iotem osobnego opracow ania. N a podstaw ie fragm entów w y lew ó w facetow anych zarejestrow ane ślady osadnictw a kultury przew orskiej m o żn a odnieść do m łodszego ok re su przedrzym skiego, o dpow iadające w g T. D ąbrow skiej fazie A 2-A 3 (T. D ąbrow ska 1998, s. 62).

B IB L IO G R A F IA B o row ska-S trugińska B.

2005 U w agi na te m a t n iek tó ry ch elem en tó w ob rząd k u pogrzebow ego ludności żydow skiej pochow anej n a cm entarzysku w B rześciu K ujaw skim , [w:] W. D zieduszycki, J. W rzesiński (red.) D o, u t des-dar, pochów ek, tradycja, F u n eralia L ednickie, S potkanie 7, P oznań, s. 233-237.

B uko A.

1990 C eram ika w czesnopolska. W prow adzenie do badań, W rocław . B ylina S.

2002 C hrystianizacja w si polskiej u schyłku średniow iecza, W arszaw a. C ofta-B roniew ska A.

1989 Sanktuarium cm entarne z późnego p o d o k resu lateńskiego, [w:] A. C ofta- B ro niew sk a (red.) M iejsce prad ziejo w y ch i średniow iecznych p rak ty k k u lto w y ch w K ruszy Z am kow ej, P o zn ań s. 125-160.

(20)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₄₇

C zerska B.

1972 Ż elazne klucze, k łó d k i i części zam k ó w z grodu w czesnośredniow iecznego na O strów ku w O polu, W A , t. 37, z.1, s. 55-71.

D ąbrow ska E.

1997 L itu rg ia śm ierci a archeologia: uw agi o w y borze m iejsca p o chow ania, orientacji, u ło żen ia ciała i jeg o ubio rze w średniow iecznej E uropie Ł acińskiej, K H , R .C IV , z. 4, s. 3-14.

D ąbrow ska T.

1998 W czesne fazy ku ltu ry p rzew o rsk iej. C hronologia-zasięg-pow iązania,W arszaw a. D ro zd A ., Janow ski A.

2007 C m entarzysko średniow ieczne i n ow ożytne w P n iu , gm. D ąb ro w a C hełm ińska, A H P, t.16, s.173-174.

H aisig M.

1956 W ytw ory ślusarskie odkryte w O p o lu n a Śląsku, M W , t. IV , s.171-178. H eindel I.

1990 R iem en-und G ürtelteile im w estslaw isch en Siedlungsgebiet, B erlin. H ilczer-K u rn ato w sk a Z ., K ara M.

1994 D ie K eram ik vo m 9.bis zu r M itte des 11. Jahrhunderts in G roßpolen, [w:] C. Stana (red.) Slaw ische K eram ik in M itteleuropa, v o m 8. b is zum 11. Jahrhun dert, B rno, s.121-141.

K n o rr H.A.

1938 D ie slaw ischen M esserscheidenbeschläge, M an n u s t. 30, s. 479-545. K ó cka-K renz H.

1993 B iżuteria p ó łnocno-zachodnio-słow iańska w e w czesnym średniow ieczu, Poznań. K o rd ala T.

2006 W czesnośredniow ieczne cm entarzyska szkieletow e n a północnym M azow szu, Łódź.

K o szałk a J.

2008 W yniki analizy m ateriałó w archeobotanicznych ze stanow iska archeologicznego n r 11/39 w Pyzdrach, m p s A rchiw um M uzeum R egionalnego Z iem i P yzdrskiej. K ufel-D zierzg o w sk a A.

1975 W czesnośredniow ieczne cm entarzyska szkieletow e w P o lsce Środkow ej, PM - M A E , n r 22, s. 373-390.

Ł ęg a W.

1930 K ultura P o m o rza w e w czesn em średniow ieczu n a podstaw ie w ykopalisk, T oruń. M alinow ska-Ł azarczyk H.

(21)

M alin o w sk i T.

2004 „Z am knięte na k łó d k i” dziecko z R okow ołu, [w:] W. D zieduszycki, J. W rzesiński (red.) D u sza m aluczka, a strata ogrom na, F u n eralia L ednickie, Spotkanie 6, P o znań, s.155-160.

M iśkiew icz M.

1969 W czesnośredniow ieczny obrządek pogrzebow y n a p łask ich cm entarzyskach w Polsce, M W , t. V I, s. 241-301.

M usianow icz K.

1949/1949 K abłączki skroniow e-próba typ o lo g ii i chronologii, Św iatow it, t. 20, s. 115-232.

M ü ller H.

1994 K eram ik fo rm en des 9.-10. Jahrhunderts in der G egend K eszthely-Z alavar, [w:] C. Stańa (red.) Slaw ische K eram ik in M itteleuropa, v o m 8. b is zum 11. Jahrhun dert, B rno, s. 63-82.

N iesio ło w sk a-W ęd zk a A.

1980 W iadra, [w:] G. L abuda, Z. Stieber (red.) SSS, t. 6, cz. 2: V -W , W rocław , s. 407-410.

P łaza D.

2007 M ateriały krzem ienne z cm entarzyska w m iejsco w o ści P yzdry pow . W rześnia, m ps A rchiw um M R ZP.

R ajew ski Z. A.

1937-1939 W ielkopolskie cm entarzyska rzędow e o kresu w czesnodziejow ego, P A , t. VI, s. 28-85.

R ębkow ski M.

2007 C hrystianizacja P om orza Z achodniego. Studium archeologiczne, Szczecin. R ogosz R.

1983 O bróbka i zastosow anie żelaza, [w:] E. C notliw y, L. L eciejew icz, W . Ł osiński (red.) Szczecin w e w czesnym średniow ieczu. W zgórze zam kow e, W rocław - W arszaw a-K raków -G dańsk-Ł ódź, s. 262-267.

S krok Z.

1994 K łódki w grobach, [w;] Spotkania z Zabytkam i: 6, W arszaw a, s. 25-26. Slam a J.

1977 M ittelb ö h m en im frühen M ittelalter. K atalog der G rabfunde, Praha. Stana C.

1991 E k sp an sja P o lsk i na M oraw y za p an o w an ia B o lesław a C hrobrego i problem atyka archeologiczna tego okresu, SL II, s. 53-71.

W rzesińska A.

2007 W yniki ekspertyzy antropologicznej m ateriału k ostnego z cm entarzyska szkiele tow ego z P yzdr, stanow isko 11/39, w oj.w ielkopolskie, m p s A rchiw um M R ZP. Z ielo n k a B.

(22)

Wczesnośredniowieczne cmentarzysko na stanowisku Pyzdry 11 ₁₄₉

Z oll-A dam ikow a H.

1966 W czesnośredniow ieczne cm entarzyska szkieletow e M ałopolski, cz.I. Ź ródła, W rocław -W arszaw a-K raków .

1971 W czesnośredniow ieczne cm entarzyska szkieletow e M ałopolski, cz.II. A naliza, W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk.

2000 U sytuow anie cm entarzy S łow ian w środow isku (doba po g ań sk a i pierw sze w ieki po p rzy jęciu chrześcijaństw a), [w:] C złow iek, Sacrum , Środow isko. M iejsce k u l tu w e w czesnym średniow ieczu, Spotkania B ytom skie (red. S. M oździoch), t. 4, W rocław , s. 207-219.

Early Medieval Burial Ground on the Archaeological Site Pyzdry 11

Early medieval inhumation burial ground on the site Pyzdry 11 was found by accident during the exploitation o f gravel. In 2007 the rescue research in those parts of the site which run the most risk o f immediate destruction were conducted by Muzeum Regionalne Ziemi Pyzdrskiej (The Regional Museum o f Pyzdry). The cemetery location, the construction o f graves and their fittings are typical o f most o f the early medieval burial grounds discovered in the area o f Poland. Certain peculiarity was recorded however that distinguishes the studied necropolis among other cemeteries. This dis tinctive feature is the layout o f graves which is relative to the directions o f the world. Almost all the graves in the Pyzdry 11 site were oriented along the north-south axis and arranged in quite clear rows. On other examined cemeteries it was a general rule that the dead bodies had been bu ried along the east-west axis. The discovery o f a particular meaning was the burial o f a young woman with the unhealed wound in her head. Her grave was equipped with the padlock. Up till now padlocks have been associated with the original fittings o f graves o f the Jewish people. In the Christian burials they occurred very seldom and the earliest known example is connected with the close o f the Late Middle Ages. It should be mentioned as well that the studied burial ground was located in the place of the prehistoric place o f worship which most probably was intentionally not damaged and even used during the burial ceremonies (the research revealed a vessel that had been dug into the prehistoric object). Chronology o f the cemetery may be initially determined to the 12th century. It must be indicated however, that the place was used to answer the sepulchral purposes in 11th century (grave with a vessel from the phase D).

FIGURES

Fig. 1. Pyzdry, site 11. Location o f the site.

Fig. 2. Pyzdry, site 11. Site and the altitude plan o f the site with the excavation pits marks and the orientation o f inhumation burials.

Fig. 3. Pyzdry, site 11. Plans o f the graves. A - complex o f the prehistoric objects o f worship. Fig. 4. Pyzdry, site 11. Burial with the padlock (grave 17). A - iron padlock, B - bronze belt

buckle.

Fig. 5. Pyzdry, site 11. Temple rings, bronze silver-plated: 1,4; bronze: 2,5-9; lead: 3,10-18. Fig. 6. Pyzdry, site 11. Iron knives: 1 - with a piece o f leather sheath, grave 16; 2 - grave 9; 3 -

with a piece of wooden lining on the tang, grave 8; 4 - grave 18; 5 - grave 10.

Fig. 7. Pyzdry, site 11. The grave fittings: 1 - iron padlock, 2 - belt buckle (grave 17); 3 - bronze ring, 5 - piece of the leather sheath with bronze ferrules, 7 - bronze ferrule of the knife sheath (grave 5); 4 - bronze ring (grave 9); 6 - knife lead ferrule (grave 15).

Fig. 8. Pyzdry, site 11. Pottery. 1 - vessel from the grave; 2 - vessel dug into the prehistoric ob je c t.

PHOTOGRAPHS

Photograph 1. Pyzdry, site 11. Piece o f the plait from the grave 14 (photograph by R.M. Czerniak). Photograph 2. Pyzdry, site 11. Bucket from the grave 16 (photograph by J. Jagielska).

(23)

Pyzdry, site 11. Piece of the plait from the grave 14 (photograph by R. M. Czerniak)

Fot. 2. Pyzdry, stan. 11. Wiadro z grobu nr 16 (fot. J. Jagielska)