Stanisław Głaz
Antropologiczny wymiar przeżycia
obecności i nieobecności Boga
Studia Psychologica nr 7, 375-384
2007
Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 375-384
STANISŁAW G ŁAZ SJ
W yższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ig n a tia n u m ”
ANTROPOLOGICZNY WYMIAR PRZEŻYCIA OBECNOŚCI I NIEOBECNOŚCI BOGA
The Anthropological Dimension of the Experience of God's Presence and God's absence
Abstract
Human beings in the course of their life have a great variety of experiences. Some of them are linked to everyday events, some can be caused by God.
This article presents the scale of religious experience. In order to estimate the intensity of the effects of one's religious experience (the intensity of the experience of God's presence and God's absence) among believers, the author of the paper constructed The Scale o f the Effects o f Religious Experience (SERE).
The scale is made up of six subscales. Factor I is related to the attitude of a person to the others and shows the awareness of changes of one's own personality caused by the experience of the absence of God (awareness o f the change o f the attitude to the others) (l-NOB). Factor II is related to the attitude of a person to the others and shows the awareness of changes of one's own personality caused by the experience of the presence of God (awareness o f the changes o f the attitude to the others) (l-OB). Factor III is related to the attitude of a person to oneself and shows theawereness of the chan ges of one's own personality caused by the awareness of the absence of God (aware ness o f the change o f the attitude to oneself) (JA-NOB). Factor IV is related to the attitu de of a person to oneself and shows the awareness of the chagnes of one's own personality caused by the experience of the presence of God (awareness o f the chan ge o f the attitude to onese/ή (JA-OB). Factor V is related to the attitude of a person to God and shows the awareness of the changes of one's own personality casued by the experience of the absence of God (awareness o f the change o f the attitude to God)
(B-NOB). Factor VI is related to the attitude of a person to God and shows the aware ness of the changes of one's own personality caused by the experience of the presen ce of God (awareness o f the change o f the attitude to God) (B-OB). All the factors have a high coefficience of Cronbach's alfa (0.90 to 0.97).
A nalizy przedstaw icieli n u rtu egzystencjalno-fenom enologicznego, dotyczące osoby ludzkiej, w skazują na jej wieloaspektow ość. D uże osiągnięcia w ty m zakresie m ieli Scheler, H a rtm a n n , F ranki. Z d an iem F rankla, osoba lu dzk a to jed no ść trzech w ym iarów : biologicznego, psychologicznego i duchowego. Dzięki w ro dzon ym m ożliw ościom , ta k im jak w olność, intencjonalność, odpow iedzialność, w chodzi
on a w relację ze sobą, naw iązuje ją z d ru g im człow iekiem oraz z Bogiem. W ten sposób u rzeczy w istnia siebie, jak pow ie Franki, staje się sobą w p ełn i (Franki, 1978; Głaz, 2003a).
Człow iek w sw oim życiu dośw iadcza różnych przeżyć. Jedne m ają pow iązanie z codziennym i w ydarzen iam i, in n e n atom iast m ogą być odniesione do osoby Boga. D otyczy to rów nież dzisiejszej m łodzieży, k tó ra jest bard zo o tw arta na nowe d o zn an ia i w rażliw a n a w ydarzenia społeczne oraz spraw y religii. N ajnow sze p o szu kiw ania niektórych badaczy w ty m zakresie ujaw niają, że m łodzież chce przeżyw ać w łasną religijność bardziej podm iotow o.
In n y m i słowy, w ydaje się, że religijność u m łodzieży staje się coraz bardziej p rz e żyw ana w sposób indyw idualny. W idziana jest on a jak o pew ien rodzaj relacji w o bec Boga i nadprzyrodzoności, w yrażającej się w sferze przekonań, uczuć i osobi stych zachow ań. Sprow adza się ona do subiektyw nego od niesienia ich do rzeczyw i stości opisyw anej i w yjaśnianej w religii. Stanow i dla nich zw artą stru k tu rę , w k tó rej m ożna w yodrębnić pew ne aspekty znajdujące się we w zajem nym zw iązku. Jednym z jej składników jest dośw iadczenie religijne.
Z d an iem wielu naukowców, dośw iadczenie religijne stanow i esencję religijności wierzącego w ram ach w yznania, do którego się przyznaje, i od gryw a w życiu osoby wierzącej bard zo w ażną rolę. Myślę, że w ypow iedź Junga n a tem at znaczenia d o św iadczenia religijnego w lud zk im życiu zaw iera wiele prawdy. „Ten, kto je m iał, posiada w ielki skarb, k tó ry jest dla niego źródłem życia, sensu i piękn a i k tó ry przy da nowego blasku św iatu i ludzkości. M a on pistis i po kój” (Jung, 1970, s. 191).
N a g run cie psychologii religii wielu badaczy używ a te rm in u „dośw iadczenie” lub „przeżycie religijne”. T erm in „dośw iadczenie” jest wieloznaczny, naw iązuje do czynności poznaw czych człow ieka (W łodarski, 1975). W o dn iesieniu do zagadnień religii określa on pew ien proces bezpośredniego u zysk an ia jakiejś inform acji o rz e czyw istości religijnej, o B ogu (Vergote, 1967). O kreślenie „przeżycie” ro zu m ian e jest jako bezpośrednie uchw ycenie sprawy, jako b ezpo śred ni k o n tak t z p rz e d m io tem dośw iadczenia. Do istoty przeżycia religijnego należeć będzie pew ien rodzaj odczucia k o n tak tu , jedności z Bogiem. D ośw iadczenie jest pojęciem szerszym od przeżycia, zaw iera ono w sobie aspekt poznawczy, em ocjonalny i wartościujący, zaś w przeżyciu bardziej w yeksponow any jest elem ent em ocjonalny. Tak rozu m ian e oba pojęcia będ ą p rzed m io tem dalszych analiz (Głaz, 2003a; Król, 2004).
A n a lizy U ngera (1976) ujaw niają, że człow iek m oże dośw iadczyć prostego d z ia ła n ia Boga, m oże tow arzyszyć m u przeżycie w ezw ania Bożego w id zian e jak o zaproszenie i posłanie, a n iekiedy m ogą to być przeżycia religijne o ch a rak terze proroczym .
Specyficznym przeżyciem religijnym jest przeżycie obecności i nieobecności Boga. W duchow o-psychicznym procesie rozw oju wiele osób dośw iadczało tego rodzaju przeżyć. N ależy spojrzeć choćby na przeżycia religijne m istyków (Jan od Krzyża, E dyta Stein). Przeżycia te tow arzyszą rów nież wielu in n y m ludziom . Są one odbierane przez nich jako dośw iadczenie obecności Boga i Jego nieobecności, czyli poczucie Jego bliskości i poczucie opuszczenia przez Niego.
Wcześniejsze badania, jak i analiza spisanych przeżyć religijnych wielu mistyków, dowodzą, że niem al każde przeżycie religijne, obecności Boga i Jego nieobecności p o zostawia jakiś ślad w życiu człowieka, a zatem i w jego osobowości. Naukowcy wskaza
li na wiele takich miejsc. W arto choćby przywołać poszukiw ania Allporta, Maslowa, a także badania przeprowadzone przez autora artykułu (Głaz, 1996, 1998).
A utor arty k u łu , zainteresow any problem atyką przeżyć religijnych: obecności i n ie obecności Boga oraz sk u tk am i tego rodzaju przeżyć, biorąc p o d uwagę dotychcza sowe własne p o szukiw ania w ty m zakresie (Głaz, 2003, 2004, 2004a), a tak że prace innych naukow ców (H ood, Spilka, H unsberger, G orsach, 1996; W ulf, 1999), p od jął p róbę opracow ania takiego n arzędzia badawczego, za pom ocą którego m ożn a by określić inten syw ność skutków przeżycia religijnego: obecności Boga i Jego n ie obecności. Przeprow adzone wcześniejsze b ad a n ia w łasne dow odzą, że przeżycie religijne obecności i nieobecności Boga m oże w szechstronnie oddziaływ ać na p ro ces rozw oju i k ształtow ania się własnej religijności, a zatem i osobow ość człowieka. Z am iarem au tora będzie opracow anie takiego narzęd zia badawczego, k tó re obej m ow ałoby jak najszerszy zakres skutków przeżycia religijnego.
1. CEL ARTYKUŁU I PRZEBIEG BADAŃ
P rzegląd lite ratu ry ujaw nia, że opracow ano niewiele n arzęd zi badawczych, za pom ocą których m o żna dokonać p o m ia ru dośw iadczenia religijnego. K ilka lat tem u takiej p róby podjął się am erykański psycholog, H ood (H ood, Spilka, H u n sberger, G orsach, 1996), k tó ry opracow ał narzędzie badaw cze służące do p o m ia ru przeżyć m istycznych.
W idoczny jest ciągły b ra k m etod p o m ia ru tej zm iennej. Biorąc p o d uwagę ju ż wcześniej opracow ane przez autora a rty k u łu m etod y badaw cze dotyczące do św iad czenia religijnego, w ydaje się, że należy skonstruow ać takie narzędzie, które służy łoby do p o m ia ru religijnego przeżyw ania obecności lub nieobecności Boga. Do opracow ania tego nowego narzęd zia badawczego autor użył n iektórych elem entów m etod badaw czych skonstruow anych przez siebie wcześniej. W prow adzono tak że inne tw ierdzenia, które dotyczą tego zagadnienia.
B adania em piryczne przeprow adzono w 2005 r. w śród stud entów studiów zaocz nych W yższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ig n atian u m ” w Krakowie. P rze dział w iekow y badanych osób m ieści się m iędzy 27. a 30. rokiem życia. B adaniam i objęto 273 osoby. Spośród nich 159 osób deklarow ało się jako w ierzące i stw ierdzi ły, że tow arzyszyły im przeżycia, które m iały odniesienie do Boga. D otyczyły one obecności Boga i Jego nieobecności.
2. KONSTRUKCJA SKALI SKUTKÓW PRZEŻYCIA RELIGIJNEGO (SSPR) Treść tw ierdzeń dotyczy tych aspektów przeżyć religijnych, które są właściwie wy znaniu katolickiemu. Do każdego twierdzenia skali dołączono 7 możliwych odpow ie dzi. Osoby badane udzielały odpowiedzi przypisując danej pozycji kwestionariusza odpow iednią cyfrę według własnego uznania od 1 do 7. Co oznacza: 1 - zdecydowanie nie zgadzam się; 2 - nie zgadam się; 3 - raczej nie zgadzam się; 4 - nie mogę zdecydo wać się; 5 - raczej zgadzam się; 6 - zgadzam się; 7 - zdecydowanie zgadzam się.
W celu spraw dzenia, czy sk o nstruow any wcześniej zbiór tw ierdzeń, opracowany, a n astępnie oceniony przez kom petentnych specjalistów, m a m oc diagnostyczną, został on p o d d an y analizie czynnikow ej. Aby określić trafn o ść czynnikow ą w szyst kich w artości uzyskanych w trakcie przeprow adzonych b ad ań m łodzieży za p o m o cą skali, p o d d an o je analizie czynnikow ej. W ykonano analizę w yników m eto d ą
k om ponentów głów nych D equart. W yodrębnione czy n n ik i p o d d an o rotacji skoś nej. Aby ustalić liczbę czynników , przyjęto następujące kryteria: an aliza graficzna interpretacji analizy czynnikow ej, różnice w procesie w yjaśnionej w ariancji całk o witej m ięd zy cz y n n ik a m i oraz treściow a zaw artość czynników . Z decydow ano na zastosow anie sześcioczynnikow ego rozw iązania. D okonując interp retacji w yników an alizy czynnikow ej, wzięto p o d uwagę te zm ienne (tw ierdzenia), których ład u n k i były wyższe n iż 0,400. W ty m układzie w ykluczono 6 zm iennych. P ogrupow ane hom ogeniczne tw ierdzenia (o podobnej treści), oraz zestaw ienie ład un ków w k o lu m n ach m acierzy czynnikow ych pozw alają określić nazw y poszczególnych czyn ników, a m ianowicie:
I czynnik odnosi się do postawy danej osoby względem drugich i określa zakres poczucia zm ian własnej osobowości spowodowany przeżyciem nieobecności Boga (I-NOB).
II czynnik dotyczy postaw y danej osoby względem drugich i określa zakres poczu cia zm ian własnej osobowości spow odow any przeżyciem obecności Boga (I-OB).
III czy n n ik odn osi się rów nież do postaw y osoby w zględem sam ego siebie i o k re śla zakres poczucia zm ian własnej osobow ości spow odow any przeżyciem nieobec ności Boga (JA-NOB).
IV czy n n ik dotyczy postaw y danej osoby w zględem sam ego siebie i określa za kres poczucia zm iany własnej osobow ości spow odow any przeżyciem obecności Boga (JA-OB).
V czy n n ik od nosi się do postaw y danej osoby w zględem Boga i określa zakres poczucia zm ian własnej osobow ości spow odow any przeżyciem nieobecności Boga (B-NOB).
VI cz y n n ik dotyczy postaw y danej osoby w zględem Boga i określa zakres p oczu cia zm ian własnej osobow ości spow odow any przeżyciem obecności Boga (B-OB).
Tabela 1. M acierz ładunków czynnikow ych po rotacji tw ierdzeń Skali Skutków Przeżycia Religijnego (SSPR)
Tw ierdzenia C zy n n ik i I II III IV V VI 1 _ - - 0,454 - -4 - - - 0,624 - -7 - - - 0,608 - -9 - - - 0,597 - -12 - - - 0,592 - -15 - - - 0,438 - -17 - - - 0,437 - -20 - - - 0,524 - -22 - - _ 0,646 - -24 - - - 0,658 - -26 - - - 0,715 -28 - - - 0,811 -30 - - - 0,753 -34 - - - 0,635 -48 - - 0,537 -41 - - 0,514 -45 - - 0,650 -47 - - 0,699 -51 - - 0,449 -52 - 0,575
-Tw ierdzenia C zy n n ik i 2 - 0,652 - - - . 5 - 0,641 - - - -8 - 0,625 - - - . 10 - 0,730 - - - -13 - 0,657 - - - -16 - 0,738 - - - . 18 - 0,538 - - - -21 - 0,737 - - - -23 - 0,831 - - - -27 - 0,751 - - - -31 - 0,717 - - - _ 33 . 0,750 - - - -35 - 0,735 - - - -37 - 0,673 - - - -39 - 0,818 . . 42 0,751 - -44 0,772 - -48 0,661 -50 0,533 . 3 0,755 6 0,784 11 - - 0,494 14 - - - 0,710 19 - - - 0,490 25 - - - 0,602 29 - - - 0,442 32 - _ - - - 0,675 36 . - - - - 0,587 40 - - - 0,575 43 - - - 0,648 46 - - - 0,692 49 - - - 0,600 53 - - 0,470 - - -55 - - 0,589 - - -58 - - 0,610 - - -61 - - 0,536 - - -63 - - 0,594 - - -66 - - 0,610 - - -69 - - 0,520 - - -72 - - 0,711 - - -74 - - 0,634 - - -77 - - 0,452 - - -80 - - 0,765 - - -83 - - 0,732 - - -85 - - 0,683 _ - -88 - - 0,595 - - -90 - - 0,735 - - -93 - - 0,751 - - -95 - - 0,741 - - -98 - - 0,722 - - -100 - - 0,457 - - -103 - - 0,751 - - -105 - - 0,674 - - -54 - - 0,491 - - -56 - - 0,556 - - -59 1 - 0,743 - -
-Tw ierdzenia C zy n n ik i 62 0,656 - - -64 0,703 - - -67 0,819 - - -70 0,542 . - -73 0,741 - - -75 0,658 - - -78 0,729 - - - -81 0,760 - - - -84 0,731 - - - -86 0,800 - - - -89 0,856 - - - -91 0,799 - - - -94 0,895 - - - -96 0,846 - - - -99 0,829 - - - -101 0,793 - . - -104 0,781 - - - -57 - - 0,665 -60 - - - - 0,667 -65 . - - - 0,791 -68 - - - - 0,852 -71 - - - - 0,831 -76 - - - - 0,738 -79 - - - - 0,809 -82 - - - - 0,789 -87 - - - - 0,791 -92 - - - - 0,465 -97 - - - - 0,707 -102 0,630
-W szystkie czy n n ik i m ają w ysoką zgodność w ew nętrzną (alfa C ronbacha) od 0,90 do 0,97. N atom iast w ielkość reprezentow anej w ariancji przez te czy n n ik i wy nosi: dla czy n n ik a I 12, II 11, III 10, IV 7, V 7 i V I 6.
Pierw sza p o d sk aln a składa się z 20 tw ierdzeń (54, 56, 59, 62, 64, 67, 70, 73, 75, 78, 81, 84, 86, 89, 91, 94, 96, 99, 101, 104), d ru g a zaw iera 19 tw ierd zeń (2, 5, 8, 10, 13, 16, 18, 21, 23, 27, 31, 33, 35, 37, 39, 42, 44, 48, 50), trzecia składa się z 21 tw ierdzeń (53, 55, 58, 61, 63, 66, 69, 72, 74, 77, 80, 83, 85, 88, 90, 93, 95, 98, 100, 103, 105), czw arta z 20 tw ierdzeń (1, 4, 7, 9, 12, 15, 17, 20, 22, 24, 26, 28, 30, 34, 38, 41, 45, 47, 51, 52), p iąta składa się z 12 tw ierdzeń (57, 60, 65, 68, 71, 76, 79, 82, 87, 92, 97, 102), o statnia nato m iast zaw iera 13 tw ierdzeń (3, 6, 11, 14, 19, 25, 29, 32, 36, 40, 43, 46, 49). Treść poszczególnych tw ierdzeń skali um ieszczono w aneksie do arty k u łu .
Powstaje pytanie, czy postaw iony cel został osiągnięty. Myślę, że tak. P ro p o n o w any na g run cie n a u k filozoficznych i psychologicznych red uk cjon izm nie m a swe go uzasadnienia. Potw ierdzają to p o szuk iw ania wcześniejsze wielu badaczy, jak i obecne b ad a n ia p rzeprow adzone przez auto ra arty k u łu . U w ażam , że nie m ożna upraw iać w p ełn i psychologii, badać tego, co psychologiczne, pom ijając w y m iar duchow y człowieka. Jeśli naukowcy, upraw iając n au k i psychologiczne, zam ierzają poznać więcej praw dy obiektyw nej o człow ieku i jego funkcjonow aniu, nie p o w in ni pom ijać w ielow ym iarow ości osoby ludzkiej w raz z jej przejaw am i.
N urty, k tóre uznają osobę ludzką za wolny in tencjon aln y p o d m io t m ający takie p rzy m io ty jak: godność, indyw idualność, zdolność o dkrycia sensu w łasnego życia, otw artość na w artości, zdolność do sam oaktualizacji, zakładają, że człowiek jest w stanie rozw ijać własne trw ałe potencjalności, stając się w ten sposób n iep o w ta rzaln ą w olną indyw idualnością. D okonuje się to, gdy osoba jako „ja” podm iotow e w chodzi w relację ze św iatem pod m io tó w lub przedm iotów , podejm ując różnego rodzaju św iadom e decyzje, a p rzy ty m określa siebie. Staje się „kim ś” w yjątkow ym , jedynym swojego rodzaju (Głaz, 1998).
O becne p o szukiw an ia potw ierd zają raz jeszcze fakt, że p roblem atyka przeżycia religijnego i poczucia jego skutków nie jest obca w spółczesnem u człowiekowi. Choć p rz ed m io t w iary religijnej, ja k i refleksji filozoficznej, Bóg, jest tru d n y do uchw yce nia i opisania naukow ego, to w prow adzenie przesłan k i pozapsychologicznej (teolo gicznej) o realności Boga, k tó ry m a p ersonalne przym ioty, dało pod staw y do sfor m ułow ania w niosku, że ludziom tow arzyszą przeżycia religijne (obecności i n ie obecności Boga) o charak terze ontycznym i pozostaw iają jakiś ślad w życiu religij- no-osobow ościow ym jednostki.
Człowiek, przeżyw ając obecność Boga i Jego nieobecność, jest św iadom y sk ut ków tego rodzaju przeżyć religijnych. A naliza tego zagadnienia, k tó ra została p rz e prow adzona n a próbie obejm ującej m łodzież studiującą, ujaw nia, że sk u tk i przeżyć religijnych m ogą dotyczyć postaw y danej osoby w zględem sam ego siebie, drugiego człowieka oraz Boga. Tego rodzaju an aliza p o tw ierdza fakt, że przeżycia religijne m ają istotne znaczenie w kreow aniu rozw oju osobowości.
P odjęty p ro b lem badaw czy zostaje otw arty . U w ażam , że ra n g a tego z a g a d n ie nia w ym aga głębszych b a d a ń na g ru n c ie psychologii religii. Myślę, że p ro w a dzone p rzeze m n ie em p iry czn e b a d a n ia to jed y n ie faza w stęp n a w skazująca k ie ru n e k dalszych p o szu k iw a ń . N ależało b y p rz ep ro w ad zić dalsze b a d a n ia n a in nych p róbach.
BIBLIOGRAFIA
F rankl, V. (1978). N ieuśw iadom iony Bóg. W arszawa: PAX.
Głaz, S. (1996). Zagadnienie doświadczenia religijnego. Kraków: WAM. Głaz, S. (1998). D oświadczenie religijne. Kraków: WAM.
Głaz, S. (2003). W pływ zm iennych egzystencjalnych na sk u tk i przeżycia religijne go. Czasopismo Psychologiczne, 1, 111-132.
Głaz, S. (2003a). Osobowościowe uw arunkow ania przeżyć religijnych. Poznań: Wyd. F undacji H um an io ra.
Głaz, S. (2004). W yznaczniki przeżycia religijnego u m ło dzieży akadem ickiej. S tu
Głaz, S. (2004a). W y brane d e te rm in a n ty przeżyć religijnych. Roczniki Psychologicz
ne KUL, 1, 77-99.
H ood, R., Spilka, B„ H unsberger, B„ G orduch, R. (1996). The Psychology o f Religion. New York: The G uilford Press.
Jung, C. (1970). Psychologia a religia. W arszawa: K siążka i W iedza.
Król, J. (2004). Psychologiczne koncepcje dośw iadczenia religijnego. Roczniki Psy
chologiczne, 2, s. 5-21.
Unger, J. (1976). On Religious Experience. Uppsala: A cta Univ. U ppsaliensis. Vergote, A. (1967). Psicologia religiosa. Torino: Borla Editore.
W łodarski, Z. (1975). Rozwój i kształtow anie doświadczenia indywidualnego. W ar szawa: WSiP.
Wulff, D. (1999). Psychologia religii. W arszawa: WSiP. ANEKS
SKALA SKUTKÓW PRZEŻYCIA RELIGIJNEGO (SSPR) S. GŁAZA
1. Przeżycie obecności Boga jest dla m nie źródłem siły w codziennych trudach życia. 2. Moje przeżycie obecności Boga sprzyja now em u spojrzeniu na innych. 3. Przeżycie obecności Boga sprzyja pogłębieniu mojej relacji z Bogiem. 4. M oje przeżycie obecności Boga sprzyja p o zn a n iu sam ego siebie. 5. Przeżycie obecności Boga sprzyja pogłębieniu mojej relacji z drug im i. 6. Przeżycie obecności Boga sprzyja akceptacji tajem nicy Boga.
7. Przeżycie obecności Boga sprzyja pogłębieniu akceptacji sam ego siebie. 8. Moje przeżycie obecności Boga przyczynia się do p o zn an ia drugich.
9. Przeżycie obecności Boga przyczynia się do p o zn a n ia praw dy o m n ie sam ym . 10. Przeżycie obecności Boga sprzyja pogłębieniu uczucia akceptacji drugich. 11. Przeżycie obecności Boga o dsłania m i praw dę o Bogu.
12. Moje przeżycie obecności Boga sprzyja now em u spojrzeniu n a sam ego siebie. 13. Moje przeżycie obecności Boga przyczynia się do wnikliwego poznania innych. 14. Moje przeżycie obecności Boga pogłębia m oją w ierność wobec Boga. 15. M oje przeżycie obecności Boga czyni moje życie bardziej szczęśliwym . 16. Przeżycie obecności Boga czyni m nie bardziej o tw arty m na p o trzeby ludzi. 17. Przeżycie obecności Boga sprzyja o d nalezieniu sensu mego życia.
18. Moje przeżycie obecności Boga przyczynia się do pogłębienia zaufania do drugich.
19. Moje przeżycie obecności Boga pozw ala wciąż o dk ry w ać Boga n a nowo. 20. Moje przeżycie obecności Boga pom aga lepszem u p o zn a n iu w łasnych celów życiowych.
21. M oje przeżycie obecności Boga sprzyja lepszem u zrozu m ieniu drugich. 22. Przeżycie obecności Boga sprzyja lepszem u rozum ieniu własnych zachowań. 23. Przeżycie obecności Boga otw iera m nie bardziej n a innych ludzi.
24. Przeżycie obecności Boga w pływ a na zm ianę mojego sposobu m yślenia o so bie sam ym .
25. Przeżycie obecności Boga otw iera m nie bardziej na Boga.
26. Przeżycie obecności Boga sprzyja rozw ojow i m iłości sam ego siebie. 27. M oje przeżycie obecności Boga sprzyja p o zn a n iu praw dy o drugich.
29. Przeżycie obecności Boga pogłębia m oją tęsknotę za Bogiem.
30. Przeżycie obecności Boga sprzyja lepszem u ro z u m ien iu sam ego siebie. 31. Przeżycie obecności Boga przybliża m n ie bardziej do drugich.
32. Moje przeżycie obecności Boga przyczynia się do pogłębienia zaufania w zglę dem Boga.
33. Przeżycie obecności Boga sprzyja gotowości służen iu innym . 34. M oje przeżycia obecności Boga m obilizują m nie do p racy n ad sobą. 35. Moje przeżycia obecności Boga sprzyjają zrozum ieniu odm ienności drugich. 36. Przeżycie obecności Boga pogłębia m oją w dzięczność w obec Boga.
37. Przeżycie obecności Boga pogłębia m iłość w zględem drugiego. 38. Przeżycie obecności Boga w zm acnia w iarę we w łasne siły.
39. Moje przeżycia obecności Boga sprzyjają pogłębieniu szacunku wobec drugiego. 40. Moje przeżycie obecności Boga sprzyja pogłębieniu mojej m iłości do Boga. 41. Przeżycie obecności Boga daje m i w iększe poczucie w ew nętrznej h arm o nii. 42. Przeżycie obecności Boga w spom aga m nie, bym m ógł być bardziej w y ro z u m iały m dla drugiego.
43. Przeżycie obecności Boga u m acn ia m oją w iarę w Boga.
44. M oje przeżycie obecności Boga pogłębia troskę o drugiego człowieka. 45. Przeżycie obecności Boga sprzyja u m o cn ien iu szacu n k u do sam ego siebie. 46. M oje przeżycie obecności Boga zbliża m n ie bardziej do Boga.
47. Przeżycie obecności Boga sprzyja zaakceptow aniu siebie takim , jaki jestem. 48. Przeżycie obecności Boga sprzyja ro z u m ien iu po trzeb drugiego człowieka. 49. Przeżycie obecności Boga sprzyja b u dow aniu w ew nętrznej więzi z Bogiem. 50. M oje przeżycia obecności Boga sprawiają, że potrafię wybaczyć drugiem u. 51. Przeżycie obecności Boga w spom aga pogłębienie poczucia własnej w artości. 52. Moje przeżycia obecności Boga sprzyjają p o zn a n iu własnej godności.
53. Przeżycie nieobecności Boga jest dla m n ie źród łem siły w codziennych t r u dach życia.
54. Przeżycie nieobecności Boga w zm acnia m oje uczucie sym patii w zględem drugich.
55. Moje przeżycie nieobecności Boga sprzyja p o zn a n iu sam ego siebie. 56. Moje przeżycie nieobecności Boga sprzyja now em u spojrzeniu na innych. 57. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja pogłębieniu mojej relacji z Bogiem. 58. M oje przeżycie nieobecności Boga sprzyja akceptacji sam ego siebie. 59. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja pogłębieniu mojej relacji z drug im i. 60. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja akceptacji tajem nicy Boga.
61. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja p o zn a n iu praw dy o m nie sam ym . 62. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja głębszej akceptacji drugich.
63. Moje przeżycie nieobecności Boga sprzyja nowemu spojrzeniu na samego siebie. 64. Moje przeżycie nieobecności Boga przyczynia się do w nikliw ego p o zn a n ia innych.
65. Przeżycie nieobecności Boga o dsłania m i praw dę o Bogu.
66. M oje przeżycie nieobecności Boga czyni m oje życie bardziej szczęśliwym . 67. Przeżycie nieobecności Boga otw iera m nie bardziej na innych ludzi. 68. Przeżycie nieobecności Boga otw iera m n ie bardziej n a Boga. 69. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja od k ry ciu sensu m ego życia.
70. Moje przeżycie nieobecności Boga przyczynia się do pogłębienia uczucia zaufania do drugich.
71. Moje przeżycie nieobecności Boga przyczynia się do pogłębienia zaufania w zględem Boga.
72. Przeżycie nieobecności Boga pogłębia radość życia.
73. Przeżycie n ieobecno ści Boga czyni m n ie bardziej o tw a rty m na p o trze b y innych.
74. Moje przeżycie nieobecności Boga pom aga w lepszym p o zn a n iu własnych celów życiowych.
75. M oje przeżycie nieobecności Boga sprzyja lepszem u zrozu m ieniu drugich. 76. Przeżycie nieobecności Boga pogłębia m oją w dzięczność wobec Boga. 77. Przeżycie nieobecności Boga w pływ a na zm ianę m ego sposobu m yślenia o sobie sam ym .
78. Przeżycie nieobecności Boga przybliża m n ie bardziej do drugich.
79. Moje przeżycie nieobecności Boga sprzyja pogłębieniu mojej m iłości do Boga. 80. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja rozw ojow i m iłości do m nie samego. 81. Moje przeżycie nieobecności Boga sprzyja p o zn a n iu praw dy o drugich. 82. Przeżycie nieobecności Boga u m acn ia m oją w iarę w Boga.
83. M oje p rzeżycia n ieobecności Boga sprzyjają p og łębieniu za u fan ia do sam e go siebie.
84. Moje przeżycie nieobecności Boga otw iera m n ie bardziej na drugich. 85. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja lepszem u ro zu m ien iu sam ego siebie. 86. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja większej gotowości służen ia innym . 87. Moje przeżycie nieobecności Boga zbliża m n ie do Boga.
88. Moje przeżycia nieobecności Boga m obilizują m nie do pracy n ad sobą. 89. Moje przeżycia nieobecności Boga sprzyjają zrozum ieniu odm ienności drugich. 90. Przeżycie nieobecności Boga w zm acnia w iarę we własne siły.
91. Przeżycie nieobecności Boga pogłębia uczucie m iłości w zględem drugiego. 92. Przeżycie nieobecności Boga w zbudza tęsknotę za Bogiem.
93. Przeżycie nieobecności Boga daje m i poczucie w ew nętrznej h arm o n ii. 94. Moje przeżycia nieobecności Boga sprzyjają pogłębieniu sza cu n k u wobec drugiego.
95. Moje przeżycia nieobecności Boga sprzyjają p o zn a n iu własnej godności. 96. Przeżycie nieobecności Boga pom aga m i być bardziej w y ro z u m ia ły m dla drugiego.
97. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja budow aniu w ewnętrznej więzi z Bogiem. 98. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja um o cnieniu szacunku do samego siebie. 99. Moje przeżycie nieobecności Boga pogłębia m oją troskę o drugiego człowieka. 100. Moje przeżycia nieobecności Boga m otywują m nie do poprawy własnego życia. 101. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja rozum ieniu potrzeb drugiego człowieka. 102. Moje przeżycie nieobecności Boga pozwala wciąż odkryw ać Boga na nowo. 103. Przeżycie nieobecności Boga sprzyja zaakceptow aniu siebie takim , jaki jestem. 104. Moje przeżycia nieobecności Boga sprawiają, że potrafię wybaczyć drugiem u. 105. Przeżycie nieobecności Boga wspomaga pogłębienie poczucia własnej wartości.
