Ocena poziomu chromu i kobaltu we włosach i paznokciach pacjentów z guzami krtani i ślinianki z uwzględnieniem wpływu palenia tytoniu i picia alkoholu

AnnaWOŻNIAK’ Agata WEGNER1

Monika SEŃCZUK-PRZYBYŁOWSKA1 Agnieszka PRZYBYŁOWICZ2 Witold SZYFTER3

Wojciech GOLUSIŃSKI"

Wojciech PIEKOSZEWSKI25 Krzysztof SZYFTER36 Zbigniew KREJPCIO7 Wojciech GAWĘCKI3 Małgorzata HERMAN2 Maksymilian KULZA1 Paulina CHĘSY5 EwaFLOREK1

Ocena poziomu chromu i kobaltu we włosach i paznokciach pacjentów z guzami krtani

i ślinianki z uwzględnieniem wpływu palenia tytoniu i picia alkoholu

’Laboratorium BadańŚrodowiskowych, Katedra i Zakład Toksykologii, Uniwersytet Medyczny

im. Karola Marcinkowskiego, Poznań Kierownik Laboratorium:

Prof, dr hab. Ewa Florek

2Pracownia Wysokorozdzielczej Spektrometrii Mas, Wydział Chemii, UniwersytetJagielloński, Kraków

Kierownik Pracowni:

Prof, drhab. Wojciech Piekoszewski 3Katedra Otolaryngologii,

KlinikaOtolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej, Uniwersytet Medyczny im.KarolaMarcinkowskiego, Poznań Kierownik: Prof, dr hab.med. WitoldSzyfter

"OddziałChirurgii Głowy iSzyi iOnkologii Laryngologicznej, Wielkopolskie

Centrum Onkologii, Poznań Kierownik:

Prof, dr hab. med. Wojciech Golusiński 5Zakład Chemii Analitycznej, Wydział Chemii, UniwersytetJagielloński, Kraków

Kierownik: Prof, drhab. PawełKościelniak 6Zakład Mutagenezy Środowiskowej, Instytut Genetyki Człowieka, PolskaAkademiaNauk, Poznań Kierownik:Prof, dr hab.Krzysztof Szyfter 7KatedraHigieny Żywienia Człowieka UniwersytetPrzyrodniczy,Poznań Kierownik:Prof,drhab. Jan Jeszka

Dodatkowe słowa kluczowe:

chrom kobalt rak krtani rak ślinianki dym tytoniowy alkohol

Additional key words:

chromium cobalt

laryngealcancer salivary gland cancer tobaccosmoke alcohol

Adresdokorespondencji:

Prof. drhab.EwaFlorek

Laboratorium BadańŚrodowiskowych Katedra i Zakład Toksykologii UniwersytetMedyczny im. Karola Marcinkowskiego 60-631 Poznań, ul. Dojazd 30

Tel.:61 847 20 81; Faks: 61 8472081w. 157 e-mail:eflorek@ump.edu.pl

Palenie tytoniu stanowi dziś jedną z najczęściej stosowanych i jednocze­

śnie jedną z najbardziej szkodliwych i śmiercionośnych używek na świecie.

Jest ono uznawane za czynnik etiolo­

giczny wielu schorzeń, w tym również nowotworów w obrębie głowy i szyi, m. in. raka krtani i raka ślinianki. Wy­

soka toksyczność tej używki wynika z obecności w dymie tytoniowym kilku tysięcy szkodliwych związków i sub­

stancji, w tym kilkudziesięciu kance- rogenów. Do składników dymu należą także metale, takie jak chrom i kobalt.

Oprócz szeregu fizjologicznych funk­

cji, które pełnią w organizmie oba pier­

wiastki, możliwych jest też wiele dzia­

łań negatywnych na zdrowie, w tym m. in. działanie rakotwórcze chromu.

Celem niniejszej pracy było oznacze­

nie stężeń chromu i kobaltu we wło­

sach i paznokciach pacjentów z guza­

mi krtani i ślinianki. Stanowią one bo­

wiem alternatywny (w stosunku do surowicy i moczu) materiał do badań toksykologicznych. Badane osoby (52) były pacjentami Kliniki Otolaryngolo­

gii i Onkologii Laryngologicznej Uni­

wersytetu Medycznego w Poznaniu (SPSK nr 2) oraz Oddziału Chirurgii Głowy i Szyi i Onkologii Laryngologicz­

nej Wielkopolskiego Centrum Onkolo­

gii w Poznaniu. Udzielili oni odpowie­

dzi na pytania zawarte w kwestionariu­

szu ankiety, dotyczące nawyków pale­

nia tytoniu i picia alkoholu oraz zwy­

czajów żywieniowych. Następnie od osób tych pobrane zostały próbki wło­

sów i paznokci. Materiał biologiczny poddany został w pierwszym etapie procesowi mineralizacji, a następnie, w drugim, chrom i kobalt oznaczono ilościowo przy zastosowaniu metody ICP-MS. Oznaczone poziomy chromu i kobaltu we włosach i paznokciach u pacjentów z rakiem krtani i rakiem śli­

nianki były zróżnicowane. We włosach i paznokciach pacjentów z rakiem śli-

Tobacco smoking constitutes to­

day one of the most widely used and one of the most harmful and lethal stimulants in the world. It is recognized as an etiological factor of many dis­

eases, including head and neck can­

cers, e. g. laryngeal cancer and salivary gland cancer. Huge toxicity of the to­

bacco results from the presence in to­

bacco smoke thousands of harmful chemicals and substances, including tens of carcinogens. To smoke com­

ponents also belong metals, such as chromium and cobalt. Besides the number of physiological functions, which have both elements in the body, there are many possible negative health activities, including carcino­

genicity of chromium. The purpose of this study was to determine the con­

centrations of chromium and cobalt in hair and nails of patients with tumors of the larynx and salivary gland. They represent an alternative (in relation to serum and urine) material for the toxi­

cological studies. Subjects (52) were patients of Otolaryngology and Laryngological Oncology Clinic of Poznan University of Medical Sciences (SPSK No. 2) and The Head and Neck Surgery Ward of The Greater Poland Cancer Centre in Poznan. They gave answers to the questionnaire, con­

cerning smoking habits, alcohol con­

sumption and dietary habits. Then the samples of their hair and nails were collected. In the first step, biological material has underwent the process of digestion, and then, in the second one, chromium and cobalt were determined quantitatively using the method of ICP- MS. Determined levels of chromium and cobalt in hair and nails in patients with laryngeal cancer and salivary gland cancer were varied. In hair and nails of patients with salivary gland cancer the highest levels of both, chro­

mium and cobalt, was reported. Con-

nianki odnotowano najwyższe stężenia zarówno chromu, jak i kobaltu. Zawartość pierwiastków w obu materiałach alternatywnych była statystycznie niższa w próbkach od osób z rakiem krtani. Zastosowana analiza chemometrycz- na wykazała, że w badanej grupie pacjentów z guzami krtani i ślinianki można wyróżnić dwie podgrupy, a także, że ist­

nieje silna korelacja między chromem i kobaltem w tym samym materiale biologicznym i jednocześnie brak zależ­

ności pomiędzy badanymi materiałami. Większe stężenia chromu i kobaltu we włosach i paznokciach osób z rakiem ślinianki, które w znacznym stopniu nie były wywołane pa­

leniem tytoniu, wskazują na konieczność działania na tych pacjentów innych czynników zewnętrznych, które przyczy­

niły się do takich rezultatów. Jednocześnie także rozwój guza ślinianek rnusiał być u tych osób efektem działania innych, niż palenie tytoniu, czynników. Ze względu na nie­

jednoznaczność, który z materiałów alternatywnych - wło­

sy czy paznokcie, jest lepszy do oceny narażenia na chrom i kobalt wśród pacjentów z guzami krtani i ślinianki, ko­

nieczne są dalsze badania, które to wykażą.

tent of elements in both materials was significantly lower in samples from individuals with laryngeal cancer. Applied chemometric analysis showed that the studied group of patients with laryngeal and salivary gland tumors can be divided into two subgroups, and also that there is a strong correlation between chromium and cobalt in the same bio­

logical material, while no association between the inves­

tigated materials. Higher concentrations of chromium and cobalt in hair and nails of people with salivary gland can­

cer, which largely were not caused by smoking, suggest that the other external factors had to affect these patients and contributed to these results. At the same time the de­

velopment of salivary gland tumor had to be, in these sub­

jects, the effect of other, non-smoking, factors. Due to the ambiguity, which of the alternative materials - hair or nails, is better to evaluate exposure to chromium and cobalt in patients with laryngeal and salivary gland tumors, further research is needed.

Wstęp

Szacujesię, że palenie tytoniu i spoży­

wanie alkoholu odpowiada za około 75%

przypadków rozwoju raka płaskonabłonko- wego (Squamous Cell Carcinoma - SCC) głowy i szyi w uprzemysłowionych regionach świata (Europa, Stany Zjednoczone). Wie­

lu badaczywykazało, że palenie orazpicie alkoholu kilkakrotnie zwiększa ryzyko za­ chorowania w porównaniu do osób, które nie korzystają z tych używek. Rakotwórcze działanie dymutytoniowego jestspowodo­

wane występowaniem w nim ponad 60 zi­ dentyfikowanych substancji kancerogen­

nych. Do najważniejszych zaliczyć można m.in. N-nitrozoaminy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), takiejak benzojajpiren, fluoren, inden, benzojfjinden, a także aminy aromatyczne, hydrazynę, chlorek winyluoraz niektóre pierwiastki, jak kadm, chrom, nikiel, ołów, czy polon [17].

Kancerogenami występującymi wdymie pa­

pierosowym wnajwiększejilościsą aldehy­ dy i inne lotne związki organiczne,takie jak benzen i 1, 3-butadien [19].

Innymi szkodliwymisubstancjami, któ­

re znajdują się w dymie tytoniowym sąsub­ stancje o działaniu drażniącym drogi odde­ chowe. Zaliczyćtu można: związki powo­

dujące zwężenie światła oskrzeli iwywołu­ jące kaszel, substancje hamujące ruch rzę­ sekwystępujących wdrogach oddechowych (tzw.ciliostatyki), coskutkujezaburzeniami w procesie samooczyszczania oskrzeli i zwiększoną podatnościąna wszelkieinfek­ cje, a także związki pobudzające produkcję śluzu woskrzelach,czegoefektem jest jego zaleganie w drogach oddechowych i czę­

ściowe lub nawet całkowite zamknięcie światła oskrzeli. Związkamidrażniącymisą m.in.: akroleina,amoniak, aldehydoctowy, formaldehyd [16].

Wśród składników dymu znajdująsię też m.in. chloroform, dimetyloformamid, karba- minian etylu, które powodują uszkodzenia wątroby, chlorek metylu uszkadzający móżdżek, toluenmogący wywołać zaburze­ nia widzenia barwnego, a także wiele innych toksycznych związków [34].

Oprócz tych wszystkich komponentów każdy producent dodaje do wyrobów tyto­

niowych wiele substancjidodatkowych, któ­

rych składjest przez niego zastrzeżony.

Mają one za zadanie m.in. zmieniaćfarma­ kologiczną aktywność niektórych składników tytoniu (np. nikotyny), aletakżepoprawiać smak izapach tytoniu lub osłabiać drażnią­ ce działanie powstającego dymu [17].

Według szacunkówŚwiatowej Organi­ zacji Zdrowia liczba osób palących na świe­ cieto mniej więcej 1 miliard mężczyzn i 250 milionów kobiet. Dodatkowo należy podkre­

ślić, że co roku palenie rozpoczynaokoło 30 milionów młodych osób [22].Wśródpa­

lących mężczyzn, w krajach rozwiniętych papierosypaliok. 35%, natomiast w krajach rozwijającychsię -50%. Z kolei palące ko­

biety w państwach rozwiniętych stanowią 22%, zaś w rozwijającychsię jedynie 9% [37].

Takasytuacja sprawia, że palenie tyto­

niu jest wiodącą przyczyną przedwczesnych zgonów wśród ludzi. WHO szacuje, że obecnie około5 milionów umiera rocznie na świeciez powodu chorób,będących skut­ kami palenia. Znaczna większość tychzgo­ nów dotyczy krajów oniskich lub średnich dochodach, a różnica pomiędzyliczbązgo- nów w tych państwach ipaństwach boga­ tychstalesiępowiększa. Jeśli obecna ten­

dencjabędziesięutrzymywała,tostosowa­ nie wyrobów tytoniowych będzie na świe­ cie przyczyną zgonów ponad 8 milionów ludzirocznie do2030, przy czym80% tych przedwczesnych zgonów będziemiałomiej­ sce wkrajach biednych lubo średnich do­

chodach. Wten sposób, do końca XXI wie­ ku tytoń może byćprzyczyną śmierci około miliarda ludzi [35].

Dane według WHO(2007) w odniesie­ niu do Polski wykazują żew naszym kraju pali około 32% mieszkańców. Wśródmęż­

czyznpowyżej 15roku życia, palący stano­ wią38%, natomiastpalących kobiet (także powyżej 15 rokużycia) jest 25, 6%. W gru­ pie 15-letniej młodzieży, 20, 8% stanowią chłopcy, a 14,3% dziewczynki. Na uwagę zasługują też dane dotyczące narażenia dzieci i młodzieży na środowiskowy dym ty­

toniowy- 86, 7% młodych ludzi poddawa­

nychjest działaniu dymu we własnych do­

mach,a aż 90, 4%pozanim [15,36].

Wartoteż zaznaczyć,że znacznieczę­

ściej paląosoby słabowykształcone i uboż­ sze, w porównaniu do osóblepiej wykształ­

conychi zamożniejszych. [17].

Kolejną używkązwiększającą ryzyko powstania raka płaskonabłonkowego głowy i szyi jestalkohol etylowy.

Etanol jestzwiązkiem toksycznym, od­

powiada za uszkodzenie między innymi wątroby, trzustki, błony śluzowej żołądka, prowadzi też do zaburzeń w centralnym i obwodowym układzie nerwowym, w obrę­

bie naczyń wieńcowych[9].

Ostre zatruciaalkoholemetylowymoraz związane z tym powikłania narządowe jego przewlekłegonadużywania należą do naj­

częstszych przyczyn hospitalizacji w wielu krajach.Zatrucia etanolem odpowiadają za około 20-34% wszystkich stanów śpiączko­

wych, które sąprzyczyną przyjęćdoszpi­

talnych oddziałów ratunkowych. Bardziej niepokojącyjest fakt, że dotyczącorazmłod­ szych grup wiekowych, wszystkich grup społecznych, jak i również przedstawicieli obu płci [7].

Jako pierwsze i najsilniejsze objawiają się zaburzeniaze strony ośrodkowego ukła­

du nerwowego(OUN). Wynikato z wpływu etanoluna receptory opioidowe, benzodwu- azepinowe oraz na niektóre neurotransmi- tery.

Innym, bardzo niebezpiecznym obja­

wem występującym u osóbzatrutych eta­

nolem,a szczególnie u dzieci, jesthipogli- kemia. Patogeneza tego zjawiska niejest jednak dokładnie znana.Takżeszczególnie u dzieci, z powodu rozszerzenia naczyń krwionośnychskóry, może dojść do wzmo­ żonejutraty ciepła. Występuje zagrożenie powstania znacznego stopnia hipotermii.

Podczas ogrzewaniapojawić się możekwa­ sica metaboliczna. Prawdopodobne jest wystąpienie migotania komór lubporażenie ośrodkaoddechowego[23].

Znany jest też kardiotoksyczny efekt działania etanolu. Badania wskazują, że przyczyną nagłych zgonów uosób uzależ­ nionych od alkoholu etylowego jest spadek fizjopatologicznego proguwrażliwości ser­ ca na występowanie migotania komór w ostrym zatruciu etanolem[8]. W uszkodze­ niu mięśniasercowego rolę odgrywaćmoże

Przegląd Lekarski 2011 /68/10 787

zwiększonaperoksydacjalipidów indukowa­ na przez etanol [4].

Najczęściej uszkodzonymprzez etanol organem jest wątroba. Uwarunkowanejest to przede wszystkim aktywacjąkomórek Kupffera i uwalnianymi przez nieoksydanta- mi [4].

Alkoholwywiera silne działanie immu- nosupresyjne na układimmunologiczny, dla­

tego osoby nadużywające alkohol sąbar­ dzo wrażliwe naczynniki infekcyjne - wiru­ sowe oraz bakteryjne. Częsta jest zapadal­

ność na gruźlicę[10].

Wodróżnieniu od innych używek eta­

noljest znacznymźródłem energii -7,1kcal (29, 7kJ)/gram. Etanoljest zatem odpowie­ dzialny za połowę kalorycznego spożycia u alkoholików. Zastępując normalne skład­ nikipokarmowe, prowadzi do niedożywie­

nia oraz braków folianu,tiaminy i innych witamin[14]. Natomiast w warunkach pra­ widłowegoodżywiania dodatkowa energia, którą dostarcza etanol, może prowadzić do otyłości.

Równoczesne stosowanie produktów tytoniowych i picie alkoholu nasila jeszcze bardziej ryzyko zapadnięcia na raka jamy ustnej. Dowodemmogą być badaniaprze­

prowadzone w Indiach, które wykazały, że jednoczesne żucie tytoniu, palenie papiero­

sów i spożywanie napojów alkoholowych zwiększa ryzykoraka 11-krotnie [33].

Ryzykowystępowania nowotworów gło­

wyi szyi jest ściśle skorelowane zestylem życia i pewnymi zachowaniami i nawykami.

Do rozwoju raka jamy ustnej przyczynić mogą się wszelakiego rodzaju czynniki, któ­

re pochodzą ze środowiska zewnętrznego -biologiczne,fizyczne oraz chemiczne [32].

Zgodnie zdoniesieniami projektu GLO- BOCAN tworzonego na rzecz WHOz2008 roku, nowotwory głowy i szyiponad 2 razy częściej występująw krajach słabo rozwi­ niętych (67,8%) niż w rejonachdobrzeroz­

winiętych (32, 2%). Zkolei śmiertelność z powodu tych schorzeń w państwacho ni­ skim stopniu rozwoju jest aż3-krotnie wy­ ższa (76, 3%) niż w krajach dobrze rozwi­ niętych (23, 7%). Takie wyniki wynikająoczy- wiście z gorszego poziomuopieki zdrowot­ nej oraztrudniejszego dostępu do niej w państwach słabo rozwiniętych.

Prawie 60% wszystkich przypadków nowotworów głowy iszyi naświecie ma miej­

sce w Azji, tam równieżodnotowuje się naj­

większąliczbę zgonów z tego powodu. Na drugim miejscu plasuje się Europa, przy czym nowotwory głowy iszyiwystępujątam znacznierzadziej niż w krajach Azji. Najrza­ dziejzaś schorzenia te występują w Australii i Oceanii.

Spośród wszystkich nowotworów rejo­ nu głowy i szyi najczęściej występującymi na świecie są nowotworywargii jamy ust­

nej - rocznie chorujena nieponad 250 000 osób. Umieralność z ichpowodujestjednak 2-krotnie mniejsza od zapadalności. Podob­

nie wygląda to w przypadkurakakrtani.

Analiza danych statystycznych w odnie­ sieniu do Polski wykazała, że najczęściej występującym i powodującym największą śmiertelność nowotworem głowy i szyi w naszym kraju, w przeciwieństwie docałego świata, jest rakkrtani. Drugie miejscezaj­

mujerak wargi i jamy ustnej, za to rakno-

sogardzielijest najrzadszy. Wszystkie te no­

wotworyzdecydowanieczęściejwystępują przy tym wśródmężczyzn, odsetek przypad­

ków zachorowań wśródkobiet jest niewiel­

ki.

Najważniejszymi,związanymi ze stylem życia, behawioralnymiczynnikami ryzyka są:

paleniepapierosów (lubstosowanie innych produktów tytoniowych), intensywne spoży­

waniealkoholu oraz niedobór mikroelemen­ tów w diecie, a także zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego(HPV; 3%). Dodat­ kowo, narażenie na kilka spośród tych czyn­

nikówjednocześnie wywołuje synergistycz- ny efektw zwiększaniu ryzykaraka[28].

W dymie obecne są metaleciężkie, ta­

kie jak np. kobalt i chrom, którepełnią wor­ ganizmiekilka istotnych funkcjifizjologicz­

nych.Pierwszy z nichwystępujew cząstecz­

ce witamy B12, zwanej cyjanokobalaminą.

Kobalt dostarczany organizmowi w formie organicznej umożliwia utrzymanie home­

ostazy. Jedynie około 10% tego pierwiastka obecnego wciele ludzkim występuje w po­

staci wit. B12, z której uwalnia sięna skutek różnych procesów metabolicznych [6, 12].

Witamina B12, a więc pośredniotakże ko­ balt, jest czynnikiem, któryzapobiega ane­ mii złośliwej, co jest związane zjej udzia­

łem w tworzeniu erytrocytów oraz wakty­

wacji kwasu tetrahydrofoliowego. Ponadto, koenzymy tejwitaminybiorąm.in. udział w procesie syntezy zasadpurynowych i piry­ midynowych, redukcji rybonukleotydówdo detoksyrybonukleotydów,biosynteziemetio­ niny z homocysteiny oraz w tworzeniu osło­

nek mielinowych w układzie nerwowym [12, 26].

Toksyczne działanie kobaltu jako meta­ lu lub jego soli dotyczy przedewszystkim osób mających, ze względu na swą pracę, długotrwały kontakt z tym metalem, ale tak­ żeosób, które przeszły operację wstawie­

nia metalowej endoprotezystawubiodrowe­

go.Obejmuje wieleukładów, narządów i tka­ nek w ludzkim organizmie, m.in. układ od­

dechowy - może wywołać reakcje astma­ tyczne, choroby płuc z nadwrażliwości oraz śródmiąższowezapaleniepłuc, pylicę płuc;

nerwowy - zatrucie metalem prowadzi do uszkodzenia wzroku, słuchu, a także zabu­

rzeń w obrębie nerwówobwodowych; na­

rządy zmysłu oraz skórę - może powodo­

wać kontaktowezapalenie skóry. Ponadto, w badaniach eksperymentalnych zaobser­ wowano także działanie teratogenne i kan­ cerogenne.

Chrom trójwartościowysamw sobie nie spełniafizjologicznychfunkcji, leczdziaław postacipołączeńz odpowiednim ligandem, np.kwasem nikotynowym. Dowiedziono, że to właśnierodzaj Uganda, z jakim związany jest jonmetalu madecydujący wpływna jego dostępnośćbiologiczną, działaniei bezpie­

czeństwo. Największąaktywnośćwwarun­ kach in vitro wykazuje specjalny kompleks, nazwany czynnikiem tolerancji glukozy (GTF), który opróczchromu ikwasu nikoty­

nowego, zawiera również aminokwasy wchodzące w skład glutationu (glicynę,kwas glutaminowy oraz cysteinę). Odgrywa on znaczącą rolęwprocesie regulacji metabo­

lizmu węglowodanów, obniża poziomfrak­ cji LDLcholesterolu, atakże nasila hipogli- kemizujące działanieinsuliny. Nasila bowiem

wiązanie insuliny dokomórek, zwiększa licz­

bę receptorówdla niej,a także aktywuje re­

ceptorinsulinowy,co prowadzi do wzrostu wrażliwości na ten hormon. W postaci GTF chrom (III) łatwo wchłania się w przewodzie pokarmowym, jest też łatwo transportowa­

ny przez łożysko,a także,wporównaniu do nieorganicznych soli chromu, lepiej pobu­ dza wydzielanie insuliny ijest bezpieczny

w stosowaniu[2, 31]. Niedobórchromu (III) jest z kolei związanyz takimi choroba­ mi, jak cukrzyca typu 2,chorobami układu sercowo-naczyniowego i zaburzeniami w układzienerwowym[30].

Chrom sześciowartościowy maudowod­ nione działanie alergizujące (powoduje aler­ giczne zapalenie skóry), aletakże działa­

nie kancerogenne,zarówno w stosunkudo zwierząt,jak i ludzi. Dowiedziona została również jego genotoksyczność orazimmu- notoksyczność oraz ogólna toksyczność środowiskowa. Sole chromu (VI), rozpusz­

czalne, jak i nierozpuszczalne, okazałysię indukować morfologiczne i nowotworowe transformacje oraz wywoływać mutacje w komórkach zwierzęcych i ludzkich. Ponad­ to, dowiedziona została również zależnaod dawki cytotoksyczność oraznefrotoksycz- ność [2]. Z kolei toksyczność chromu na trzecim stopniu utlenienia jest dyskusyjna, chociażwciągu ostatnichkilku lat pojawiły się dowody na nią, tak jaki na korzystne dla organizmu działanie tego pierwiastka (stąd jeststosowany jako suplement diety).

Toksyczne efektydziałania związków chro­

mu(III) obejmująm.in. embriotoksyczność i teratogennośćpotwierdzoną w badaniach nazwierzętach, atakże pobudzanie apop- tozy przez aktywację kaspazy [30].

Większość przypadków raka płuca to rak płaskonabłonkowy, częstoz licznymi gu­

zami. Na jegorozwójnarażeni sąpracow­ nicywróżnych zakładachprzemysłowych, w których mają oni styczność zcząstkami chromu (VI),przy czym im dłuższy jest czas narażenia na inhalację pyłów, tym większe jest ryzyko powstania rakapłuca [20]. Przy relatywnie niskich dawkach inhalowanego chromupłucazachowująswojązdolność do redukcjitoksycznegoCr (VI) dozasadniczo nieszkodliwego, nierakotwórczegoCr (III) - uczestniczą wtym makrofagi pęcherzyko­ we, komórki śródmiąższu obwodu płucoraz składniki płynu płucnego. Przy wdychaniu dużych ilości pyłów chromuzdolnośćta zda­ je się zanikać, co powoduje zwiększenie prawdopodobieństwarozwojuraka płuc [11].

Badania na zwierzętach udowodniły również negatywny wpływ chromu(III) i (VI) na płodnośći rozrodczość przy długotrwa­

łej ekspozycji na ich związki [13]. Chrom możerównieżwywołać schorzenia derma­ tologicznetakie jak: alergicznekontaktowe zapaleniaskóry, owrzodzenia ciałaoraz od­

działywaćna układ odpornościowy.

Rozwój wielu typów nowotworów zależ­

ny jest od działania m.in. różnych czynni­ ków środowiskowych -biologicznych,fizycz­

nych i chemicznych. Do grupy tej należą również nowotwory głowyi szyi, dla których jednymi z głównych czynników ryzyka są palenietytoniu oraz nadmierne spożywanie alkoholu. Inhalowany dym tytoniowy zawie­ ra wieleniezwykle toksycznych związków i substancji, z których kilkadziesiąt ma udo­

wodnionedziałanie kancerogenne.Wśród składników znajdują się m.in.metale cięż­

kie, w tym także chrom i kobalt. Celem ni­ niejszej pracy była ocena poziomów obu tych metali w próbkach włosówi paznokci, pobranych od pacjentów z guzami krtani i ślinianki z uwzględnieniem wpływu na te poziomy palenia tytoniu i picia alkoholu.

Materiały testanowią bowiem materiał al­ ternatywny dla surowicy krwi i moczu.

Materiał i metody

Protokół badań został zatwierdzony przez Komisję Bioetyczną przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola MarcinkowskiegowPoznaniu nr 670/08w dniu 12 czerw­

ca 2008 r. i129/11 z dnia3marca 2011 r.

Udział w badaniachby) dobrowolny, a pacjenci zo­ stalipoinformowani o istocie i celowości ichwykonania.

Grupę badanąstanowili pacjenciKliniki Otolaryn­ gologii i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytetu Me­ dycznego w Poznaniu(SPSK nr 2)ipacjenciOddziału Chirurgii Głowyi Szyi i Onkologii Laryngologicznej Wiel­ kopolskiego Centrum Onkologii wPoznaniu.Pacjenta­

mi było 44 mężczyzn oraz 8 kobiet z guzem krtanilub ślinianek.

W badaniach zastosowano metodę ankietową z wykorzystaniem opracowanego w Laboratorium Badań Środowiskowych Katedryi Zakładu Toksykologii kwestio­ nariusza ankiety.

Materiałem biologicznym wykorzystanym w bada­ niach byływłosy oraz paznokcie pacjentów. Technikę przygotowania materiału biologicznego do badań przed­

stawiono poniżej.

Włosy:

• pobieranebyły od osób, które nie farbują wło­ sów, z okolic potylicy;

• w przypadku osób farbujących włosy,pobiera­ nych byłokilkaporcji, z różnych miejscz tyłu głowy, a następnie odcinanebyłyfragmentywłosów z odrostów.

• do odcinania próbekwykorzystywane były (w miarę możliwości)nożyczki ceramiczne;

• aby uwzględnićewentualne, nieznacznestra­

ty podczas przygotowywania materiału do badań (my­

cie,cięcie nadrobno), pobierane próbki włosówbyłyza­ wsze nieco większe od wymaganych,

• optymalna naważkapróbki wynosiłaokoło 0, 2 g.

• poprocedurze mycia włosy ciętebyły na od­

cinki około 0,5-1 cm;

• następnie na drodzemineralizacji,przy użyciu mineralizatora "Mars" otrzymywano klarowne próbki..

Paznokcie:

• pobieranebyły odosóbniemalujących paznok­ ci, z obu rąk i nóg;

• ilość pobranegomateriału zależna była odpłci pacjenta - męskie paznokcie sąbowiem zazwyczaj więk­

sze i grubsze-w takim przypadkuwystarczały jedynie 2-3paznokcie; od kobietkonieczne było pobranie więk­

szej ilości paznokci;

• sumaryczna masa próbki musiała wynosić mi­ nimum0,07-0, 1 g.

• po procesie mycia materiał, podobnie jakwło­ sy, rozdrabniano, a następnie poddawano mineralizacji.

Próbki włosów ipaznokcipoddane zostały proce­

sowi mycia, następnie materiał przenoszono do naczy­

nek wagowychi odpowiednio suszono.

Przygotowane w ten sposób próbki przechowywa­

no w eksykatorze. Jako wypełnienie do eksykatoraza­ stosowanobezwodny, granulowany chlorek wapnia.

Próbki włosóworaz paznokcipoddanoprocesowi mineralizacji, a następnie analizie ilościowej metodą spektrometrii mas ze wzbudzeniemwindukowanej pla­

zmie- ICP-MS. Mineralizację prowadzono przy zasto­

sowaniu mineralizatoraciśnieniowegofirmyMars 5X (Cem-USA).

Oznaczanieprzeprowadzono za pomocą spektro­

metru ICP-MSElanDRC-e zanalizatorem kwadrupolo- wym - Perkin-Elmer, Germany

Wyniki

Oznaczanie poziomów kobaltui chromu

wpróbkach włosówi paznokci zostało prze­

prowadzone z wykorzystaniem materiału pobranego odpacjentów Kliniki Otolaryngo­

logii i Onkologii Laryngologicznej Uniwersy­

tetuMedycznego w Poznaniu (SPSK nr 2) oraz pacjentów Oddziału Chirurgii Głowy i SzyiiOnkologiiLaryngologicznej Wielkopol­

skiego Centrum Onkologii wPoznaniu.

Grupę badaną stanowiło44mężczyzn oraz 8kobietchorujących na raka krtanioraz ślinianki. Wśród chorych na raka krtani aż 97, 8% stanowili mężczyźni, natomiast w przypadku raka ślinianki to kobiety stano­ wiły zdecydowaną większość-87, 5%.

Największy odsetek pacjentówstanowili ci między40. -59. rokiem życia (52, 8%), a także osobypo60. rokużycia (około41, 5%).

To oznacza, że łącznie aż około94, 3% pa­

cjentów było po 40. roku życia. W grupie pacjentów z rakiem krtani nie byłoani jed­ nego pacjentaponiżej 40. rokużycia, nato­ miastproporcjepomiędzychorymi między 40. a 60. rokiem życiai po60. roku życia byływ tejgrupie niemal jednakowe (odpo­ wiednio51, 1% i 48, 9%).

W grupieosób z rakiem ślinianki nie było zaś anijednego chorego powyżej60. roku życia, większością byłyosobyw przedziale wiekowym 40-59 (62, 5%), a37, 5% stano­ wili chorzy poniżej40.

Badani pacjenci w większości byli miesz­

kańcamiwsi (około 45%) lub też miejsco­

wościponiżej100 tys.mieszkańców(około 43, 4%). Jedynie niewiele ponad 11% cho­

rychpochodziło zdużychmiast.

W odniesieniu do wykształcenia, niewie­

lemniej niż 2/3badanychposiadało jedynie wykształcenie podstawowe(20, 8%) lub za­

sadnicze (43, 4%), osoby z wyższym wy­ kształceniemstanowiłyzaśniecałe 10%. Ci ostatni stanowili w grupach pacjentów

zrakiem krtani i rakiem ślinianki, odpo­ wiednio, 6, 7% i 25%.

Zdecydowana większość badanych cho­ rych (86, 8%) paliła w przeszłości papiero­

sy.Wśród badanychpacjentów 11,3% sta­ nowiły osoby nigdy niepalące, przy czym zdecydowaną większościąbyły w tejgrupie kobiety zguzem ślinianki. W grupieosóbz tym typem raka aż 62, 5%nie paliłobowiem nigdy, natomiast w przypadku raka krtani sytuacja była odwrotna - 84, 4% stanowili mężczyźni palący w przeszłości ponad 10 papierosów dziennie, co stanowiło 71, 7%

ogółu badanych (palących chorych zguzem krtani było aż 97, 7%). Większość pacjen­ tów,z wyjątkiem7, 5%, w momenciewypeł­ nianiaankiety już nie paliła.

W badanejgrupie 7, 5% osób nigdy nie piło alkoholu (2, 2% chorychz guzem krtani i 37, 5% z guzem ślinianki), około 26, 4%

przyznało sięzaś do spożywania w prze­

szłości ponad 5 drinków tygodniowo (były to tylkoosoby z rakiem krtani). Największa grupa wśród badanych, prawie 40%, piła średnio 1 drinka na tydzień. W chwili odpo­

wiadania na pytaniazawartewankieciere­ zygnację z picia alkoholu deklarowało 77, 4%

badanych. Najczęściej spożywanym przez badanych napojem alkoholowym było piwo - dojego konsumpcji w przeszłości przyznało się 32%, rzadziejpacjencipili alkoholewy­ sokoprocentowe (22, 6%), a najrzadziej wino (11,3%). Należy jednak zaznaczyć, że nie wszyscy pacjenci (32%) sprecyzowali w an­

kiecie, jaki rodzaj alkoholu zwyklibylipić.

Osoby zarówno palące,jaki pijące al­ koholwprzeszłości stanowiły 83%, zaś cho­ rych, którzynie palili papierosów, ale spo­ żywali napoje alkoholowe było zdecydowa­ nie mniej - 11, 3%, osób palących i niepiją- cychjeszcze mniej - 3, 8%, natomiast tylko 1 badana osobazadeklarowała, że nigdy nie stosowała żadnej z tychużywek.

W grupie pacjentów zguzem krtani aż 95, 6%stanowiły osoby, którew przeszłości paliły tytoń i piły alkohol, przy czym 46,5%

tych chorych spożywałoalkoholi paliło 11 - 20 papierosów dziennie, a 44, 2% piłoi pali­

ło ponad 20 papierosów na dzień. W grupie osóbpalących ponad 10 papierosów dzien­

nie, do częstego spożywania alkoholu (po­ wyżej 5drinkówtygodniowo)przyznałosię 36, 8% chorych.

Z kolei wśród pacjentówz guzem ślinian­

ki większością(62, 5%) były osoby, które przyznawały się do spożywania alkoholuw przeszłości, natomiast nigdy niepaliły.

Jedynie niewiele ponad 20%pacjentów deklarowało przyjmowaniewielowitamino­

wych suplementów diety.

W pobranych od pacjentów próbkach włosówi paznokci zbadanostężenia kobal­

tu i chromu. W pierwszymetapieanalizy do­

konano mineralizacji materiału przyzasto­

sowaniu aparatu MARS 5X, CEM, a następ­

nie w drugim etapie ilościowo oznaczono oba metaleprzy użyciu spektrometru ICP- MS Elan DRC-e z analizatorem kwadrupo- lowym.

Oznaczone stężenia chromu i kobaltu w próbkach włosówi paznokci pacjentów z rakiem krtanii rakiem ślinianki orazichwar­ tości średnie przedstawione zostały wTa­ beli I.

W grupie pacjentów zguzem krtani przy pomiarze poziomu zarówno chromu, jak i kobaltu w obu materiałach - włosach i pa­

znokciach stwierdzono różnicę statystycz­ nie znamienną w stosunku do poziomów tych pierwiastków upacjentów z guzemśli­

nianki, przypoziomie istotności p<0,05.

Rycina 1 przedstawia średnie stężenia chromu i kobaltu w próbkach włosów i pa­ znokci,które pobrane zostały od pacjentów z guzem krtani. Odnotowano, że stężenie chromu wpaznokciachbyłowyższe niż we włosach. W przypadku zaś kobaltu,stęże­

nia w próbkach włosów ipaznokci były jed­ nakowe.Jednocześniestężeniachromu za­

równo we włosach,jak i paznokciach były znaczniewyższe niż stężenia kobaltu w tych materiałach.

Rycina 2 przedstawia średnie stężenia chromu i kobaltu w próbkachwłosów i pa­

znokci, którepobranezostały od pacjentów zguzem ślinianki. Wykazano, żestężenie chromu wewłosach było zbliżone do tego w paznokciach. Dla kobaltu zaś niemal 2- krotnie wyższe stężenia odnotowano w próbkachwłosów.Przy tym, takjak w przy­

padku guza krtani obserwowanesą znacz­

ne różnice między poziomami obu metali w badanych materiałach biologicznych.

Narycinie3. przedstawiono średnie po­

ziomy chromu w próbkach włosów i paznok­

ci, które zostały pobrane od pacjentów z rakiem krtani i rakiemślinianki. Zaobserwo­

wano statystycznieistotneróżnice w stęże­

niach metalu wobu materiałach, tj. aż o

Przegląd Lekarski 2011 /68/10 789

Tabela I

Stężeniachromu i kobaltu we włosach i paznokciach pacjentów zrakiem krtanii rakiemślinianki.

Concentrations ofchromiumandcobaltinhairandnails of patients withlaryngeal cancerand salivary gland cancer.

Chrom [pg/g] Kobalt [pg/g]

wlosy paznokcie wlosy paznokcie

WARTOŚĆŚREDNIA ±SD

U PACJENTÓWZ RAKIEM KRTANI ^0,84’ ±1, 34 1,24’ ± 1, 84 0, 05' ±0, 13 0,05'± 0,07 WARTOŚĆŚREDNIA ±SD

U PACJENTÓW Z RAKIEM ŚLINIANKI 3, 68±5, 13 3, 48 ± 3, 20 0, 42± 0,86 0,22 ±0, 20 Objaśnienia:

1- różnicestatystycznieznamiennep<0,5; statystycznieistotneróżnice dotyczą porównania stężenia pierwiastków u pacjentów z guzemkrtani i guzem ślinianek.

±SD -odchylenie standardowe

Rycina 1

Średnie stężeniachromuikobaltuwpróbkach włosów i paznokci pobranych od pacjentów z guzem krtani.

Average concentrations ofchromiumand cobaltin hair andnail samples takenfrom patients with laryngeal tumors.

Rycina 2

Średniestężeniachromui kobaltuw próbkach włosów i paznokcipobranych od pacjentów z guzemślinianki.

Average concentrations ofchromium and cobaltin hair andnail samples takenfrom patientswith salivary glandtumor.

Rycina 3

Średnie stężenia chromu wpróbkachwłosów ipaznokci pobranychod pacjentów

zrakiem krtani i rakiem ślinianki.

1 - różnice statystycznie znamienne p<0,5; statystycznie istotneróżnice dotyczą porównania stężenia pierwiastków upacjentów z guzemkrtani i guzem ślinianek.

The average concentration of chromiumin hair and nail samples taken frompatients with laryngeal cancerand salivary glandcancer.

1-statistically significantdifferencesp<0,5;statisticallysignificantdifferencesconcern comparison of the concentration of elements ofpatients with laryngealcancer and salivaryglandcancer

куста 4

Średnie stężenia kobaltu w próbkach włosów ipaznokci pobranych od pacjentów zrakiem krtani irakiem ślinianki.

1 - różnice statystycznie znamienne p<0,5;statystycznieistotneróżnicedotyczą porównania stężenia pierwiastków u pacjentów z guzemkrtaniiguzem ślinianek.

The average concentrationof cobaltin hairandnail samples takenfrompatientswith laryngeal cancerandsalivaryglandcancer.

1 -statisticallysignificant differences p<0, 5;statistically significant differences concern comparison ofthe concentration ofelements of patients withlaryngeal cancerand salivary glandcancer

Rycina 5

Dendrogramotrzymanydla pacjentówz nowotworem ślinianki (S)ikrtani(K).

Dendrogram obtained for patients with cancerof the salivary glands (S) and larynx (K).

Rycina 6

Dendrogram otrzymany dla pacjentówz nowotworem krtani (K).

Dendrogram obtained forpatients with larynxcancer.

Rycina 7 Wykres osypiska.

Graph land slip.

338% wyższe stężeniechromuwe włosach i oponad 180%w paznokciach pacjentów z guzem ślinianki,w porównaniu dopacjen­

tów z guzem krtani.

Rycina 4. przedstawia średnie poziomy kobaltuw próbkach włosów i paznokci, któ­ rezostały pobrane od pacjentów z rakiem krtanii rakiem ślinianki. Podobnie jak w przy­ padku chromu, zaobserwowano statystycz­

nie istotne różnice wstężeniach kobaltu w obumateriałach, tj. aż o740% wyższe stę­

żenie tego pierwiastka we włosach i o 340%

w paznokciachpacjentówz guzem ślinianki, w porównaniu dopacjentów z guzem krtani.

Wcelu uzyskaniana podstawie otrzy­

manych wyników większej ilości przydatnych informacji,w opracowaniu wyników wyko­ rzystano chemometrię, która zajmuje się wy­ dobywaniem użytecznej informacji z wielo­ wymiarowych danych pomiarowych, wyko­ rzystując dotego różne metodystatystyki i matematyki [13].

Wyniki oznaczeń chromu i kobaltu w dwóch różnych materiałach biologicznych włosach (H) oraz paznokciach (N) pobra­ nychod44 pacjentów z rakiem krtani oraz od 8 pacjentów

z rakiemślinianki poddanoanalizieche- mometrycznej (analizaskupień (ang. Clu- ster Analysis, CA) oraz analizie głównych składowych (ang.PńncipalComponent Ana­

lysis,PCA).

Analizę skupień (CA) zastosowano w celu zbadania, czy grupa pacjentówz gu­

zem krtani różni się istotnie od grupy pa­

cjentów zguzem śliniankize względu nastę­

żenie ww.pierwiastków we włosachoraz pa­

znokciach. Na podstawie otrzymanego den- drogramu (kwadrat odległości Euklidesa i metoda Warda) (rycina 5) stwierdzono, że w badanym zbiorze można wyróżnićdwie grupy pacjentów. Trzydziestu pięciupacjen­ tów z rakiem krtani oraz 1 pacjent zrakiem ślinianki zostałopołączonych w jedną gru­

pę (prawa strona dendrogramu, rycina 5).

Natomiast 8 pacjentów z rakiem krtani oraz 5 pacjentów z rakiem ślinianki utworzyło dru­ gie skupienie (lewa strona dendrogramu, rycina 5). Ponadto w badanym zbiorze trzej pacjenci (S37, S58, K16)zostaliwyróżnie­ ni, jakoobiekty istotnie odbiegające odpo­

zostałych.

W kolejnym etapie przeprowadzono więc analizę skupień tylko w obrębiepacjen­ tów z guzem krtani aby zbadać,czy rzeczy­

wiście możnawyróżnićdwie grupy. Na ryci­

nie 6. przedstawionodendrogram(kwadrat odległości Euklidesa i metoda Warda), na podstawie którego stwierdzono dyskrymina­

cję zgodną z dendrogramem na Rycinie 5 (dyskryminacja ma na celu wyodrębnienie grupobiektów, które wykazująznacznepo­

dobieństwo dla określonych zmiennych, w tym wypadku stężeń chromu i kobaltu we włosach i paznokciach [25]). Należałoby więc w tym przypadku przeanalizować an­

kiety pacjentów pod kątem poszukiwania czynników mogących mieć wpływ na przy- swajalności oraz kumulację chromui kobal­

tu w badanych materiałach biologicznych.

Drugą płaszczyznę,na której była ana­ lizowana przedstawiona macierz danych, stanowiło określenie stopniakorelacji pomię­

dzyoznaczonymipierwiastkami w badanym materiale biologicznym oraz pomiędzyba-

Przegląd Lekarski 2011 /68/10 791

Projekcja zmiennych napłaszczyznę PC1 i PC2

H - włosy; N - paznokcie Z---

z /

ł ł

Co(h¡\

/ZCr(N\

ZZ \

¿7 \

}

\

\

\X X.

X\Cr(H)/

Co(H)/

z

-1.0 -0.5 0. 0 0. 5 1.0

PC1:52.54%

Rycina 8

Zmienne (stężenia pierwiastków) na płaszczyźnie PC1 iPC2.

Variables(elementconcentrations) on theplaneofPC1 andPC2.

danymi materiałami biologicznymi. Wnio­

skowanie przeprowadzono w oparciu owy­ nikianalizy głównych składowych (PCA). Na podstawie wykresu osypiska (rycina 7) stwierdzono, że dwiepierwsze główne skła­

dowe wyjaśniają około 86% całkowitej wa­

riancji zbioru oraz ichwartości własne są znacznie większeod jedności.

W związku z powyższymi rezultatami uznano, że analiza korelacyjna zostanie przeprowadzono na płaszczyźnie PC1 i PC2. Współczynnik korelacjiliniowej wyko­ rzystuje się bowiem często do ustalenia po­

dobieństwa pomiędzyzmiennymi. Interpre­

tując ówwspółczynnik (przyjmującywarto­ ści od -1 do 1) na podstawie cosinusa kąta pomiędzy wektorami zmiennych (rycina 8), stwierdzono silną korelację pomiędzy chro­

mem i kobaltemw obrębiebadanego mate­ riału,natomiast brak korelacjipomiędzy ba­

danymi materiałami. Kąt bliski 0° między pierwiastkamizarówno wewłosach, jak i pa­

znokciach świadczybowiem o znacznej za­ leżności między zmiennymi (cos0°=1), zaś kąt bliski 90° między badanymimateriałami biologicznymi informuje o braku korelacji (cos90°=0) [25].

Omówienie

Powyższe badania wykazały, że najwyż­

szymi poziomami chromu i kobaltu odzna­ czały się próbki włosów i paznokci osób cho­ rujących na raka ślinianki. Oba metale w tej grupie chorych osiągnęły wyższe stężenia we włosach, co mogłoby świadczyć o sil­

niejszym ich wiązaniu do keratyny włosa. Co ciekawe, większość tych pacjentów nigdy niepaliłapapierosów. Chcąc poznaćprzy­ czynę takiego stanurzeczy, należałoby więc przeanalizować możliwy wpływ innych czyn­

ników, takich jaknaprzykładzanieczyszcze­ nie powietrza metalami ciężkimi lub przyj­ mowanie tych pierwiastków z pokarmem bądź wodą, na przyswajanie i kumulację chromu i kobaltuwewłosach i paznokciach

tych pacjentów.Jednocześnie można zatem wnioskować, że występowanie u tych pa­

cjentów guzaśliniankimusi byćzwiązanez obecnością lub działaniem odmiennych od tytoniuczynnikówetiologicznych,takich jak predyspozycje genetyczne lub inne czynni­ ki środowiskowe.Należałoby jednak wyko­

nać dalsze badania wcelu weryfikacji tej hi­ potezy.

Z kolei w przypadku guzakrtani zdecy­

dowana większość badanychpacjentów pa­

liła intensywnie papierosy, natomiast ozna­

czonestężenia,zarównochromu,jak i ko­

baltu były u nich dużo niższeniż u pacjen­

tów z guzem ślinianki(odnotowano różnice statystycznie istotne w porównaniu do pa­

cjentów zguzem ślinianki).Ponadto, wyższe stężeniechromuzaobserwowano(przeciw­ nie dowyników dla raka ślinianki) wpaznok­ ciach, zaś poziom kobaltu w obu materia­

łach biologicznychbył jednakowy.

W naszym badaniu, poziomchromu we włosachwynosiłśrednio 3, 68 pg/g uosóbz guzem ślinianki i 0, 84 pg/g u osóbzguzem krtani, awpaznokciach, odpowiednio, 3,48 pg/g i 1,24 pg/g. Badania zawartości róż­

nych metali, m.in. chromu wczęściach ko­

ści udowejw grupach osób palącychobec­

nie, niepalących ipalących wprzeszłości wy­ kazały, że poziom chromu w kości u osób palących był większy (17, 16 pg/g) niż uosób niepalących i tych, które zaprzestały pale­ nia (około 12 pg/g) [5].

Powyższe badania dostarczają nowych, przydatnych informacjiodnośnie gromadze­ niasię chromu i kobaltu we włosach i pa­

znokciach osób chorujących na nowotwory głowy i szyi. Bardzo niewiele jest badań dotyczących kumulacji metali ciężkich w organizmie, niezwykle liczne są natomiast publikacje dotyczącewpływudymutytonio­ wego,a więc źródła metali ciężkich, naroz­

wój tychschorzeń, a takżeprace natemat łącznego spożywania alkoholu i palenia, bądź samegopiciaalkoholu [1,18, 24, 27].

Polesel i wsp. wykazali w swych bada­ niach że, wprzeciwieństwiedo spożycia al­ koholu, dlapaleniapapierosównieistnieje żaden próg, poniżej którego niejestono szkodliwe i nie przyczynia się dorozwoju nowotworówgłowy i szyi. Nawet przybar­

dzo niskim poziomie konsumpcji (np.2pa- pierosy/dzień) obserwowany był bowiem wzrost ryzykazachorowania[29]. W innych badaniach zaobserwowano, że ryzyko to jest tym większe, im dłużej trwa nałóg orazim więcej papierosów wypala się, przy czym czas trwania nałogu wywiera większy wpływ na ryzyko raka niż ilość wypalanych papie­ rosów. Ponadto, bardziej narażeni są obec­ nipalaczeniż ci, którzy zaprzestali palenia, a także ci, którzy zaczęli palićw młodym wieku [27].Jurkiewiczi wsp.podają,żepa­

lenie papierosówzwiększa ryzyko zachoro­

wania na raka krtani 30-krotnie, spożywa­ nie alkoholu 10-krotnie,natomiast stosowa­

nie tych używek jednocześnie powoduje wzrost ryzyka aż do 330 razy (!) [21].

Nowotwory głowy i szyi mogą się jed­

nak rozwinąć nie tylko u palaczy tytoniu.

Około 5-30% wśród pacjentów chorych na nowotwory głowyiszyi stanowią osoby, któ­ renigdy nie paliły papierosów (aniniesto­

sowały innychużywek tytoniowych). Czyn­

niki etiologiczne tych nowotworów nie są więc w tych przypadkachdobrze poznane i zrozumiane.

Meta-analiza 20 badań kliniczno-kontro- Inychanalizujących rakakrtani przeprowa­ dzonaprzez Bagnardiiwspółpracowników, opierająca się łącznie naponad 3500 przy­

padków potwierdziła silny, bezpośredni związek spożywaniaalkoholu ze wzmożo­

nym ryzykiemwymienionego raka. Wyka­

zano,że spożywanie25,50lub 100 gczy­

stego alkoholu na dzień wiązałosięze zbior­ czym relatywnymryzykiem (RR)raka krta­ ni, wynoszącym odpowiednio, 1, 38, 1,94 oraz 3, 95 [3]. Podobnie, ryzyko raka jamy ustnej i raka gardła także gwałtownierośnie wraz ze wzrostem spożycia alkoholu. Ba­ danie,wktórym połączono danez 26osob­ nychanaliz dotyczącychnowotworów jamy ustnej i gardła wykazało,żerelatywne ryzy­

ko dlaspożycia25, 50 lub 100g czystego alkoholu dziennie wynosiło, odpowiednio, 1, 75,2, 85 i 6, 01 [3].

Alkohol mazatem, zgodniez powyższy­ mi wynikami, większy wpływ na rozwój raka jamyustneji raka gardła niż rakakrtani.

Podsumowując, wpływ palenia tytoniu, jak również spożywania alkoholuw nadmier­

nych ilościach na rozwój nowotworów gło­ wyi szyijest znaczący. Wynikaonz zawar­ tościw tych używkach niezwykle toksycz­ nych związkówi substancji, które kumulują się worganizmie, zaburzająjego fizjologicz­ ne funkcje i uszkadzają narządy. Metale ciężkie,wtym chrom i kobalt, także należą do tej grupy, jednak są słabo zbadanymi składnikamidymu tytoniowego.Dlatego też każde kolejnebadania naich temat dostar­ czają nowych, przydatnychinformacji,dzięki którym staleposzerza się wiedza na temat toksyczności dymu tytoniowego.

Wnioski

1. Poziomychromu ikobaltu w próbkach włosów i paznokci u pacjentówz guzem krta­ ni iguzemślinianki byłyzróżnicowane. Naj­