Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ nr 2(6)/2014
„Kap moje krvi poteče i Bosna ne presuši”
1– pamięć o oblężeniu Sarajewa
B
ośniacka organizacja turystyczna Sarajevo Discovery Center ofe- ruje m.in. cztery wycieczki po stolicy Bośni i Hercegowiny, któ- re tematycznie nawiązują do konfliktu toczącego się na tym terenie w la- tach 1992–1995. Podczas nich można zobaczyć wiele zachowanych śladów wojennych czy pomników poświęconych tej części historii2. Niewątpliwie1 Cytat pochodzi z tablicy na Moście Suady i Olgi, która upamiętnia dwie pierwsze ofia- ry oblężenia Sarajewa. Odsłonięta została 6 kwietnia 2011 roku, w jedenastą rocznicę oblężenia. Za: Ne blijedi sjećanje na sarajevske heroine Suadu Dilberović i Olgu Sušić, http://www.klix.ba/vijesti/bih/ne-blijedi-sjecanje-na-sarajevske-heroine-suadu-dilbero- vic-i-olgu-sucic/130405003, (21.09.2014).
2 Wycieczki, które są związane z wojną to: „Times of Misfortune”, „Tunnel Tour” (tunel pod lotniskiem, dzięki któremu dostarczano m.in. żywność i leki do oblężonego miasta),
„Roses Tour” (pokazująca pozostałe „blizny” na chodnikach po kampanii snajperskiej) oraz „Mission Impossible Tour” (zwiedzanie miejsc snajperów czy zniszczonych obiek- tów olimpijskich z 1984 roku). Oferta dostępna na stronie organizacji zob. http://www.
sarajevodiscovery.com/tours.html, (21.09.2014).
Monika Skrzeszewska
Uniwersytet Warszawski
przestrzeń miejska stanowi nośnik pamięci zbiorowej, a jej struktura uzależ- niona jest od przeszłości. W przypadku Sarajewa Justyna Pilarska wyróżnia cztery okresy, które na trwałe wpisały się w dzisiejszą tkankę miejską sto- licy Bośni i Hercegowiny: funkcjonowanie jako część Imperium Osmań- skiego (1481–1878), okupacja przez Austro-Węgry (1878–1918), socjalizm (1945–1990) oraz wojna (1992–1995)3. Ostatni z wymienionych okresów ma obecnie największe znaczenie dla miasta, na nim bowiem opiera się współczesna pamięć zbiorowa obywateli Bośni4.
Przestrzeń miejską można porównać do trwałego komunikatu, który ma na celu umacnianie w świadomości społeczeństwa wybranych wydarzeń hi- storycznych. To, jaki komunikat należy propagować zależy od decyzji władz miejskich, kolektywnej bądź jednostkowej inicjatywy5. Struktura miasta jest zatem odpowiednim środkiem do ekspresji konkretnych wspomnień, ponieważ, jako miejsce pamięci związane z historią i doświadczeniem poko- leń, wywołuje określone emocje. Wyrazem owej komemoracji stają się więc w tkance miejskiej pomniki, tablice, budynki, mosty czy ulice, razem stano- wiąc dla danej społeczności istotny wyznacznik tożsamości. Miejsca pamięci spajają daną zbiorowość, dając jej poczucie zakorzenienia w określonej tra- dycji, dlatego ich obecność jest tak istotna. Bez nich trwanie danej grupy społecznej jest w zasadzie niemożliwe6. Jednocześnie jednak będą one zro- zumiałe wyłącznie dla konkretnej zbiorowości, reprezentują bowiem pewien kod kulturowy. Konkretny budynek, pomnik czy ulica są więc fragmentami wspólnego dziedzictwa i jego świadectwem. Przyswojenie danej przestrzeni miejskiej oraz identyfikowanie się z nią poprzez posiadanie pozytywnego bądź negatywnego do niej stosunku wymaga dysponowania przez nią wspo- mnianym kodem właściwym dla danej kultury7.
3 J. Pilarska, Sarajewo. Miasto – idea konceptualizująca tożsamość wielokulturową, [w:]
Miejskie opowieści. Edukacyjne narracje przestrzeni, red. K. Kamińska, Wrocław 2010, s. 114.
4 A. Synowiec, (Re)konstrukcje tożsamości. Wielogłos pamięci zbiorowych na przykładzie Republiki Bośni i Hercegowiny, [w:] Wielokulturowość: konflikt czy koegzystencja?, red.
A. Śliz, M. S. Szczepański, Warszawa 2011, s. 164.
5 E. Rewers, POST-POLIS. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005, s. 185.
6 B. Malinowska-Petelenz, A. Petelenz, Przestrzeń publiczna jako ekspresja pamięci, „Ar- chitektura. Czasopismo Techniczne Politechniki Krakowskiej”, 2010, nr 3-A, s. 26–28.
7 B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2009, s. 323, 336–338.
Wojna z lat 1992–1995 postrzegana jest w odmienny sposób przez każdą z trzech stron konfliktu. Boszniacy8 na przykład uznają ją za obro- nę swojego terytorium przed serbską agresją, jednocześnie traktują siebie jako największe ofiary ludobójczej kampanii prowadzonej przez Serbów9. Symbolem zbrodni ludobójstwa przeciwko Boszniakom jest m.in. masa- kra w Srebrenicy w lipcu 1995 roku, ale także oblężenie Sarajewa (1992–
1995)10. Stolica Bośni na początku 1996 roku w wyniku exodusu ludności serbskiej stała się w przeważającej części miastem boszniackim11, dlatego powyższa perspektywa zdominowała symboliczną strukturę miasta. Pamięć o oblężeniu Sarajewa wyrażona poprzez pomniki, nazewnictwo ulic czy mo- stów ma unaocznić krzywdę, jaką doznali Boszniacy podczas wojennej po- żogi. W niniejszym artykule zostaną przedstawione wybrane przykłady tej formy komemoracji.
Most Suady i Olgi
Na początku kwietnia 1992 roku w Sarajewie miała miejsce pokojowa manifestacja, podczas której ludzie otwarcie skandowali antywojenne hasła, wyrażając jednocześnie wolę dalszej wspólnej egzystencji trzech najliczniej- szych narodowości Bośni i Hercegowiny12. Dnia 6 kwietnia sytuacja stała
8 W 1993 roku Bośniacki Sabor przyjął nową nazwę narodową dla Muzułmanów – Bosz- niacy (Bošnjak). Od tej pory słowo ‘Bośniak’ (‘Bosanac’) odnosi się do obywatela Bośni i Hercegowiny bez względu na narodowość czy religię, a ‘Boszniak’ to określenie naro- dowe dla wyznawców islamu, posługującym się językiem bośniackim. Zob. K. Krysie- nel, W cieniu Dayton. Bośnia i Hercegowina między etnokracją i demokracją konsocjo- nalną, Warszawa 2012, s. 207.
9 W. Stanisławski, Źródła kryzysu politycznego w Bośni i Hercegowinie, [w:] Europej- ski protektorat? Bośnia i Hercegowina w perspektywie środkowoeuropejskiej, red.
M. Gniazdowski, Warszawa 2008, s. 37.
10 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości 26 lutego 2007 roku wydał wyrok uznając oficjalnie, że w Srebrenicy doszło do ludobójstwa. Jednakże odmówił tego miana ob- lężeniu Sarajewa, chociaż strona muzułmańska utrzymuje, że w stolicy Bośni również doszło do ludobójstwa. Zob. M. Woźniak, I co dalej? Wnioski płynące z orzeczeń Mię- dzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze z dnia 26 lutego 2007 roku w spra- wie Bośnia i Hercegowina vs Serbia i Czarnogóra, [w:] Bałkany u progu zjednoczonej Europy, red. P. Czubik, Kraków 2008.
11 M. Kuczyński, Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990–
2000. Tło historyczne i stan obecny, Warszawa 2001, s. 238.
12 W 1991 przeprowadzono w Bośni i Hercegowinie spis powszechny, który pokazał, że 43,7% mieszkańców kraju to Muzułmanie (od 1971 roku funkcjonujący jako naród, a nie grupa wyznaniowa), 31,4% to Serbowie oraz 17,3% Chorwaci. Zob. P. Eberhardt, Prze- miany demograficzno-etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, Lublin 2005, s. 79.
się bardzo napięta, co było następstwem strzałów, które oddał snajper do protestujących. Dzisiaj stanowi to symboliczne rozpoczęcie oblężenia Sara- jewa, a także początek wojny w całej Bośni13. Tego dnia w stolicy zginęło 14 osób14. Za pierwszą ofiarę wojny uznaje się dwudziestoczteroletnią bosz- niacką studentkę medycy, Suadę Dilberović. Dziewczyna wraz z innymi protestującymi przeciwko wojnie próbowała przekroczyć wzniesione wcze- śniej przez bośniackich Serbów barykady na moście Vrbanja. Tam też została śmiertelnie postrzelona15. W 1996 roku z inicjatywy sarajewskich lokalnych władz most ten zmienił nazwę na Most Suady Dilberović, a dziewczyna ta stała się uosobieniem przeciwieństwa wojny, ikoną dobra, a także symbolem ofiar snajperskiej kampanii w Sarajewie16. Za jedną z pierwszych ofiar wojny uznano później także Olgę Sučić, urzędniczkę parlamentu Bośni i Hercego- winy, dlatego w 1999 roku most zyskał nową nazwę – Most Suady i Olgi17.
Sarajewskie róże
Bośniaccy Serbowie przez cały kwiecień 1992 roku okrążali Sarajewo, w maju udało im się zająć większość miasta wraz z otaczającymi je wzgó- rzami18. Położenie stolicy Bośni wewnątrz tzw. kotliny sarajewskiej, nad którą znajdują się góry przekraczające 900 metrów wysokości19 umożliwi- ło regularny jej ostrzał. Obecnie jednymi z najbardziej widocznych sym- boli snajperskiej kampanii są tzw. sarajewskie róże (sarajevske ruže). Są to pozostałe na ulicach i chodnikach ślady po wybuchach pocisków, będące jednocześnie oznaczeniem miejsc, gdzie zginęli ludzie20. W czasie wojny nosiły nazwę „śladów smoczej łapy” (tragovi zmajeve šape), a gdy je mija- no, zgodnie z przesądem spluwano na te miejsca, aby ustrzec się przed po-
13 M. Kuczyński, op. cit., s. 188–189.
14 B. Demick, W oblężeniu. Życie pod ostrzałem na sarajewskiej ulicy, tłum. H. Pustuła- -Lewicka, Wołowiec 2014, s. 37–38.
15 Bośniaccy Serbowie próbowali podzielić Sarajewo na dwie części, a granicą miała być rzeka Miljacka.
16 I. Maček, Sarajevo Under Siege. Anthropology in Wartime, Pennsylvania 2009, s. 196–
197.
17 „Most Suade Dilberović” dobio nove ime, http://www.historija.ba/d/128-most-suade- dilberovic-dobio-novo-ime/, (21.09.2014).
18 M. Kuczyński, op. cit., s. 189–190.
19 A. Gucka, Wieloetniczność Sarajewa – rys historyczny, [w:] Bałkany Zachodnie między przeszłością a przyszłością, red. P. Chmielewski, S. L. Szczesio, Łódź 2013, s. 369–370.
20 A. Synowiec, op. cit., s. 179.
dobnym losem. W połowie lat dziewięćdziesiątych powstała grupa, która owe „blizny” wypełniła czerwoną żywicą, co sprawiło, iż zaczęto je kojarzyć z różą21. Inicjatorem tej działalności był Nedžad Kurto, boszniacki architekt i artysta. W latach 1997–1998 w Sarajewie stworzono 150 takich róż, ale obecnie większość z ich wypłowiała. W związku z tym w pierwszej połowie 2012 roku bośniacki rząd podpisał z firmą budowlaną umowę, dotyczącą renowacji chodnikowych kwiatów. Zgodnie z postanowieniem róże miały zostać zrekonstruowane do końca 2013 roku. Ponadto przy każdej miała pojawić się tabliczka pamiątkowa oraz specjalne oświetlenie22. Projekt nie został w pełni zrealizowany, tylko niektóre róże zostały odnowione, jak na przykład dwie obok Katedry Serca Jezusowego w centrum stolicy Bośni23.
Tunel ratunku
Oblężenie Sarajewa wiązało się z problemami z dostawą pomocy hu- manitarnej czy dostępnością produktów żywnościowych i leków24. Pewną alternatywą dla tego stanu rzeczy było wykopanie w pierwszej połowie 1993 roku tunelu pod pasem startowym lotniska w stolicy Bośni. Tunel ten, liczący 760 m długości, do 170 cm wysokości oraz 120 cm szerokości połączył dwie sarajewskie dzielnice Dobrinje i Butmir, kontrolowane przez wojska boszniackie. Jego wykopanie i funkcjonowanie umożliwiło miesz- kańcom oblężonej stolicy dostarczanie prądu (przez jeden kabel), żywności (łącznie 19 tys. ton) oraz paliwa (4,5 tys. ton)25. Warto zaznaczyć, że ludzie pracujący przy budowie tunelu używali kilofów oraz łopat, a do oświetlania wyłącznie lamp oliwnych. W samą konstrukcję bezpośrednio zaangażowa- ny był nawet ówczesny prezydent Bośni Alija Izetbegović. Obecnie tunel ten stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych Sarajewa, funkcjonu- jącą jako muzeum, ale zwiedzającym udostępniono zaledwie 25 m26. Nadal bowiem trwają prace nad uruchomieniem sal multimedialnych, w których
21 B. Demick, op. cit., s. 23, 210.
22 J. Górniak, Sarajewskie róże, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1532579, 1,sarajewo-upamietnia-tych-ktorzy-zgineli.read, (21.09.2014).
23 Obnovljene Sarajevske ruže kod Katedrale u Sarajevu, http://www.klix.ba/vijesti/bih/
obnovljene-sarajevske-ruze-kod-katedrale-u-sarajevu/130814080, (21.09.2014).
24 Szacuje się, że każdy sarajlija (mieszkaniec Sarajewa) schudł 12 kilogramów z powodu niedożywienia. Zob. K. Krysienel, op. cit., s. 178.
25 Ibidem.
26 Wejście do muzeum znajduje się w domu rodziny Kolar, gdzie zresztą została rozpoczęta jego budowa. Zob. A. Synowiec, op. cit., s. 179.
będą wyświetlane filmy dokumentalne. Pracowniczka muzeum Hamdija Hasanović podkreśla, że w 2013 roku liczbę odwiedzających oszacowano na 82 tys. (nawet 89 tys., jeśli weźmie się pod uwagę sarajewską edycję Nocy Muzeów27), a najwięcej zwiedzających pochodziło z krajów bałkańskich28.
Plac Markale
Dnia 5 lutego 1994 roku w centrum Sarajewa, na placu targowym Markale miała miejsce jedna z największych tragedii podczas całego oblęże- nia stolicy. W samo południe wybuchł tam granat, zabijając 68 osób, a po- zostałych 197 poważnie raniąc. Rok później, 28 sierpnia w tym miejscu do- szło do analogicznego wydarzenia, w wyniku którego zginęło 37 osób, a 89 zostało rannych29. Kontrowersje związane z odpowiedzialnością za te dwie masakry nie wygasły do dzisiaj. Przypuszcza się, że dokonali tego bośniaccy Serbowie, stały się one nawet pretekstem do międzynarodowej interwencji militarnej w Bośni. Jednakże wielu badawczy wskazuje, że winnymi mogą być też sami Boszniacy. Obecnie plac Markale nadal funkcjonuje jako targ warzywno-owocowy, na jego tyłach można zaś zobaczyć czerwoną szklaną witrynę z nazwiskami ofiar. Ponadto 5 lutego został ustanowiony dniem pa- mięci poświęcony poległym obywatelom Sarajewa w latach 1992–199530.
Pomnik ku czci zabitych dzieci podczas oblężenia Sarajewa Podczas oblężenia Sarajewa szczególnie trudna była sytuacja najmłod- szych mieszkańców stolicy. Jak wskazywał UNICEF, aż 60% dzieci (tylko do dziesiątego roku życia) doświadczyło ostrzału, 37% straciło choć jedne- go członka rodziny, a 32% przenosiło zwłoki lub rannych. Wiązało się to z traumą, której objawami była apatia, bezsenność, koszmary nocne czy nerwica żołądka. Dzieci też, jako łatwy cel dla snajperów, stanowiły częste
27 Na stronie internetowej Muzeum Tunelu można także zobaczyć zdjęcia dokumentujące wizyty sławnych hollywodzkich aktorów jak Richard Gere, John Travolta czy Kevin Spa- cey. Zob. http://tunelspasa.ba/poznati-posjetioci/, (22.09.2014).
28 E. Zolj-Balenović, Ratni tunel nezaobilazna turistička atrakcija: Gradz na izdisaju vra- tio život i nadu, http://www.oslobodjenje.ba/vijesti/sarajevo/ratni-tunel-nezaobilazna- turisticka-atrakcija-gradu-na-izdisaju-vratio-zivot-i-nadu, (22.09.2014).
29 M. Kuczyński, op. cit., s. 209, 227.
30 Sjećanje na poginule u masakru na Markalama, http://balkans.aljazeera.net/vijesti/sje- canje-na-poginule-u-masakru-na-markalama, (24.09.2014).
ofiary ostrzałów domów i ulic31. Obecnie w Sarajewie działa Stowarzyszenie Rodziców Zamordowanych Dzieci Sarajewa (Udruženje roditelja ubijene dje- ce opkoljenog Sarajeva 1992–1995) pod przewodnictwem Fikreta Grabovica (sam w wyniku snajperskiego ostrzału stracił jedną z dwóch córek, Irmę32).
W Parku Miejskim (Veliki park) na Alei Marszałka Tity (Aleja Maršala Tita) znajduje się ponadto pomnik ku czci zabitych dzieci podczas oblęże- nia Sarajewa (Spomen obilježje ubijenoj djeci opkoljenog Sarajeva 1992–1995), który został oficjalnie (przy dźwiękach syren) odsłonięty 9 maja 2009 roku.
Rzeźba autorstwa boszniackiego artysty Mensuda Keče ma kształt fontanny w formie okręgu, w środku której znajduje się figura przedstawiająca matkę usiłującą uchronić swoje dziecko. Okręg fontanny skonstruowany z brązu posiada ponadto wytopione ślady stóp braci, sióstr oraz krewnych pole- głych dzieci33. Rok po odsłonięciu ustawiono obok pomnika metalowe bryły z wypisanymi imionami ofiar. Początkowo zawierały one nazwiska 521 naj- młodszych mieszkańców Sarajewa, ale planowane jest zamieszczenie ponad 1300 imion (choć łączną liczbę zabitych dzieci szacuje się na około 1600)34. Warto wspomnieć, że 9 maja w Sarajewie obchodzi się także dzień pamięci poległych dzieci w latach 1992–1995. Grabovica wybrał tę datę świadomie, gdyż Europa w tym czasie świętuje zakończenie II wojny światowej. Dla niego dzień ten ma wymiar symboliczny, ponieważ jak uzasadnia, Saraje- wo było miejscem, w którym powojenna deklaracja „Nigdy więcej” została brutalnie złamana35.
Pomnik ku czci społeczności międzynarodowej
W 2003 roku boszniacki artysta Nebojša Šerić Šoba zainicjował wznie- sienie pomnika ku czci społeczności międzynarodowej. Argumentował to tym, że należy wyrazić wdzięczność różnym organizacjom za okazaną pomoc
31 M. Trawczyńska, Geneza i konsekwencje konfliktu w Bośni i Hercegowinie w latach 1992–1995, Wrocław 2009, s. 162.
32 A. Cholewa, Dzieci Sarajewa, http://tygodnik.onet.pl/swiat/dzieci-sarajewa/xxkg0, (21.09.2014).
33 Otkrivanje spomenika djeci nastradaloj u Sarajevu 1992–1995, http://www.slobodna- evropa.mobi/a/1832029/i0.html#galleryDetail, (21.09.2014).
34 I. Katavić, Na spomenik djeci Sarajeva postavljena imena žrtava, http://www.slobod- naevropa.org/content/djeca_ubijana_postament_opsada_sarajeva/2037484.html, (21.09.2014).
35 Sjećanje na ubijenu djecu Sarajeva, http://balkans.aljazeera.net/vijesti/sjecanje-na-ubi- jenu-djecu-sarajeva, (22.09.2014).
podczas wojny. Pomnik ten – w jego zamyśle – miał przypominać słynną konserwę mięsną „Ikar”, często dostarczaną wraz z pomocą humanitarną36. Jego inicjatywa została zrealizowana – 9 kwietnia 2007 roku pomnik-kon- serwa został odsłonięty37. Innym przykładem uznania pomocy społeczności międzynarodowej jest monument wzniesiony w 1999 roku, którego pomy- słodawcą był ówczesny prezydent Francji Jacques Chirac. Upamiętnia on francuskich żołnierzy międzynarodowych sił pokojowych stacjonujących w Bośni podczas wojny, którzy polegli „w służbie pokoju”38.
Rower w betonie
Pomnik oficjalnie noszący nazwę „Her healing Earth” przedstawia ro- wer do połowy zatopiony w betonie (stąd jego potoczna nazwa – Bicikl u betonu). Monument ten zaprojektował grecki artysta Alexandros Kokkinos (jest on prezentem od Ambasady Grecji w Bośni). Podczas oblężenia rower był jedynym dostępnym środkiem transportu dla mieszkańców, dlatego stał się symbolem przeżycia. W kwietniu 2014 roku pomnik został usunięty, ponieważ utrudniał wejście do położonego obok szpitala. Władze instytucji zapewniają jednak, że wkrótce zostanie on przeniesiony w inny punkt obok budynku szpitalnego39.
Ulica Kurta Schorka
W 2002 roku jednej z ulic w Sarajewie nadano imię Kurta Schorka, amerykańskiego korespondenta Agencji Reutera, który przebywał w Sara- jewie podczas oblężenia. Zasłynął on przede wszystkim artykułem o „Ro- meo i Julii z Sarajewa”. Opisał w nim historię miłości Serba (Boško Brkicia)
36 Nebojša Šerić Šoba: Spomenik međunarodnoj zajednici u Sarajevu, http://www.
klix.ba/vijesti/kultura/nebojsa-seric-soba-spomenik-medjunarodnoj-zajednici-u- sarajevu/030915001, (22.09.2014).
37 FOTO: Zaslužuje li Sarajevo ovaj spomenik?, http://sarajevski.ba/foto-zasluzuje-li-sara- jevo-ovaj-spomenik/11207#slika[gallery]/7/, (22.09.2014).
38 Zginęli oni broniąc góry Igman, uznawanej za jedyną „bramę” do Sarajewa, przez którą dostarczano pomoc dla mieszkańców oblężonego miasta. Zob. Igmanski put kroz koji je Sarajevo „disalo”, http://bosnjaci.net/prilog.php?pid=46154, (09.10.2014).
39 Sarajevo: Uklonjen spomenik–bicikl ispred bolnice „Prim. dr. Abdulah Nakaš”, http://
www.klix.ba/vijesti/bih/sarajevo-uklonjen-spomenik-bicikl-ispred-bolnice-prim-dr- abdulah-nakas/140402023, (22.09.2014); Popularni „bicikl u betonu” na novom mje- stu u krugu bolnice, (22.09.2014); http://www.source.ba/clanak/6774143188580/, (22.09.2014).
i Boszniaczki (Admiry Ismić), którzy w pierwszej połowie 1993 roku pró- bowali uciec z ogarniętej wojną stolicy Bośni. Podczas próby opuszczenia miasta dosięgły ich kule snajperskie. Boško zmarł na miejscu, a ranna Ad- mira ostatkiem sił doczołgała się do ukochanego, by umrzeć w jego ra- mionach. Warto wspomnieć, że to wydarzenie miało miejsce w okolicach mostu Vrbanja (obecnie Most Suade i Olge)40. Ponadto na Alei Marszałka Tity widnieje tablica upamiętniająca dziennikarzy, którzy zginęli podczas wojny w Bośni i na innych terenach byłej Jugosławii ogarniętych wojną41.
Inne przykłady miejskich symboli oblężenia Sarajewa
Oblężenie Sarajewa kojarzone jest przede wszystkim ze snajperskim ostrzałem, co jest związane z faktem, że na ulice stolicy Bośni spadało dzien- nie średnio do 329 pocisków. W związku z nieustannym zagrożeniem życia w mieście pojawiły się tabliczki z napisami Pazi snajper, Run or R.I.P lub Opasna zona. Najniebezpieczniejszą dla mieszkańców Sarajewa ulicą stała się tzw. Aleja Snajperów (obecnie Bulevar Meše Selimovića), ciągnąca się wzdłuż kontrolowanej przez bośniackich Serbów dzielnicy Grbavica. Łączyła ona centrum miasta z dzielnicą przemysłową i przez nią można było dotrzeć do jedynego źródła wody oraz pożywienia42. Symbolem Alei Snajperów jest od- nowiony Hotel Holiday Inn (obecnie Holiday Sarajevo), z którego 6 kwiet- nia 1992 roku padły pierwsze strzały rozpoczynające wojnę w Bośni43.
Kolejnym przykładem może być stadion piłkarski Koševo, wybudowa- ny na potrzeby XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 1984 roku. Podczas oblężenia był cmentarzem zarówno dla cywili, jak i wojskowych44. Na tym stadionie 23 września 1997 roku odbył się koncert irlandzkiej grupy roc- kowej U2, symbolicznie zamykający wojenny etap w życiu mieszkańców Sarajewa45. Innymi symbolami tamtego czasu są rzędy niewielkich białych
40 Sjećanje na ljubav: Prije 20 godina ubijeni sarajewski Romeo i Julia, http://www.neza- visne.com/zivot-stil/zivot/Sjecanje-na-ljubav-Prije-20-godina-ubijeni-sarajevski-Romeo- i-Julija-192584.html, (22.09.2014).
41 I. Maček, op. cit., s. 138.
42 Ibidem, s. 39, 41.
43 BBC: Sarajevski Holiday Inn, simbol lijepe i tužne bh. prošlosti, http://www.klix.ba/
vijesti/bih/bbc-sarajevski-holiday-inn-simbol-lijepe-i-tuzne-bh-proslosti/131102041, (24.09.2014).
44 I. Maček, op. cit., s. 140.
45 O tym wydarzeniu powstała powieść M. Bazdulj, Koncert, tłum. D. Ćirlić, Wołowiec 2007.
nagróbków (nišani). Dedykowane są męczennikom, tzw. šahidi, którzy po- święcili swoje życie w obronie ojczyzny przed serbskim najeźdźcą. Miejsca pochówków boszniackich bohaterów są jednocześnie miejscami ich kultu46.
Warto wspomnieć także o sarajewskiej Bibliotece Narodowej tzw. Vijeć- nica, która została wzniesiona w latach 1881–1896. Przechowywano w niej wiele unikatowych źródeł historycznych, jak dokumenty urzędowe z XVII wieku czy rękopisy (łączną ich ilość szacowano na 2 mln tomów). W 1992 roku budynek został podpalony, w wyniku czego ponad 80% zbiorów ar- chiwalnych uległo zniszczeniu. Vijećnica stanowiła „kulturalne serce” mia- sta, sarajewianie byli szczerze poruszeni faktem zniszczenia tego budynku47. W maju 2014 roku po długotrwałym remoncie, biblioteka została ponownie otwarta, a odwiedzający ją ludzie (turyści, mieszkańcy Sarajewa i obywatele Bośni) nie kryli swojej radości z tego faktu. Część z nich uznała nawet, że budynek prezentuje się teraz znacznie lepiej niż przed wojną, jednocześnie wyrażając nadzieję, że Vijećnica ponownie będzie sławną biblioteką48.
* * *
Sarajewo przez wieki traktowane było jako miejsce, gdzie pokojo- wo egzystują obok siebie różne grupy etniczne. Tolerancja oraz wzajemne poszanowanie religijnych i narodowych odmienności to dwie cechy, które charakteryzowały przedwojenną stolicę Bośni49. Wydarzenia z końca XX wieku zniszczyły w obywatelach państwa bośniackiego krzewione przez stu- lecia poczucie wspólnotowości. W „podaytonowskiej” Bośni50 trzy najwięk- sze grupy etniczne – Boszniacy, Chorwaci oraz Serbowie – nie podejmują nawet prób współpracy, pogłębiając jeszcze mocniej izolację między sobą.
Budowanie swojej tożsamości na podstawie wojny sprzed dwudziestu lat stanowi środek ułatwiający ten zabieg. W przypadku Sarajewa, które po konflikcie stało się w większości miastem boszniackim, pamięć zbiorowa
46 A. Synowiec, op. cit., s. 180–181.
47 M. Zećo, The National and Univeristy Library of Bosnia and Herzegovina during the Current War, „Library Quarterly: Information, Community, Policy”, 1996, vol. 66, no. 3, s. 294–298.
48 Otvorena vrata jednog od simbola Sarajeva: Građani i turisti preplavili zgradu Vijećnice, http://www.oslobodjenje.ba/vijesti/sarajevo/otvorena-vrata-jednog-od-simbola-saraje- va-gradjani-i-turisti-preplavili-zgradu-vijecnice, (24.09.2014).
49 J. Pilarska, op. cit., s. 113.
50 Dnia 14 grudnia 1995 roku podpisano porozumienie pokojowe (tzw. pokój w Dayton), który zakończył wojnę w Bośni. Na jego podstawie państwo zostało podzielone na dwie części: Republikę Serbską oraz Federację Chorwacko–Muzułmańską.
przekazywana jest głównie z perspektywy tej grupy narodowej. Broniąc swojej religii i terytorium przed serbską agresją, Muzułmanie uznali się bo- wiem za największą ofiarę tej wojny51.
Upamiętnieniu powyższej boszniackiej perspektywy służy sarajewska tkanka miejska, tworzona w wyniku działań kolektywnych, rzadziej indy- widualnych, które jednocześnie harmonijnie koegzystują z polityką władz lokalnych czy nawet państwowych (np. renowacja sarajewskich róż). Poja- wienie się nowego pomnika będącego wyrazem pamięci zbiorowej o wojnie z lat 1992–1995 jest przede wszystkim inicjatywą ludności boszniackiej (wyjątkiem jest pomnik przedstawiający rower w betonie). Podkreślając wy- rządzoną im krzywdę przez Serbów, Boszniacy upamiętnili konkretne osoby (dwie pierwsze niewinne ofiary wojny – Suadę i Olgę), grupy – anonimo- wych ludzi ginących na ulicach (sarajewskie róże) czy dzieci (pomnik na Alei Tity), heroiczną próbę dostarczania pomocy (tunel ratunku), wybuch na placu Markale (czerwona szklana witryna z nazwiskami ofiar na tyłach bazaru) czy miłość ponad etnicznymi podziałami (ulica Kurta Schorka, au- tora reportażu „Romea i Julii z Sarajewa”). Z drugiej strony, poprzez swoją działalność walczy się o sprawiedliwość oraz rozliczenie zbrodni wojennych.
Przykładem tej postawy są rodzice poległych dzieci, którzy domagają się zadośćuczynienia ze strony władz Republiki Serbskiej52. Warto wspomnieć, że część miejskich elementów same w sobie stanowią symbol, wywołują wo- jenne skojarzenia np. budynek Hotelu Holiday Inn czy Vijećnica.
Krzewienie pamięci o oblężeniu Sarajewa odbywa się na różnych po- ziomach. Po pierwsze są to działania indywidualne, jak chociażby regularne dekorowanie tablicy upamiętniającej na Moście Suady i Olgi, odwiedzanie Muzeum Tunelu czy uświadamianie swoim dzieciom, co oznaczają czerwone plamki na chodnikach i ulicach. Wielu sarajewian tłumnie przyłącza się rów- nież do oficjalnych obchodów rocznic wydarzeń związanych z oblężeniem miasta. Istnieje także liczna grupa mieszkańców miasta, którzy wyrażają obojętność w stosunku do miejskich symboli oblężenia, co obrazuje wyko- rzystywanie tablicy z nazwiskami ofiar jako element bazaru (plac Markale).
Należy także nadmienić, że cześć sarajewian jest negatywnie nastawiona do upamiętniania tych wydarzeń, czego przykładem jest regularne niszczenie pomnika ku czci społeczności międzynarodowej. Prawdopodobnie ostatni
51 A. Synowiec, op. cit., s. 161, 167.
52 A. Cholewa, op. cit.
przykład wiąże się z faktem, że mieszkańcy Sarajewa podczas oblężenia od- czuwali ogromny żal do społeczności międzynarodowej, iż ta nie udzieliła im dostatecznej pomocy, choć sarajewscy obrońcy – według nich samych – wal- czyli za europejskie ideały, takie jak wolność, tolerancja czy poszanowanie praw człowieka53.
Inicjatywa wychodzi też ze strony lokalnych władz. Na oficjalnej stronie internetowej miasta Sarajewa, w kalendarzu obchodów zaplanowanych na 2014 rok, na 64 wydarzenia aż 43 związane są z ostatnią wojną54. Dobrym przykładem niezależnym od działalności władz lokalnych jest także zorga- nizowana w kwietniu 2014 roku przez Uniwersytet w Sarajewie siódma już edycja manifestacji „Bicikljada – Memorijal Suade Dilberović”, nie tylko ku czci Suady i Olgi, ale także innych ofiar oblężenia Sarajewa55. Również francuscy obywatele upamiętniają swoich poległych w konflikcie w Bośni żołnierzy, m.in. w maju 2013 roku francuska młodzież szkolna odwiedziła pomnik poświęcony poległym francuskim wojskowym w Sarajewie56.
Dowodem na to, że upamiętnianie wojny w stolicy Bośni jest zdomino- wane przez narrację boszniacką, są m.in. kontrowersje związane z krzyżem poświęconym pamięci serbskich ofiar oblężenia Sarajewa, ustanowionym na Zlatištu (góra Trebević nad stolicą) 21 września 2014 roku. Potrzebę upamiętnienia własnych ofiar bośniaccy Serbowie argumentują faktem, że członkowie ich narodu także ginęli podczas tej wojny, mimo iż powszechnie uważa się ich jedynie za agresorów. Z kolei Boszniacy określają to mianem
„antycywilizacyjnego czynu i wulgarnego sposobu obrazy ofiar agresji na BiH i miasto Sarajewo”57.
Przeszłości nie sposób wymazać, bez niej niemożliwe będzie zbudowanie tożsamości zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Wspólnota musi mieć
53 A. Gucka, op. cit., s. 379.
54 Kalendarz wydarzeń na rok 2014 dostępny jest na stronie internetowej miasta Sarajewa zob. http://sarajevo.ba/ba/files/kalendar-2014.pdf, (25.09.2014).
55 Program wydarzenia dostępny jest na stronie Uniwersytetu w Sarajewie zob. http://
unsa.ba/s/index.php?option=com_content&task=view&id=1874&Itemid=348, (21.09.2014).
56 Dvanaest gimnazijalaca odaju počast francuskim vojnicima poginulim u Bosni i Herce- govini (15. Maj 2013.), http://www.ambafrance-ba.org/Dvanaest-gimnazijalaca-odaju, (11.10.2014).
57 Iznad Sarajeva podignut spomen–krst, burne reakcje iz FBiH, ttp://www.novosti.rs/
vesti/planeta.300.html:511180-Iznad-Sarajeva-podignut-spomen-krst-burne-reakcije-iz- FBiH, (25.09.2014). Wszystkie tłumaczenia, o ile nie zaznaczono inaczej, zostały wyko- nane przez autorkę tekstu.
swój punkt odniesienia, swoiste zakorzenienie w pewnym okresie historycz- nym, dlatego wciąż żywa jest potrzeba krzewienia określonych tradycji.
Przeszłość zatem przekształcana jest w zbiór symboli, na których opiera się pamięć zbiorowa, a jej wyraz możemy odnaleźć w sferze publicznej, m.in.
w tkance miejskiej58. Warto zaznaczyć, że dobór symboli zawsze jest zabie- giem subiektywnym, mogącym wywołać burzliwe spory, czego przykładem jest Sarajewo krzewiące pamięć o doznanej przez Boszniaków krzywdzie ze strony bośniackich Serbów.
‘Kap moje krvi poteče i Bosna ne presuši’ – Memory of the Siege of Sarajevo
The Bosnian War (1992–1995) remains a crucial historical event for the country and its citizens. Three views of the war coexist – the Bosnian, the Croatian and the Serbian; each ethnic group drew their national identity on that war, and the city of Sarajevo illustrates this phenomenon very well. After the war, a substantial part of the city came under the Bosnian rule. The local government, artists and members of the community commemorate the past by launching multiple events and erecting monuments etc. to emphasize that the Bosnians suffered the most in the war.
A walk around Sarajevo reveals the ‘Sarajevo roses’, marks and holes in concrete made by shell explosions; Suada and Olga Bridge named after the first victims shot in the Siege of Sarajevo, and a monument in honour of Sarajevian children who died tragically. A city is the best means of supporting national identity because the structure of the city reflects history, which is the most formative influence in the creation of a nation, and Sarajevo subscribes perfectly to this definition.
Bibliografia
Bazdulj M., Koncert, tłum. D. Ćirlić, Wołowiec 2007.
BBC: Sarajevski Holiday Inn, simbol lijepe i tužne bh. prošlosti, http://www.klix.ba.
Cholewa A., Dzieci Sarajewa, http://tygodnik.onet.pl.
Demick B., W oblężeniu. Życie pod ostrzałem na sarajewskiej ulicy, tłum. H. Pustuła- -Lewicka, Wołowiec 2014.
Dvanaest gimnazijalaca odaju počast francuskim vojnicima poginulim u Bosni i Hercegovini (15.Maj 2013.), http://www.ambafrance-ba.org.
58 B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit, Warszawa 2006, s. 48–50.
Eberhardt P., Przemiany demograficzno – etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, Lublin 2005.
FOTO: Zaslužuje li Sarajevo ovaj spomenik?, http://sarajevski.ba.
Górniak J., Sarajewskie róże, http://www.polityka.pl.
Gucka A., Wieloetniczność Sarajewa – rys historyczny, [w:] Bałkany Zachodnie między przeszłością a przyszłością, red. P. Chmielewski, S. L. Szczesio, Łódź 2013.
Igmanski put kroz koji je Sarajevo „disalo”, http://bosnjaci.net.
Iznad Sarajeva podignut spomen–krst, burne reakcje iz FBiH, http://www.novosti.rs.
Jałowiecki B., Szczepański M. S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, War- szawa 2009.
Katavić I., Na spomenik djeci Sarajeva postavljena imena žrtava, http://www.slobodnaevropa.org.
Krysienel K., W cieniu Dayton. Bośnia i Hercegowina między etnokracją i demokracją konsocjonalną, Warszawa 2012.
Kuczyński M., Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990–
2000. Tło historyczne i stan obecny, Warszawa 2001.
Maček I., Sarajevo Under Siege. Anthropology in Wartime, Pennsylvania 2009.
Malinowska-Petelenz B., Petelenz A., Przestrzeń publiczna jako ekspresja pamięci, „Ar- chitektura. Czasopismo Techniczne Politechniki Krakowskiej”, 2010, nr 3-A.
„Most Suade Dilberović” dobio nove ime, http://www.historija.ba.
Ne blijedi sjećanje na sarajevske heroine Suadu Dilberović i Olgu Sušić, http://www.klix.
ba.
Nebojša Šerić Šoba: Spomenik međunarodnoj zajednici u Sarajevu, http://www.klix.ba.
Obnovljene Sarajevske ruže kod Katedrale u Sarajevu, http://www.klix.ba.
Otkrivanje spomenika djeci nastradaloj u Sarajevu 1992–1995, http://www.slobodnaevropa.mobi.
Otvorena vrata jednog od simbola Sarajeva: Građani i turisti preplavili zgradu Vijećnice, http://www.oslobodjenje.ba.
Pilarska J., Sarajewo. Miasto – idea konceptualizująca tożsamość wielokulturową, [w:]
Miejskie opowieści. Edukacyjne narracje przestrzeni, red. K. Kamińska, Wro- cław 2010.
Rewers E., POST-POLIS. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005.
Sarajevo: Uklonjen spomenik–bicikl ispred bolnice „Prim. dr. Abdulah Nakaš”, http://www.klix.ba.
Sjećanje na ljubav: Prije 20 godina ubijeni sarajewski Romeo i Julia, http://www.neza- visne.com.
Sjećanje na poginule u masakru na Markalama, http://balkans.aljazeera.net.
Sjećanje na ubijenu djecu Sarajeva, http://balkans.aljazeera.net.
Stanisławski W., Źródła kryzysu politycznego w Bośni i Hercegowinie, [w:] Europejski protektorat? Bośnia i Hercegowina w perspektywie środkowoeuropejskiej, red. M. Gniazdowski, Warszawa 2008.
Synowiec A., (Re)konstrukcje tożsamości. Wielogłos pamięci zbiorowych na przykładzie Re- publiki Bośni i Hercegowiny, [w:] Wielokulturowość: konflikt czy koegzysten- cja?, red. A. Śliz, M. S. Szczepański, Warszawa 2011.
Szacka B., Czas przeszły, pamięć, mit, Warszawa 2006.
Trawczyńska M., Geneza i konsekwencje konfliktu w Bośni i Hercegowinie w latach 1992–1995, Wrocław 2009.
Woźniak M., I co dalej? Wnioski płynące z orzeczeń Międzynarodowego Trybunału Spra- wiedliwości w Hadze z dnia 26 lutego 2007 roku w sprawie Bośnia i Hercego- wina vs Serbia i Czarnogóra, [w:] Bałkany u progu zjednoczonej Europy, red.
P. Czubik, Kraków 2008.
Zećo M., The National and Univeristy Library of Bosnia and Herzegovina during the Current War, „Library Quarterly: Information, Community, Policy”, 1996, vol. 66, no 3.
Zolj–Balenović E., Ratni tunel nezaobilazna turistička atrakcija: Gradz na izdisaju vratio život i nadu, http://www.oslobodjenje.ba.
