ROCZN. PZH; 1965, XXXVI, Nr 6
PAWEŁ GORYŃSKI, ELŻBIETA POLUS-SZENIAWSKA
PORÓWNANIE ROZWOJU FIZYCZNEGO DZIECI MIEJSKICH I WIEJSKICH W WIEKU 6—15 LAT
Z Zakładu Higieny Szkolnej Państwowego Zakładu Higieny Kierownik: prof. dr hab. L. Zdumkiewicz
iz Zakładu Statystyki Medycznej Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie Kierownik: doc. dr hab. M. Wysocki
Badaniami objęto 135.580 dzieci w wieku 6—15 lat ze wsi i z miast wojewódzkich. Stwierdzono utrzymywanie się nadal różnic pomiędzy wysokością i masą dzieci miejskich i wiejskich. W stosunku do badań roku 1978 różnice te zmniejszyły się. '
Notowane dotychczas różnice w rozwoju fizycznym dzieci wiejskich i miejskich [4, 9, 10] — poza ewentualnym uwarunkowaniem genetycz- nym — wynikają głównie z oddziaływania na dziecko szeroko pojętego środowiska związanego z zamieszkiwaniem w dużym mieście lub na wsi, ale też uzależnione są od warunków socjalno-bytowych rodziny, w której
rozwija się dziecko [5].
Zróżnicowanie środowiskowe zaznaczające się między miastem a wsią wynika bowiem z całego kompleksu czynników natury zarówno ekono- micznej, jak i społecznej [13]. Są to głównie różnice gospodarcze wystę- pujące pomiędzy miastem i wsią ukształtowane tradycyjnie, a także różnice narastające wraz z procesami urbanizacji i uprzemysłowienia kraju.
Silnie zaznaczone, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych, dążenie do zmiany warunków ekonomiczno-społecznych na wsi w kierunku WyTrów- nania różnie w standardzie życiowym rodzin w mieście i na wsi można by mierzyć zachowaniem się wskaźników rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży. Odnotowywano bowiem podwyższanie się wysokości i ma- sy ciała u tych dzieci wiejskich, którym na przestrzeni kilku lat popra- wiono warunki bytowe lub też doprowadzono je do poziomu życia w miastach [3, 8].
Zmiany w sytuacji ekonomicznej, zwłaszcza ludności w miastach, obserwowane w latach osiemdziesiątych, prawdopodobnie wpłyną na roz- wój somatyczny dzieci. W związku z tym celowe wydało się sprawdzenie, czy i jak dalece zacierają się różnice pomiędzy średnią wysokością i masą ciała dzieci miejskich i wiejskich.
MATERIAŁ I METODYKA
W latach szkolnych 1981/82 i 1982/83 objęto badaniami 135 580 dzieci (65 638 dziew- cząt i 67942 chłopców) w wieku 6—15 lat z 49 miast wojewódzkich oraz z gmin
znajdujących się na terenie wszystkich województw kraju.
W miastach badaniami objęto 76441 uczniów (37 643 dziewcząt i 38 798 chłopców) jednej lub kilku szkół podstawowych położonych w centrum miasta, przy czym przez centrum rozumiano część miasta, w której znajduje się poczta główna. Uczniowie
Roczniki PZH — 4
480 ° Р. Goryński, E. Polus-Szeniawska Nr 6
objęci badaniami uczęszczali do szkół zlokalizowanych w promieniu 1 km od poczty głownej.
Na wsiach badaniami objęto 57139 uczniów (27995 dziewcząt i 29144 chłopców).
wiejskich szkół podstawowych położonych w każdej 9 gminie w spisie alfabetycznym gmin województwa. W kilku województwach liczba uczniów szkół w wybranej 9 gminie była tak mała, że badaniami obejmowano wszystkich uczniów szkół podsta- wowych zlokalizowanych na terenie gminy 10 w spisie.
Dla oceny środowiska społeczno-bytowego przyjęto poziom wykształcenia ojca, ponieważ cecha ta jest w naszych warunkach dobrym wskaźnikiem różnicującym rodziny pod względem warunków socjalno-bytowych [1, 2].
Rozwój fizyczny dzieci określono na podstawie pomiarów wysokości i masy ciała wykonanych przez pracowników oddziałów higieny dzieci i młodzieży woje- wódzkich lub terenowych stacji sanitarno-epidemiologicznych, zgodnie z ogólnie
przyjętą metodyką.
Pracownicy wykonujący pomiary wysokości i masy ciała otrzymali dla łatwiej- szego zakwalifikowania uczniów do poszczególnych grup wieku, szereg rozdzielczy zawierający przedziały dat urodzenia dzieci. Szereg rozdzielczy sporządzono w taki sposób, aby środki klas wypadały na pełne lata, przy czym był on aktualny jedynie dla określonego miesiąca pomiarów.
W celu zredukowania wyników dostarczono badającym wzorcowe szeregi roz- dzielcze wysokości i masy ciała. Tak uporządkowane dane przesłano do Państwowego Zakładu Higieny, gdzie po sprawdzeniu zebrane wyniki poddano analizie statystycz- nej według ogólnie przyjętych metod [11].
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Liczebności zbadanych dzieci według wieku i wykształcenia ojca przed- stawiono w tabeli I.
Teoretycznie liczba zbadanych dzieci w każdym mieście oraz na wsi w każdym z województw kraju miała być tak duża, aby z uwzględnie- niem płci dziecka, w poszczególnych grupach wieku znajdowało się 80-—100 dzieci. Jak wynika z tabeli I liczebności dzieci w poszczególnych
Tabela I. Liczebności zbadanych chłopców i dziewcząt wg wieku i wykształcenia ojca
Wiek _ Miej Chłopcy Dziewczęta
ie iejsce i ais '
6 ZUPALERZ: wykształcenie ojca wykształcenie ojca latach szkania podstawowe średnie wyż- razem podstawowe średnie wyż- razem
sze sze
6 miasto 698 719 215 1632 722 700 211 1633
wieś 385 95 2 482 428 60 7 495
7 miasto 1462 1354 468 3284 1482 1415 444 3341
wieś 2390 333 39 2762 2090 331 37 2458.
8 miasto 1543 2090 783 4716 1855 1942 730 4527
wieś 2973 416 59 3448 2788 402 54 3244
9 miasto 1875 1936 638 4449 1831 1895 669 1395
wieś 3035 371 74 3480 2880 377 52 3309
10 miasto 1900 1922 688 4510 1852 1775 656 4283
wieś 3066 395 68 3529 2889 327 40 3256
и miasto 1865 1537 681 4383 1827 1647 653 4127
wieś 2905 521 46 3273 3013 316 84 3413
12 miasto 1884 1775 709 4308 1766 1723 67} 4160.
wieś 2854 ol? 41 3212 2343 277 45 3165
13 miąsto 1775 1786 669 4230 1743 1765 642 4150
wieś 2886 282 42 3210 2917 301 23 324
14 miasto 1762 1711 654 4127 1675 1666 638 3978
wieś 2963 236 58 3317 2955 256 29 3240.
15 miasto 1380 1286 43: 3099 1379 1230 439 3048
wieś 2162 197 72 2431 1966 181 27 23174
Razem miasto 16444 16416 5938 38788 16132 15758 5753 317643
wies 25630 3023 501 29144 24769 _ 2828 398 27995
мг 6 Rozwój fizyczny dzieci miejskich i wiejskich 48:
grupach wieku, z wyjątkiem najstarszych i najmłodszych mniej licznych ze względu na kryterium wieku szkolnego, były zbliżone. W grupie uczniów 6-letnich znalazły się dzieci rozpoczynające wcześniej naukę szkolną.
Porównanie średnich arytmetycznych wysokości i masy ciała dzieci wiejskich [6] ze średnimi uzyskanymi w badaniach dzieci z miast woje- wódzkich [7] przedstawione na rycinach od 1 do 4 raz jeszcze potwier- dziło istnienie ruznic w rozwoju fizycznym dzieci pochodzących z miast i ze wsi. Obserwowane różnice wysokości i masy ciała były statystycz- nie istotne.
ca | —
+70 — a
śiasto
188 = pó
ра Wieś Bia и Z
50 AA
40 Le ¢
fe
130 [7 320 |-
11 EL. badac doda Ц оо оф лы ны ей
6 7 & 98 Wi % 8 uM 48 67891011 12 13 14 15
5 Wiek w icioch
Ryc. 2
Ryc. 1. Wysokość ciała chłopców z miast wojewódzkich i z terenów wiejskich.
Ryc. 2. Wysokość ciała dziewcząt z miast wojewódzkich i z terenów wiejskich.
Jak wynika z ryciny 1 na przykład chłopcy miejscy w wieku 7 lat byli wyżsi od swych rówieśników ze wsi średnio o 1,7 cm. Różnica ta zwiększyła się u chłopców 14-letnich do 3,7 cm. W wieku 15 lat wysokość ciała chłopców miejskich była o 3,5 cm większa od średniej wysokości ciała chłopców wiejskich w tym samym wieku kalendarzowym.
W przypadku dziewcząt (rycina 2) różnice wysokości ciała pomiędzy 7 letnimi dziewczętami z miast wojewódzkich a ich koleżankami w tym samym wieku kalendarzowym ze wsi wynosiły średnio 1,3 cm. W wieku 14 lat różnice te zwiększyły się do 2,0 em, a w wieku 15 lat dziewczęta miejskie były średnio o 1,4 cm wyższe od swych rówieśniczek ze wsi.
Istnienie różnie obserwowano także w wielkości masy ciała badanych chłopców i dziewcząt.
I tak masa ciała chłopców 7-letnich pochodzących z miasta była Śred- nio o 0,7 kg większa od masy ciała siedmiolatków ze wsi. W wieku 14 lat u chłopców miejskich notowano średnio o 2,0 kg, a w wieku 15 lat o 2,2 kg większą masę ciała, aniżeli u chłopców w tym samym wieku ka- iendarzowym, mieszkających na wsi (ryc. 3).
U dziewcząt obserwowano podobną sytuację, z tym, że różnice pomię- dzy średnimi arytmetycznymi masy ciała dziewcząt mieszkających
482 P. Goryński, E. Polus-Szeniawska Ne 6
kg ką |
coe Missta Sob
Zé i Wiles
= !
sp Lo 50 fries wsz Bo > A „pna
= т a | A” 3
a le A ae ŚĘ p a p ff
> | | Je 4
30 [7 30 oor
Ae | ей
> | zp”
о = 1 wee
20k ae
в |
ее 5 „A ee a mad sog
6 7 8 9 10 11 12 13 % 15
ое к ietoga wiek w latach
Ryc. 8 Ryc. 4
Ryc. 3. Masa ciała chłopców z miast wojewódzkich i z terenów miejskich.
Ryc. 4. Masa ciała dziewcząt z miast wojewódzkich i z terenów wiejskich.
w mieście i na wsi okazały się w poszczególnych grupach wieku mniej- Sze (ryc. 4).
I tak np. dziewczęta miejskie 7-letnie były o 0,6 kg cięższe od swych rówieśniczek ze wsi. W wieku 14 lat różnice między wielkością masy cia- ła dziewcząt miejskich i wiejskich kształtowały się na poziomie 0,7 kg, na korzyść dziewcząt miejskich. W wieku 15 lat obserwowano odwrotn:
zjawisko. Masa ciała dziewcząt mieszkających na wsi była średnio o 1,6 ky większa od masy ciała dziewcząt w tym samym wieku kalendarzowym, wychowywanych w mieście.
W toku opracowywania uzyskanych wyników porównano zebrane dane ze średnimi arytmetycznymi wysokości i masy ciała uzyskanymi podczas ogólnopolskich badań dzieci szkolnych w roku 1978 przez Zaklad Antro- pologii PAN [13]. W ówczesnych badaniach wyróżniono 38 grupy Gziect.
mieszkające w małych i dużych miastach oraz na wsi. Dła porównaniu własnych wyników, dotyczących dzieci z miast wojewódzkich, posiużono się średnimi ważonymi charakteryzującymi wysokość i masę ciała dzieci pochodzących z małych i dużych miast. Nie stwierdzono istotnych różnie między średnimi arytmetycznymi wysokości i masy ciała uzyskanymi w roku 1978, a własnymi wynikami, zarówno dła dziewcząt miejskich, jak i dla chłopców. Należy jednak zaznaczyć. że średnia masa ciała 14 i 15 letnich chłopców i dziewcząt zbadanych w roku 1978 byla większa od 0,2 do 0,8 kg od masy ciała rówieśników zbadanych w roku 1982.
Porównanie średnich arytmetycznych wysokości i masy ciała dzieci wiejskich zbadanych w roku 1978 [13] z danymi uzyskanymi w rosu 1982 [6] pozwala na stwierdzenie, że we wszystkich grupach wieku, śred- nie arytmetyczne wysokości i masy ciała zbadanych dziewcząt i chłopców są wyższe od średnich uzyskanych w roku 1978, czyli różnice wysokości i masy ciała istniejące między dziećmi miejskimi i wiejskimi zmniejszyły
się w stosunku do różnic notowanych w roku 1978.
Jednym z istotnych czynników determinujących sytuację dziecka są warunki społeczno-bytowe, uzależnione w pewnej mierze od poziomu wy- kształcenia ojca. Wyższy bowiem poziom wykształcenia ojca zapewnia rodzinie wyższy ogólny poziom życia i w pełniejszy sposób zabezpiecza
Wr 6 Rezwej fizyczny dzieci miejskich i wiejskich 483
potrzeby poszczególnych członków rodziny, w tym również i dzieci. W ce- lu umożliwienia porównania dzieci miejskich z wiejskimi w grupach jed- norodnych pod względem poziomu wykształcenia ojca, przyjęto cechę tę jaso wskaźnik wiodący, określający środowisko społeczno-bytowe zarów- no w mieście, jak i na wsi.
W grupie zbadanych dzieci 43% uczniów mieszkających w miastach i 88% uczniów mieszkających na wsi miało ojców z wykształceniem pod- stawowym, 42% w miastach i 10% na wsi ojców ze średnim, a 15% w mia- stach i 2% na wsi ojców z wyższym wykształceniem.
W stosunku do rozkładu poziomu wykształcenia ogółu ludności kraju badana grupa mieszkająca w miastach charakteryzuje się większą liczbą osób z wykształceniem średnim i wyższym. Jest to związane z faktem, iż badani uczniowie pochodzą z miast wojewódzkich kraju. Odsetki osób a określonym poziomie wykształcenia mieszkające na wsi są zbliżone do danych uzyskanych w badaniach Zakładu Antropologii PAN w roku
1978 [13].
Jak wykazały badania [5, 6, 7, 12] istnieje zależność pomiędzy warun- kami socjalno-bytowymi określonymi poziomem wykształcenia ojca a roz- wojem fizycznym dzieci. Chłopcy i dziewczęta prawie we wszystkich grupach wiekowych, mieszkające tak w mieście, jak i na wsi, pochodzący z rodzin ojców z wyższym wykształceniem byli wyżsi i ciężsi od swych rówieśników, których ojcowie mieli średnie wykształcenie, zaś ci ostatni byli wyżsi i ciężsi od dzieci pochodzących z domów, w których ojcowie legitymowali się wykształceniem podstawowym. Istotność różnie spraw- dzono analizą wariancji w klasyfikacji podwójnej bez powtórzeń, gdzie jedną zmienną stanowił wiek badanych, a drugą poziom wykształcenia ojca [6, 1].
Można by więc przypuszczać, że różnice w średnich arytmetycznych takich cech antropometrycznych jak wysokość i masa ciała dzieci miesz- kających w miastach wojewódzkich i na wsi wynikają z różnej struktury ludności pod względem warunków socjalno-bytowych, określanych w tej pracy pośrednio poziomem wykształcenia ojca. Hipotezę tą sprawdzono porównując wysokość i masę ciała dzieci miejskich z wysokością i masą ciała dzieci wiejskich w grupach jednorodnych z punktu widzenia wy- kształcenia ojca.
Różnice wysokości ciała dziewcząt i chłopców mieszkających w mieście i na wsi w porównywanych grupach jednorodnych ze względu na poziom wykształcenia ojca zaznaczają się nadal (ryc. 5).
Natomiast różnice Średniej wielkości masy ciała dzieci analizowane w ten sam sposób nie są jednoznaczne (ryc. 6).
U chłopców pochodzących z rodzin, w których ojcowie posiadali wy- kształcenie średnie nie obserwowano wyraźnych różnie w wielkości masy ciała pomiędzy mieszkającymi na wsi czy też w mieście. U dziewcząt, z wyjątkiem 15-letnich, mieszkających w mieście lub na wsi, ale pocho- dzących z analogicznych warunków społeczno-bytowych określonych po ziomem wykształcenia ojca, średnia masa ciała nie różniła się. Wiejskie 15-letnie dziewczęta, w każdej z trzech grup określonych poziomem wy- kształcenia ojca, charakteryzowały się większą masą ciała aniżeli dziew -- częta pochodzzce z analogicznych grup mieszkają w mieście.
Na podstawie analizy można więc sądzić, zwłaszcza w przypadku masy ciała dziewcząt, że obserwowane niejednokrotnie różnice w wielkości ma- sy ciała pomiędzy dziewczętami miejskimi i wiejskimi wynikają w dużej
484 P. Goryński, E. Polus-Szeniawska Nr 6
cmt A ca| B
|. Miasto
170 d L ¥ Masto
+
P Vieś
Miasto
Wieś али.
А Е
cm | C ern
or ff
160 -- kg) C kg} A
150 |- 80 cd Miąsto | 2 wież
140 if ae als oe Wied fo
130 [7 ea U ly
1207 30P dr
ЕЛИ 20 |-
8 2 Ги
om cm
180- о "Q
ot +
17053 kgj 3 kg}
Маз en l: |.
160 7 oO 2 Wies 9 Wies
450 -- if Vies 50 + kz
$ ier tes Miasto Masto
49° 5 |- в
130 |- | Ba > e
4207 т 19 |- |.
О В И 11 LILA Lai. ot eh god KORA KG Ear
6789%01M121345 6789011121345 6739101112134 15 587 89 101112131415
Wiek w latach Wiek w latach
Ryc. 5 Ryc. 6
Ryc. 5. Wysokość ciała chłopców i dziewcząt z miast wojewódzkich i z terenów wiejskich, pochodzących z różnych grup społeczno-bytowych określonych pośrednio poziomem wykształcenia ojca. A — wykształcenie ojca wyższe, B — wykształcenie
ojca średnie, € — wykształcenie ojca podstawowe.
Ryc. 6. Masa ciała chłopców i dziewcząt z miast wojewódzkich i z terenów wiejskich, pochodzących z różnych grup społeczno-bytowych określonych pośrednio poziomem wykształcenia ojca. A — wykształcenie ojca wyższe, B — wykształcenie ojca średnie,
C — wykształcenie ojca podstawowe.
mierze z różnego składu społecznego obu porównywanych grup. Duża li- czebność osób z wyższym statusem wykształcenia w populacji miejskiej powoduje to, iż dziewczęta miejskie charakteryzują się wyższymi śred-
nimi arytmetycznymi masy ciała.
Podsumowując uzyskane wyniki trzeba stwierdzić, że poziom wykształ- cenia ojca pośrednio decydujący o warunkach społeczno-bytowych ro- dziny odgrywa, podobnie jak w mieście, pewną rolę także w kształtowa- niu się wielkości wysokości i masy ciała badanych dzieci wiejskich. Być rnoże inne kryterium podziału mieszkańców wsi np. na rolników indywi- dualnych, pracowników PGR, ludność wsi nie utrzymującą się z rol-
Nr 6 Rozwój fizyczny dzieci miejskich i wiejskich 485
nictwa, byłoby właściwsze, ale nie pozwoliłoby na porównanie dzieci miejskich z wiejskimi w grupach jednorodnych pod względem jakiegoś czynnika określającego środowisko społeczno-bytowe najsilniej oddziały-
wujące na dziecko.
WNIOSKI
1. Porównanie średnich arytmetycznych wysokości i masy ciała dzieci wiejskich ze średnimi uzyskanymi w badaniach dzieci miejskich potwier- dziło istnienie różnic w rozwoju fizycznym dzieci pochodzących z obu
tych środowisk.
2. Notowane różnice w rozwoju somatycznym dzieci wiejskich i miej- skich zmniejszyły się w roku 1982 w stosunku do różnie obserwowanych w roku 1978.
3. Średnie arytmetyczne wysokości i masy ciała dziewcząt i chłopców mieszkających w miastach nie różnią się od danych zebranych w bada- niach Zakładu Antropologii PAN (1978). Natomiast w przypadku dzieci wiejskich, we wszystkich grupach wieku średnie arytmetyczne wysokości i masy ciała zbadanych dziewcząt i chłopców okazały się wyższe od śred- nich uzyskanych w roku 1978.
4. Obserwowany w miastach gradient społeczny wysokości i masy cia- ła daje się również zaobserwować choć w mniejszym stopniu na terenach wiejskich kraju.
П. Горыньски, Э. Полюс-Шенявска
СРАВНЕНИЕ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ИЗ ГОРОДОВ И СЕЛ ОТ 6 ДО 15 ЛЕТ
Резюме
Исследовано 135580 детей (65638 девушек м 67942 мальчиков) возраста 6-—15 лет из 49 воеводских городов и гмин из територии всей страны. 76 441 де- тей — это ученики городских школ, а 57139 — это дети, ученики школ в се- лах. Измерения высоты и массы тела проведено в определенном сроке пользуясь вобще принятыми методами. Для оценки социально-бытовой среды принято уро- вень образования отца, потому что эта черта является хорошим указателем ха- рактеризующим семьи из социальной точки зрения. Констатировано присутствие зависимости между уровнем образования отца а средней высотой и массой тела девушек и мальчиокав так в городах как и в селах. Сравнение арифметических средних высоты и массы тела детей из сел с данными полученными в исследо- EAHMAX городских детей подтверждило присутствие различий в физическом раз- витии детей из обеих сред. Замечены в 1982 году разницы в соматическом раз- витии детей из городов и сел уменьшились в сравнении с различиями наблю- данными в 1978 году.
P. Goryński E. Polus-Szeniawska
COMPARISON OF SOMATIC DEVELOPMENT OF URBAN AND RURAL CHILDREN AGED 6—15 YEARS
Summary
The reported investigations were carried out on 135580 children (65638 girls and 67942 boys) aged 6—15 years in 49 province capitals and in rural communities in all provinces in the country. In the material 76441 children were studying in schcols in towns and 57139 in schools in villages. The measurements of body weight and height were done at definite times by the generally used methods. For determination of the socioeconomic class the educational level of the father was
486 P. Goryński, E. Polus-Szeniawska Nr 6
accepted, since this feature is a good indicator differentiating the families from the social point of view. A relationship was demonstrated between the educational level of the father and the mean body weight and height of girls and boys in towns and in villages. A comparison of the arithmetical means of body weight and height in children from rural areas with those from urban areas confirmed the presence of differences in the somatic development of children from both areas.
The differences in the somatic development of children from rural and urban areas noted in 1982 were lower than those found in 1978.
PISMIENNICTWO
1. Bielicki T., Szczotka H., Górny S., Charzewski J.: Rozwarstwienie społeczne współczesnej ludności Polski. Analiza wysokości ciała poborowych. Przeg. Antrop.
1981, 47, — 2. Charzewski J.: Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Studia i monografie AWF, Warszawa, 1981. — 3. Chrzqstek-Spruch H., Dobosz-Latalska C.: Ocena rozwoju fizycznego dzieci wiejskich z województwa lu- belskiego. Med. Wiejska, 1973, 8, 93. — 4. Goryński P., Polus-Szeniawska E.: Roz- wój fizyczny dzieci wywodzących się z różnych warunków społeczno-bytowych w miastach i na wsi. PTH, Problemy Higieny, 1984, 1, 21, 100. — 5. Goryński P., Polus-Szeniawska E., Zdunkiewicz 1.: Ocena wpływu czynników środowiskowych na wysokość i masę ciałą dzieci w wieku 7—8 lat. Roczn. PZH., 1980, 31, 6, 647. — 6. Goryński P., Polus-Szeniawska E.: Wysokość i masa ciała dzieci wiejskich w wieku 6-—15 lat. Roczn. PZH, 1985, 36, 344. — 7. Goryński P., Polus-Szeniaw- ska E.: Wysokość i masa ciała dzieci w wieku 6—15 lat z miast wojewódzkich Pol- ski. Zdrowie Publ. 1983, 94, 11—12, 569. — 8. Kopczyńska-Sikorska J., Kurniewicz- -Witczakowa B., Mięsowicz I., Woynarowska B., Niedźwiecka Z., Szilagyi-Pągow- ska I: Poziom i kierunki rozwoju dzieci i młodzieży w aspekcie uwarunkowań środowiskowych. Ped. Pol. 1980, 55, 277. — 9. Mierosławski W., Szczerkowski Z.:
Wpływ środowiska na kierunki rozwoju fizycznego młodzieży woj. gdańskiego. Pa- miętnik sesji naukowej poświęcony pamięci prof. Chwaligowskiego Katowice, 1974, 112. — 10. Nowicki G.: Rozwój fizyczny dzieci miejskich i wiejskich woj. bydgoskie- go. Kul. Fiz. 1975, 9, 403.
11. Sawicki F.: Elementy statystyki dła lekarzy. PZWL Warszawa, 1982. — 12.
Tyfa P.: Rozwój fizyczny dzieci ze wsi w województwie miejskim łódzkim. PTH, Problemy Higieny, 1984, 1, 21, 25. — 13. Waliszko i tnni: Stan rozwoju fizycznego dzieci szkolnych w Polsce. Zakład Antropologii PAN, Wrocław, 1980.
dn. 26.09.1984 r.
00-792 Warszawa, ul. Chocimska 24.
