Komunikowanie lokalno-regionalne w dobie społeczeństwa medialnego. T. 1, Problemy teoretyczno-praktyczne

Komunikowanie lokalno-regionalne w dobie społeczeństwa medialnego

Tom 1

Problemy teoretyczno-praktyczne

Komunikowanie lokalno-regionalne w dobie społeczeństwa medialnego

Tom 1

Problemy teoretyczno-praktyczne

pod redakcją

Stanisława Michalczyka i Katarzyny Brzozy

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2018

Recenzent:

Ryszard Kowalczyk

Tom dedykowany jest Profesorowi Jerzemu Mikułowskiemu Pomorskiemu

Wstęp

W  dniach 24–25 listopada 2016 roku odbyła się w  Ustroniu konferencja naukowa Komunikowanie lokalno-regionalne w  dobie społeczeństwa medial- nego. Wygłoszono ponad 40 referatów poświęconych różnym aspektom ko- munikowania lokalnego i  regionalnego w  Polsce i  za granicą. Konferencję zorganizował Zakład Komunikacji Społecznej Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego pracujący w następującym składzie:

prof. dr hab. Stanisław Michalczyk – kierownik, dr hab. Marek Mazur, dr Ka- tarzyna Brzoza, dr Monika Kornacka-Grzonka, dr Grażyna Pawlik – pracow- nicy Zakładu. Łącznie w  spotkaniu wzięło udział ponad 70 medioznawców, politologów i dziennikarzy reprezentujących prawie wszystkie polskie ośrodki uniwersyteckie badające lokalny i regionalny obszar komunikowania masowe- go. Zagranicznym uczestnikiem konferencji był prof. Aleksander Koroczyń- ski z  Rosji. Dziennikarstwo lokalne jest niekiedy nazywane „zapomnianym sektorem”, co związane jest z dominacją problematyki ogólnokrajowej w me- diach oraz procesami globalizacji. Referaty pokazały jednak, że tak wcale być nie musi, a lokalność i regionalność odgrywają w komunikowaniu masowym istotną rolę.

Pokłosiem Konferencji są dwa tomy zawierające zdecydowaną większość wy- głoszonych referatów.

Tom 1 poświęcony teoretycznym i praktycznym problemom komunikowania lokalno-regionalnego zawiera 19 artykułów analizujących uwarunkowania pol- skie i zagraniczne. Składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej autorzy skupiają się na ogólniejszych bądź bardziej szczegółowych aspektach komuniko- wania lokalnego lub regionalnego. Tom otwiera artykuł Stanisława Michalczy- ka mający charakter historyczno-teoretyczny. Autor przywołuje najważniejsze opracowania polskie i zagraniczne stanowiące kamienie milowe w drodze budo- wania teorii komunikowania i mediów lokalnych i/lub regionalnych. Definiuje podstawowe pojęcia i rysuje perspektywy rozwoju sektora. Teoretyczny charak- ter ma także artykuł Marka Jachimowskiego, który skupia się na regionie jako obszarze periodycznej komunikacji medialnej. Szkice Ryszarda Filasa i  Jacka H. Kołodzieja dotyczą dzienników regionalnych, ich przemian oraz zawartości.

Dorota Piontek i Szymon Ossowski przeanalizowali audytorium mediów lokal- nych (regionalnych), skupiając się głównie na uwarunkowaniach wielkopolskich.

Lucyna Szot w swoim artykule analizuje przyczyny i skutki deprecjacji zawodo- wej dziennikarza. Zjawisko to dotyczy także, a może przede wszystkim, dzien- nikarstwa lokalno-regionalnego.

Kolejne opracowania mają charakter bardziej szczegółowy, stanowiąc cen- ny wkład w naszą wiedzę o omawianym obszarze komunikowania. Agnieszka Grzesiok-Horosz poszukuje odpowiedzi na pytanie o  kwalifikację prawną ru- bryk w  lokalnych witrynach internetowych, potocznie zwanych „zakładkami”.

Marcin Piechocki i  Jacek Wyszyński prezentują wyniki badań nad ekspozycją miejscowości polskich w programach informacyjnych emitowanych na antenie trzech ogólnopolskich stacji telewizyjnych: TVP1, Polsat oraz TVN. Magdalena Ślawska przeanalizowała pierwsze strony lokalnych dodatków „Dziennika Za- chodniego” (31 tygodników powiatowych), dochodząc do wniosku, że są one zwizualizowane i niosą mało treści informacyjnych. Katarzyna Brzoza w swojej analizie jakościowej szuka odpowiedzi na pytanie o obraz kobiety, matki, męż- czyzny i  ojca wykreowany w  wybranych numerach „Dziennika Zachodniego”.

Artykuł mieści się w nurcie gender media studies. Paweł Sarna przybliża czytel- nikowi kwartalnik „Śląsk Literacki” (1952–1956), dokonując jego analizy w per- spektywie retorycznej. Czasopismo odegrało pozytywną rolę na Śląsku w okresie bezpośrednio poststalinowskim, m.in. dzięki prezentacji polskich tradycji w tym regionie. Ilona Biernacka-Ligięza i Bartosz Pietrzyk charakteryzują dwa radia akademickie (lubelskie radio „Centrum” z UMCS oraz radio „Sygnały” z Uni- wersytetu Opolskiego) jako przykłady radiowego komunikowania lokalno-regio- nalnego, w  tym przypadku środowiskowego. Programy radia akademickiego propagują wartości regionów i  kultur, które mogłyby przejść niezauważone w gąszczu zunifikowanych, globalnych komunikatów.

Część poświęconą uwarunkowaniom zagranicznym otwiera artykuł Maria- na Gieruli poświęcony prasie regionalnej Rosji. Autor omawia podstawowe pro- blemy terminologiczne, dokonuje typologii prasy periodycznej w regionach oraz analizuje uwarunkowania jej rozwoju. Zbigniew Oniszczuk wskazuje na przy- czyny popularności niemieckich gazet lokalnych i  regionalnych stanowiących podstawę całego systemu prasowego tego kraju, w  którym 67% mieszkańców w wieku ponad 14 lat regularnie sięga po papierowe wydania gazet i dzienników.

Viktoriya Havrylyuk przedstawiła krajobraz mediów regionalnych niepodległej Ukrainy. Artykuł zawiera wiele danych szczegółowych przybliżających odbiorcy stan i  perspektywy tego sektora. Autorka uważa, że pomimo niesprzyjających czynników rozwoju przed mediami regionalnymi otwierają się dobre perspek- tywy, korzystają bowiem z możliwości, jakie niesie ze sobą nowoczesna techno- logia, wzorują się także na najlepszych osiągnięciach czołowych mediów kra- jowych oraz uzyskują pomoc prawną i materialną państwa, mają w niedalekiej przyszłości szansę osiągnięcia odpowiedniego poziomu jakościowego. Dagmara

Głuszek-Szafraniec prezentuje politykę medialną dwóch regionów autonomicz- nych Hiszpanii, tj. Katalonii i Kraju Basków, wobec nowych mediów. Nowe tech- nologie wpływają na zmianę definiowania wspólnoty, zasięg mediów znacznie się poszerzył, a ich obszar oddziaływania jest praktycznie nieograniczony.

Mirosława Wielopolska-Szymura podjęła ważny problem radia społecznego na przykładzie Australii. Media społeczne (media trzeciego sektora) stanowią odpowiedź na potrzebę partycypacji społecznej mniejszości etnicznych. W Au- stralii 28% spośród słuchaczy wybiera radia społeczne. Agnieszka Roguska przedstawia wnioski z badań na temat kreowania mediów lokalnych przez mło- dzież w Polsce i na Łotwie. Badania dowiodły, że młodzi respondenci są pew- ni, że istnieje ogromna potrzeba funkcjonowania mediów lokalnych (na Łotwie nawet wyższe wskaźniki niż w Polsce). Badania objawiły brak edukacji lokalnej, środowiskowej, brak utożsamiania się z lokalną rzeczywistością. Kolejna autor- ka, Marta Ryniejska-Kiełdanowicz, wychodzi z założenia, że we współczesnym świecie miasta zaczynają odgrywać coraz większą rolę jako aktorzy stosunków międzynarodowych. Istotną rolę odgrywa w tym procesie promocja, która reali- zowana jest w dużej mierze przez media lokalne, które stanowią kapitał kultury i wizerunku.

W  temacie Konferencji oraz w  dwóch tomach publikacji składających się z artykułów naukowych inspirowanych konferencyjną debatą naukową przyjęte zostało założenie, że współcześnie nie da się ściśle rozdzielić masowego komuni- kowania lokalnego od masowego komunikowania regionalnego. Następuje swe- go rodzaju mieszanie problematyki i zawartości mediów wszystkich typów, czyli prasy, radia, telewizji i internetu. Najbardziej widoczne jest to w najstarszym me- dium, tj. prasie. Analizy zawartości pokazują, że gazeta o zasięgu przestrzennym regionalnym jest w dużym stopniu lokalna ze względu na zawartość, „obsługuje”

region kolportażowo, ale „obsługuje” jednocześnie treściowo społeczności lokal- ne. Te ostatnie nie są już społecznościami zamkniętymi, jak było dawniej, są otwarte, ich „granice” są płynne i  w  dużej mierze subiektywne. Aktualne jest jednak twierdzenie Waltera Schütza, że region (komunikacyjny) to suma komu- nikacyjna obszarów lokalnych. Wynika stąd pewne zamieszanie pojęciowo-ter- minologiczne, nieobce także fachowej zagranicznej literaturze przedmiotu. Dla przykładu wydana w  2010 roku praca zbiorowa pod redakcją prof. Mike Frie- drichsena nosi tytuł Przyszłość mediów a gazety regionalne. Ale podtytuł brzmi:

Przestrzeń lokalna w cyfrowym i mobilnym świecie medialnym¹. Poszczególni au- torzy omawiają zarówno pierwszy, jak i drugi obszar komunikacyjny, a dwa ter- miny często stosowane są wymiennie. Wspólną kategorią może tu być „bliskość”

wyrażająca się nie tylko geograficznie, lecz przede wszystkim emocjonalnie, bę- dąca jednocześnie efektem konwergencji lokalności i regionalności.

1 M. Friedrichsen, Hrsg.: Medienzukunft und regionale Zeitungen. Der lokale Raum in der digitalen und mobilen Medienwelt. Baden-Baden 2010.

Interesujące, choć już dobrze znane polskiej literaturze uwagi i spostrzeżenia poczynił prof. Berndt-Peter Arnold w książce poświęconej informacji². W roz- dziale pt. Ludzie potrzebują bliskości – dwa znaczenia informacji lokalnej i regio- nalnej stwierdza m.in.: „Gazeta regionalna jest ostatnim medium integracyjnym w społeczeństwie”; „90% wszystkich dziennikarzy uczyło się zawodu w redak- cjach lokalnych”; „Gazeta lokalna jest rezultatem świata bliskości”; „Dziennikar- stwo śledcze nie dotyczy tylko afery Watergate w »Washington Post« czy innych afer opisywanych w »Der Spiegel«, ale również zwykłych gazet lokalnych/regio- nalnych”³. Oprócz „bliskości” inną ważną kategorią jest tutaj „involvement”. Jest to w pewnym sensie kategoria magiczna i oznacza w nauce o mediach i komu- nikowaniu konstrukt polegający na silnym związku, relacji między jednostką a informacją medialną w określonej sytuacji. Innymi słowy, jest to powiązanie odbiorcy z sytuacją komunikacyjną, osobiste znaczenia, „dotyczenie”. Używa się także w tym kontekście terminu „ego-involvement”. Informacji „involvemento- wych” dostarczają – rzecz jasna – wszystkie media, jednak w mediach lokalnych/

regionalnych jest ich szczególnie wiele. Stąd też wynikają ich siły i perspektywy na przyszłość.

2 B.-P. Arnold: Nachrichten. Schlüssel zu aller Information. Baden-Baden 2016.

3 Ibidem, s. 167.

Stanisław Michalczyk

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Społeczności lokalne i regionalne

jako zadania informacyjno -publicystyczne

Local and Regional Communities as Informational and Journalistic Tasks

Abstract: The article consists of four parts. In the first one, the author discusses the development of local communication studies in Poland and in the world. He points to the key texts of recent decades from the field of local communication. This field encompasses the research on commu- nities of journalists, on the content of local media, on the structure of local media, and on their social reception. In the second part, an outline of the local communication theory is presented, this term is defined, and the factors that shape it are pointed out. The third part discusses the region as a communicational area. The author refers to significant Polish and non-Polish books.

In the final part, the issue of infotainment and the phenomenon of tabloidisation of local media are discussed.

Key words: local communication, region, tabloidisation, local journalism

Wstęp

W 1995 roku ukazała się książka, która w Europie stała się przełomem i kro- kiem milowym w rozwoju badań i teorii masowego komunikowania lokalnego.

Mowa o pracy Norberta Jonschera pt. Lokale Publizistik. Theorie und Praxis der örtlichen Berichterstattung. Ein Lehrbuch¹ (Lokalna publicystyka. Teoria i prakty- ka dziennikarstwa lokalnego. Podręcznik). Autor na gruncie badań empirycznych dokonał szerokiej i systemowej analizy całego obszaru w Niemczech, kraju, któ- rego system medialny jest w dużym stopniu oparty na lokalności i regionalności (350 dzienników). Wskazują na to już tytuły 10 rozdziałów: 1. Komunikowanie

1 N. Jonscher: Lokale Publizistik. Theorie und Praxis der örtlichen Berichterstattung. Ein Lehrbuch. Opladen 1995. We wstępie Jonscher stwierdza: „Media i dziennikarstwo lokalne doty- czące wsi, miast, powiatów określonego regionu ma w dobie współczesnej szczególne znaczenie w  obliczu globalizacji, europeizacji oraz internacjonalizacji polityki, gospodarki i  kultury […].

Informacje dotyczące odległych regionów podlegają inflacji, stwarzając obciążenie dla odbiorców w przeciwieństwie do informacji bliskiej, która jest potrzebna wielu ludziom, co wynika z ko- nieczności orientacji, personalnej identyfikacji, integracji w realnym świecie życia” (s. 5).

lokalne, 2. Powstanie i rozwój lokalnego komunikowania masowego, 3. Zadania i funkcje mediów lokalnych, 4. Radiofonia lokalna, 5. Prasa lokalna, 6. Redak- cja lokalna, 7. Dziennikarz lokalny, 8. Odbiorca: korzystanie i skutki lokalnych mediów masowych, 9. Zawartość lokalnego komunikowania masowego, 10. Ma- nagement i  marketing redakcyjny. Wszystko jest uzupełnione obszerną biblio- grafią, cenną rzeczą są tabele i schematy. Omawiana pozycja do tej pory służy studentom dziennikarstwa w krajach niemieckojęzycznych.

W 2000 roku ukazała się książka poświęcona polskiemu systemowi mediów lokalnych: Media lokalne w  systemie komunikowania. Współczesne tendencje i  uwarunkowania rozwojowe². Była to synteza dotychczasowych badań w  Pol- sce wraz z  próbą usystematyzowania całego obszaru teoretyczno -badawczego.

Podobnie jak praca niemiecka służy do dzisiaj studentom i naukowcom zajmu- jącym się lokalnymi mediami i związanym z nimi dziennikarstwem. Trzy lata później obszerną pracę na temat prasy lokalnej wydał Ryszard Kowalczyk³. Te opracowania podsumowujące dotychczasowy dorobek naukowy z komunikowa- nia lokalnego otwierają jednocześnie nowe perspektywy w  tym polu, ważnym ze społecznego i demokratycznego punktu widzenia. Sumą obszarów lokalnych jest region. O  ile w  Polsce w  ostatnich dziesięcioleciach sporo jest opracowań poświęconych komunikowaniu lokalnemu wewnątrz regionu (także regionów prasowo -wydawniczych), o  tyle samemu regionowi jako pewnemu terytorium komunikacyjnemu prac poświęcono relatywnie mniej. Skutkuje to mniejszą wie- dzą naukową i praktyczną potrzebną dziennikarstwu regionalnemu (dzienniki regionalne, radio regionalne, telewizje regionalne, portale regionalne). Przeło- mem była książka Marka Jachimowskiego wydana w roku 2006⁴.

Dzisiaj w  Polsce zagadnieniami komunikowania lokalnego i  regionalnego zajmuje się wielu badaczy z różnych ośrodków: Katowic, Krakowa, Lublina, Po- znania, Warszawy, Rzeszowa, Kielc, Olsztyna, Wrocławia, Szczecina, Koszalina, Łodzi, Opola, Gdańska. Orgaznizowane są na ten temat konferencje, wydaje się książki i artykuły. W Polskim Towarzystwie Komunikacji Społecznej działa sek- cja Media i Komunikowanie Lokalne. Można powiedzieć, że stan badań nie od- biega pod tym względem od stanu w innych krajach europejskich, USA i Rosji.

2 S. Michalczyk: Media lokalne w systemie komunikowania. Współczesne tendencje i uwa- runkowania rozwojowe. Katowice 2000.

3 R. Kowalczyk: Prasa lokalna w  systemie komunikowania społecznego. Poznań 2003; zob.

także: Idem: Wczoraj i dziś prasy lokalnej w Polsce. Poznań 2002; Kowalczyk słusznie stwierdza we wstępie do książki z 2003 roku: „Problematyka funkcjonowania, rozwoju i znaczenia czasopiśmien- nictwa lokalnego jest dla badacza niezwykle interesującym zjawiskiem zarówno z punktu widzenia prasoznawczego, socjologicznego, politologicznego, jak również kulturowego, a  nawet psycholo- gicznego. Uczestnictwo w procesie wymiany informacji i komunikowaniu ma dla jednostki olbrzy- mie znaczenie. Wobec czego również miejscowa prasa, która dostarcza informacji i oddziałuje na stosunki społeczno -polityczne, odgrywa istotną rolę w życiu współczesnego społeczeństwa” (s. 11).

Istota rzeczy została tutaj jasno sformułowana i nie wymaga dalszego komentarza.

4 M. Jachimowski: Regiony periodycznej komunikacji medialnej. Katowice 2006.

Coraz więcej wiemy o problemach tego ważnego odcinka komunikowania spo- łecznego. Poświęca mu się także sporo prac magisterskich oraz prace doktorskie.

Niektóre z nich napisane zostały pod kierunkiem autora niniejszego artykułu⁵. Na uwagę zasługuje cykliczne wydawnictwo pt. Media a  środowisko społeczne realizowane pod redakcją Stanisława Michalczyka i  Dariusza Krawczyka⁶. Lo- kalności i regionalności komunikowania masowego w całości poświęcona zosta- ła pozycja Oblicza mediów lokalnych i regionalnych z roku 2016⁷.

Historia badań nad prasą lokalną i  mediami lokalnym w  Polsce jest długa.

Należałoby temu zagadnieniu poświęcić odrębną książkę, nawet habilitacyjną. Hi- storia ta wiąże się bezpośrednio z osobą Profesora Jerzego Mikułowskiego Pomor- skiego, który w 1960 roku opublikował bodajże pierwszy artykuł na ten temat⁸. Jemu też poświęcony jest niniejszy tom. Prekursorskie prace powstawały w Ośrod- ku Badań Prasoznawczych w Krakowie (napisali je m.in. Walery Pisarek, Sylwester Dziki, Zbigniew Bajka, Ryszard Filas, Stanisław Nowicki, Henryk Siwek i  inni).

Na początku lat 80. XX wieku media i dziennikarstwo lokalne stały się głównym przedmiotem zainteresowań naukowego Zakładu Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego działającego pod kierunkiem Józefa Mądrego. To tutaj powstały pierwsze prace doktorskie napisane pod kierunkiem Jerzego Mikołowskiego Pomorskiego (Stanisław Michalczyk, Marian Gierula, Zbigniew Oniszczuk, Marek Jachimow- ski, Bernard Grzonka, Iza Kowol – kolejność chronologiczna). Już w  latach 80.

Zakład organizował konferencje krajowe i międzynarodowe z udziałem czołowych badaczy komunikowania lokalnego w Europie (brali w nich udział m.in. Otfried Jarren, Walter Schütz, Dieter Golombek, Jewgenij Kornikow, Michael Schmolke, Michael Haller i inni). Napisano wiele artykułów oraz pojawiały się pierwsze pra- ce zbiorowe. Trzech pracowników Zakładu napisało prace habilitacyjne z zakresu komunikowania lokalnego i regionalnego.

Jak wspomniano wyżej, obecnie wielu polskich badaczy podejmuje w swoich pracach tę problematykę. Młodsi medioznawcy bazują na dotychczasowym do- robku, twórczo go rozwijając. Powstają nie tylko prace magisterskie, lecz także doktorskie i – rzadziej – habilitacyjne. Można wyróżnić – w pewnym uproszcze- niu – cztery pola zainteresowań naukowych:

5 Dla przykładu: K. Brzoza: System lokalnego komunikowania masowego ziemi rybnicko- -wodzisławskiej. Praca doktorska. Katowice 2010.

6 S. Michalczyk, D. Krawczyk, red.: Media a środowisko społeczne. Dylematy teorii i prak- tyki. T. 1. Gliwice–Katowice 2006; Media a środowisko społeczne. Dylematy teorii i praktyki. T. 2.

Gliwice–Katowice 2011; Media a  środowisko społeczne. Dylematy teorii i  praktyki. T. 3. Gliwi- ce–Katowice 2014.

7 S. Michalczyk, D. Krawczyk, red.: Oblicza mediów lokalnych i regionalnych. Szkice medio- znawcze. Mikołów 2016.

8 J. Mikułowski Pomorski: Mieszkańcy ziem górskich chcą czytać prasę regionalną. „Ze- szyty Prasoznawcze” 1960, nr 1; Idem: O  czym winna pisać prasa regionalna. „Zeszyty Praso- znawcze” 1960, nr 4; Idem: Społeczne zapotrzebowanie na prasę lokalną. „Zeszyty Prasoznawcze”

1970, nr 4.

1. Badanie środowisk dziennikarskich w  mediach lokalnych i  regionalnych.

Głównie bazuje się tutaj na ankietach przeprowadzanych tradycyjnie i/lub internetowo. Często pojawia się wiele trudności w  uzyskiwaniu materiału empirycznego, m.in. ze względu na pewien opór środowisk dziennikarskich, niechęć do ujawniania danych, sposobów pracy, poglądów i opinii, zasłania- nie się tajemnicą dziennikarską itd. Chyba najlepszym sposobem zbierania informacji jest osobiste docieranie badacza do redakcji i konkretnych osób.

Przekonują się o tym chociażby doktoranci i magistranci. Interesującym za- gadnieniem jest badanie związków dziennikarzy lokalnych z public relations oraz rzecznictwem prasowym instytucji, urzędów, firm. Lokalne środowi- ska dziennikarskie (często w  złej kondycji finansowej) uwikłane są często w różne lokalne stosunki z władzami lokalnymi, biznesem czy instytucjami (np. z Kościołem).

2. Badanie zawartości. Ma tutaj zastosowanie tradycyjna lub komputerowa ana- liza zawartości, metoda dobrze opisana w  naszej (i  obcej) literaturze. Często błędem badaczy jest nadmierne przywiązywanie uwagi do kwantów bez na- leżytych uogólnień oraz szukania trendów w dłuższej perspektywie czasowej, wiązania danych empirycznych z sytuacją polityczną, kulturową czy gospodar- czą lokalnego/regionalnego medium. Nadmierna szczegółowość wyrażana ta- belami i schematami prowadzi do banalnych wniosków, a ponadto jest trudna w odbiorze czytelniczym. Tym niemniej metoda ta pozwala weryfikować ist- niejące teorie wpływu na zawartość mediów (np. gatekeepingu, teoria wartości informacji, agenda -building, framing)⁹. Dostarcza także wiedzy o rzeczywistej treści mediów lokalnych oraz o lokalności pierwotnej i wtórnej.

3. Badanie struktury mediów lokalnych. Jest to temat często podejmowany i  wnoszący wiele nowego do stanu wiedzy o  tym sektorze. Konkretnie ba- dane jest radio lokalne, poszczególne rodzaje prasy (np. samorządowa, pry- watna), telewizja lokalna czy portale internetowe. Rzecz jasna, na przestrzeni lat najwięcej opracowań poświecono prasie drukowanej, gdyż to właśnie ten rodzaj medium lokalnego leży u  podstaw systemu. Początki prasy lokalnej na ziemiach polskich sięgają połowy XIX wieku. Przedmiotem zainteresowań w ostatnich latach jest konwergencja przebiegająca w sektorze lokalnym, kon- wergencja w różnych swych aspektach.

4. Badanie społecznego odbioru mediów lokalnych, w  tym także skutków ich oddziaływania. Jest to związane z  czwartym i  piątym pytaniem formuły Lasswella. Systematyczne badania odbioru prowadzą ogólnopolskie firmy specjalistyczne, nie są one jednak w  stanie uchwycić procesów na szczeblu lokalnym. Poza tym operują tylko ogólnymi wskaźnikami zasięgów (np. słu-

9 O  metodzie analizy, zawartości zob. np. S. Michalczyk: Prezydencja Polski w  Radzie Unii Europejskiej. Teoretyczno -metodologiczne aspekty rezonansu medialnego. W: M. Kolczyń- ski, red.: Obraz prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej (2011) w wybranych tytułach prasy polskiej. Katowice 2013, s. 11–28.

chalności radia lokalnego), nie wchodząc w szczegóły procesów recepcyjnych.

Dlatego też lepsze rezultaty dają samodzielne badania prowadzone na użytek różnego typu prac. Narzędziem badawczym jest tutaj ankieta realizowana tradycyjnie lub internetowo. W zadaniach tych zasadniczo nie wychodzi się poza społeczność lokalną lub regionalną, jeżeli bada się odbiór większej liczby obiektów medialnych. Wskaźnikiem pomocniczym może być wiedza o  na- kładach, która daje ogólną orientację. Recepcja mediów lokalnych to jednak temat znacznie szerszy¹⁰.

Ze względu na społeczną i polityczną ważność regionu utożsamianego z woje- wództwem istnieje potrzeba rozwijania badań i refleksji nad mediami „obsługują- cymi” ten właśnie obszar. Inicjatywę wypełnienia pewnej luki podjęli w ostatnich latach badacze rzeszowscy. Redaktorzy książki Dzienniki regionalne w Polsce¹¹ po- stawili sobie niezwykle ambitne i trudne zadanie polegające na prezentacji gazet mających kilkudziesięcioletnią historię i zwykle wysoką pozycję na swych regional- nych rynkach wydawniczych. Zadanie to powierzyli 16 autorom, którzy wykazali się oryginalnością spojrzenia oraz inwencji twórczej. Scharakteryzowano sylwetki 16 gazet, są nimi: „Dziennik Polski” (Ryszard Filas), „Dziennik Wschodni” (Lidia Pokrzycha), „Echo Dnia” (Jolanta Kępa -Mętrak), „Express Ilustrowany” (Monika Worsowicz), „Gazeta Codzienna Nowiny” (Paweł Kuca), „Gazeta Lubuska” (Pa- weł Urbaniak), „Gazeta Pomorska” (Jarosław Reszka), „Gazeta Współczesna” (Zbi- gniew Natkański), „Głos – Dziennik Pomorza” (Paulina Olechowska), „Kurier Po- ranny” (Rafał Polak), „Kurier Szczeciński” (Paulina Olechowska), „Nowa Trybuna Opolska” (Justyna Kubik), „Polska Dziennik Bałtycki” (Robert Stopikowski), „Pol- ska Dziennik Łódzki” (Monika Worsowicz), „Polska Dziennik Zachodni” (Jolan- ta Dzierżyńska -Mielczarek), „Polska Gazeta Krakowska” (Ryszard Filas), „Polska Gazeta Wrocławska” (Paweł Urbaniak), „Polska Głos Wielkopolski” (Marcin Pie- chocki), „Polska Kurier Lubelski” (Lidia Pokrzycka), „Super Nowości” (Dominik Szczepański). W 2016 roku pojawiła się praca zbiorowa poświęcona radiu regio- nalnemu w Polsce¹². Tom jest wszechstronną charakterystyką stacji regionalnych

10 Przykładowe opracowania w  poszczególnych polach: L. Szot: Dziennikarze mediów lo- kalnych w Polsce. Między profesjonalizmem a koniecznością przetrwania. Wrocław 2013; K. Du- dek: Rola rzeczników prasowych w komunikacji masowej. Sosnowiec–Praga 2015; D. Krawczyk:

Dziennikarze województwa śląskiego jako odbiorcy działań public relations. Praca doktorska. Ka- towice 2006; J. Kępa -Mętrak: Prasa samorządowa. Kielce 2015; M. Gierula, red.: Współczesny dziennikarz i nadawca. Sosnowiec 2006; D. Tworzydło, P. Kuca: Relacje z mediami w samorzą- dach. Teoria i praktyka. Rzeszów 2010, O. Jarren, P. Widlok: Lokalradio für die Bundesrepublik Deutschland. Berlin 1985; E. Brogi, N. van Eijk, R. Fathaig: Regionales und lokales Fernsehen in Europe. Straßburg 2016; I. Metag: Politische Kommunikation in lokalen und nationalen Öffent- lichkeit. Ein Vergleich der Rezeptions - und Meinungsbildungsprozesse. Baden -Baden 2014.

11 P. Kuca, W. Furman, K. Wolny -Zmorzyński, red.: Dzienniki regionalne w Polsce. Stan na koniec grudnia 2013 roku. Rzeszów 2014.

12 P. Kuca, W. Furman, K. Wolny -Zmorzyński, red.: Radio regionalne w Polsce. Stan na koniec grudnia 2014 roku. Rzeszów 2016.

zawierających podstawowe informacje o stacjach, historię i funkcjonowanie w la- tach 1990–2014, problemy misji, obecność tematyki regionalnej/lokalnej w progra- mie, struktury organizacyjne, najważniejsze działania podejmowane w roku 2014, najważniejsze osiągnięcia, w tym nagrody i wyróżnienia. W opracowaniu znalazły się charakterystyki wszystkich regionalnych rozgłośni Polskiego Radia oraz pięciu komercyjnych sieci radiowych skupiających stacje lokalne RMF, MAXXX, Złote Przeboje, Radio Plus, Radio WAWA i Radio Eska. Praca gromadzi w jednym miej- scu bogaty zasób informacyjny o stanie radiofonii regionalnej i lokalnej w Polsce.

W przygotowaniu jest opracowanie dotyczące telewizji regionalnych.

1. Zarys teorii komunikowania lokalnego

Komunikowanie lokalne to miejscowo ograniczona bezpośrednia (face to face) lub zapośredniczona medialnie wymiana wiedzy (informacji) pomiędzy mieszkańcami wspólnoty, dzielnicy miasta, miasta, powiatu lub mikroregionu w celu tworzenia porozumienia o sprawach aktualnych, ale także przeszłych lub przyszłych (Heinz Pürer). W najbardziej banalnej formie realizowane jest przez codzienne rozmowy ludzi w mieszkaniach, zakładach pracy, sklepach, na ulicy, w  ogródkach itd. Tematy są tu różnorodne, najczęściej dotyczą codzienności, spraw prywatnych, ale także lokalnej polityki, gospodarki, edukacji, religii, śro- dowiska itd. Komunikowanie lokalne bezpośrednie oparte jest na interakcjach międzyludzkich powodujących, że tworzy się sieć komunikacyjna lub sieci ko- munikacyjne. Ma to charakter powszechny w  tym sensie, iż bez komunikacji członek wspólnoty nie mógłby funkcjonować, byłby z niej wykluczony. Można wyróżnić następujące sfery komunikowania lokalnego:

a) sferę prywatną, mającą charakter autonomiczny wobec sfery publicznej, ko- munikacja odbywa się w  zamkniętym kręgu osób i  w  przestrzeni dla nich tylko dostępnej;

b) sferę sąsiedzką mającą cechy pewnej bliskości wynikającej z miejsca zamiesz- kania; jest ona względnie odseparowana od innych sąsiedztw;

c) sferę zawodową, czyli quasi -prywatną obejmującą osoby wykonujące podob- ne lub te same czynności zawodowe i skoncentrowane w tym samym miejscu, w którym wytwarza się sieć bezpośrednich interakcji komunikacyjnych; sieć ta jest zamknięta i słabo dostępna dla innych grup, np. nauczycieli, górników, lekarzy;

d) sferę stowarzyszeniowo -organizacyjną, w której skupieni są ludzie o podob- nych zainteresowaniach i/lub celach, np. organizacje polityczne, sportowe, hobbystyczne, religijne;

e) sferę publiczno -lokalną, w  której funkcjonują media lokalne podejmujące sprawy dotyczące ogółu polityki lokalnej (np. samorząd, polityka komunalna, lokalne problemy ekologiczne, obyczajowe, historia, edukacja, sport itd.).

W dobie rozwoju nowoczesnych środków komunikowania, a zwłaszcza inter- netu, wysuwana jest przez badaczy teza o „upadku tradycyjnej lokalnej struktury komunikacyjnej”. Towarzyszą temu zmiany w lokalnej sferze publicznej. Wiąże się to z zanikiem czy redukcją bezpośrednich miejsc komunikacyjnych w postaci par- ków, kawiarni, boisk, jarmarków, festynów itd. (Jonscher podaje, że w 1993 roku tylko 10% Niemców było członkami kręgów stowarzyszeniowych o  charakterze publicznym, podczas gdy w 1963 roku – 32%). W  przestrzeni lokalnej istnieje szczególna opozycja: komunikowanie interpersonalne vs. komunikowanie maso- we, czyli rozdzielenie partnerów komunikacyjnych (lub jego brak). Wspólnota ma to do siebie, że sprzyja stycznościom osobowym i komunikacji bezpośredniej.

Istotne znaczenie dla teorii mediów i komunikowania lokalnego ma pojęcie przestrzeni. Jest to pewien obszar (terytorium) mający określone cechy nie tylko geograficzno -topograficzne, ale także społeczno -kulturowe, polityczne, gospo- darcze oraz medialne. Konstruują ją następujące czynniki:

a) czynnik kulturowy – w jego skład wchodzą wspólny język (dialekt, gwara), wspólna historia, wspólna religia, wspólne doświadczenia, wspólne obyczaje, wspólne organizacje; w tym kontekście można mówić o przestrzeniach języ- kowych, religijnych czy przestrzeniach przeżywania; na tej bazie konstruuje się tożsamość (identyfikacja) mieszkańców oraz mentalność (sytuacji takiej odpowiada niemieckie słowo Heimatgefühl);

b) czynnik polityczny – wyraża administracyjno -polityczne aspekty przestrzeni (obszaru); w tym kontekście można mówić o gminach, miastach, powiatach, gdzie skupiona jest władza;

c) czynnik gospodarczy – obszar jest formą wspólnego rynku, przemysłu, usług, pracy i  konsumpcji, niekiedy jest to oparte na istnieniu jakiegoś istotnego surowca kształtującego rynek pracy i utrzymania (np. węgiel kamienny), nie- kiedy znaczenie ma także czynnik klimatyczny czy przyrodniczy (obszary górskie, nadmorskie);

d) czynnik medialny – obszar jest konstruowany przez publiczność tych samych mediów, odbiorców tych samych informacji posiadających zdolność integracji mieszkańców oraz zdolność określania ważnych tematów (agenda -setting).

Drugim istotnym pojęciem jest przestrzeń lokalna. Wyrażenie to jest właści- wie pleonazmem, czyli składa się z wyrazów to samo lub prawie to samo zna- czących (łacińskie słowo locus oznacza ‘miejsce’). Tym niemniej jest ono bardzo przydatne z medioznawczego punktu widzenia. Michael Haller daje następującą definicję przestrzeni lokalnej: jest to „fizycznie doświadczalny obszar codzienne- go życia ludzi, w którym zachodzą procesy integracyjne, realizuje się codzienny kontakt i komunikacja”¹³. W literaturze medioznawczej i socjologicznej można

13 M. Haller: Lokale Kommunikation. In: G. Bentele, H.B. Brosius, O. Jarren, Hrsg.:

Öffentliche Kommunikation. Handbuch Kommunikations – und Medienwissenschaft. Wiesbaden 2003, s. 576–577.

się spotkać jeszcze z podobnymi, pokrewnymi terminami: np. bliski świat, sub- lokalność, region. Wszystkie one mają swoje konteksty medialne. O  ile pojęcie region ma konotacje szersze (media regionalne), o tyle pojęcie obszar sublokal- ny ma konotacje węższe (media sublokalne funkcjonujące w  ramach obszaru lokalnego). Trzeba zaznaczyć, że granice przestrzeni lokalnych są płynne oraz mają charakter subiektywny, tzn. zależą od indywidualnych postaw i poczucia ludzi. Przestrzenie lokalne mają ponadto charakter dynamiczny, tzn. zmieniają się wraz z duchem czasu i ogólnym rozwojem społecznym (inaczej przestrzenie te wyglądały np. w XVI wieku, inaczej w wieku XIX, a inaczej dzisiaj).

Trzecim istotnym pojęciem jest komunikowanie lokalne. Pojęcie to łączy w so- bie kategorie przestrzenne z kategoriami medialnymi. W najprostszym rozumie- niu oznacza ‘komunikację w miejscu’ lub ‘komunikację o danym miejscu’. Istota pojęcia jest rozważana co najmniej od lat 70. XX wieku i doczekało się ono wielu różnych prób definicyjnych. Bezsprzecznie jest to – jak wskazano wyżej – pewna mieszanka komunikacji interpersonalnej z  komunikacją medialnie zapośredni- czoną, jest to zatem komunikacja społeczna i paraspołeczna. Można wyróżnić trzy wzajemnie się uzupełniające modele komunikowania lokalnego (KL):

1. Komunikowanie lokalne jako system społeczny. W modelu tym KL pojmo- wane jest jako otwarty system będący częścią szerszego systemu komuni- kacyjnego (regionalnego, ogólnokrajowego, światowego), przy czym jest to system nie tylko geograficzny, ale przede wszystkim społeczny, odnoszący się do społeczności lokalnej. Jest to zatem część komunikowania publicznego odnosząca się do lokalności jako zjawiska socjologicznego. KL jest procesem permanentnym polegającym na trwałej wymianie znaczeń w lokalnej opinii publicznej. Nośnikami komunikowania publicznego w systemie lokalnym są media lokalne. W procesie KL następuje integracja jednostek ze strukturami lokalnymi dzięki otrzymywaniu informacji o wydarzeniach i stanach rzeczy.

Taka informacja ma nie tylko ważny, ale wprost konieczny charakter (nie- możliwe jest istnienie i funkcjonowanie jednostki bez partycypacji w komu- nikowaniu lokalnym).

2. Komunikowanie lokalne jako komunalna opinia publiczna. Model ten kładzie nacisk na polityczno -organizacyjne aspekty KL. Komunikowanie to tworzy lo- kalną opinię publiczną, która pełni nie tylko funkcje integracyjne (jak w mode- lu poprzednim), lecz także kontrolne (wobec władzy lokalnej), partycypacyjne oraz artykulacyjne. W demokratycznie zorganizowanym społeczeństwie musi istnieć na szczeblu lokalnym instrumentarium wyrażania woli i kontroli decyzji, muszą istnieć narzędzia wyrażania woli artykulacji interesów obywateli. Tymi narzędziami są – oprócz mediów lokalnych – także inicjatywy obywatelskie, związki i  stowarzyszenia, partie oraz przedsiębiorstwa. Odbiorcą postulatów jest lokalny system administracyjno -polityczny (samorząd) będący głównym aktorem w systemie lokalnym. Dzięki procesowi komunikowania lokalnego są artykułowane i wprowadzane do opinii publicznej określone potrzeby, intere-

sy, opinie, wola zwykłych obywateli. To teoretyczne założenie w praktyce jest realizowane w sposób bardziej lub mniej skuteczny, ważna jest w tym wymia- rze niezależność mediów lokalnych, od tego zależą ich możliwości kontrolne, krytyczne, reprezentacyjne oraz artykulacyjne. Skrótowo rzecz ujmując: KL to swego rodzaju pośrednik między społecznością a jej władzą (Schemat 1).

Schemat 1. Sieciowy model przestrzenny komunikacyjnej lokalnej opinii publicznej

Służby komunalne Komunalni

decydenci polityczni

Organizacje Związki Przedsiębiorstwa

Medialna opinia publiczna

PR PR

Widownia Partie Grupy Środowisko Stowarzyszenia/ inicjatywy

Komunikowanie interpersonalne i grupowe Polityczna

opinia publiczna

Rynkowa opinia publiczna Społeczność

Objaśnienia: Służby komunalne: zabezpieczenie społeczne, bezpieczeństwo, szkolnictwo, zdrowie, trans- port, planowanie miejskie; Rynkowa opinia publiczna: zaopatrzenie (podaż – popyt), informacja rynkowa, informacje użytkowe; Medialna opinia publiczna: gazety, prasa ogłoszeniowa, pisma ulotkowe, środki re- klamowe (plakaty), lokalna radiofonia i  telewizja; PR: Public Relations; Polityczna opinia publiczna: de- cydowanie w systemie politycznym, kształtowanie woli obywateli; Ujawniona opinia publiczna: działania, organizacje publiczne, ludzie w miejscach publicznych.

Źródło: M. Haller: Lokale Kommunikation. In: G. Bentele, H.B. Brosius, O. Jarren, Hrsg.: Öffentliche Kommunikation. Handbuch Kommunikations – und Medienwissenschaft. Wiesbaden 2003, s. 586.

3. Komunikowanie lokalne jako sieć. Sieć ta przejawia się w trzech wymiarach:

po pierwsze, jest przestrzennie ograniczona; po drugie, jest środowiskowo zagęszczona i po trzecie, jest ogólnie dostępna na danym obszarze (Haller).

W  tym rozumieniu KL wytwarzane jest przez interakcje symboliczne mię- dzy ludźmi i organizacjami, przyjmuje postać sieci. Interakcje mają charakter

spontaniczny, ogólnodostępny i  zależny od ogólnej aktywności ludzi, grup, organizacji, ale także instytucji funkcjonujących w ramach wspólnoty lokal- nej. Media lokalne tworzą w niej medialną opinię publiczną, która usytuowa- na jest centralnie i absorbuje działania wszystkich indywidualnych i zorgani- zowanych aktorów. W niej artykułują się potrzeby, tematy i interesy aktorów.

Szczególną formą medialnej opinii publicznej jest polityczna lokalna opinia publiczna. Obok niej istotne znaczenie ma opinia rynkowa. Lokalne media działają jako system, ale znaczenie ma pojedynczo każde z nich.

Media lokalne są nośnikiem komunikowania politycznego między obywa- telami a  władzą (organizacjami, partiami, elitami), przyczyniając się do roz- wiązywania konfliktów i  wzmacniając partycypację. Dzięki korzystaniu przez członków społeczności lokalnych z ich zawartości wzmacniają socjalizację oraz pełnią funkcję rozrywkową (eskapizm, odprężenie). Te ostatnie funkcje kore- spondują z  potrzebami ludzkimi. Koncepcja sieci zakłada, że są one częścią tkanki społeczności lokalnej o  charakterze symbolicznym i  praktycznym, ich funkcjonowanie wplecione jest w komunikację interpersonalną. To są wszystko założenia normatywne. W praktyce wypełnianie funkcji zależy od zawartości, która podlega tym samym trendom charakterystycznym dla mediów o szerszym zasięgu przestrzennym, co przejawia się m.in. w tabloidyzacji i w infotainmencie (o czym będzie mowa w dalszej części artykułu). Grzechem mediów lokalnych jest stawanie się mediami władzy, a nie mediami społeczności. Wówczas tylko pozornie są one lokalne, gdyż nie wyrażają interesów ludzi, nie są częścią „syste- mu artykulacyjnego” oraz elementem „kolektywnego systemu wypracowywania decyzji”. Cechą charakterystyczną lokalnych mediów władzy jest zawężenie tzw.

wielostronności publicystycznej. Unika się tematów dla władzy niewygodnych, a eksponuje jej sukcesy i osiągnięcia. Jest to swego rodzaju agenda -building lub lokalny management tematyczny czy wydarzeniowy. Zjawiska te już dawno opi- sał Kepplinger¹⁴.

2. Region jako obszar komunikacyjny

Informacja medialna (w dużym stopniu także publicystyka) ma ze swej istoty swoje terytorialno - przestrzenne odniesienie. Odbiorcy nadają jej mniejsze lub większe znaczenie. Klasyk medioznawstwa niemieckiego Walter Hagemann już

14 Szerzej zob. P. Szostok, R. Rajczyk: Komunikowanie lokalne w Polsce. O instrumentach polityki komunikacyjnej samorządów. Katowice 2013; A. Hess, M. Mazur, red.: Wybory samo- rządowe w mediach regionalnych. Dzienniki regionalne i telewizyjne audycje wyborcze jako plat- formy komunikacji politycznej. Katowice 2012; K. Maciejewska: Prasa lokalna w  kampaniach wyborczych. Toruń 2008; K. Maciejewska -Mieszkowska, K. Szumiński, red.: Obraz parlamen- tarnej kampanii wyborczej w polskich mediach regionalnych w 2011 roku. Ujęcie medioznawczo- -politologiczne. T. 1–2. Warszawa 2015.

w  latach 50. XX wieku konstatował, iż „w  danym miejscu informacja ma nie- zwykle ważne i aktualne znaczenie, natomiast pięćdziesiąt kilometrów dalej nie przyciągnie niczyjej uwagi”¹⁵. Zatem przekraczanie pewnych przestrzeni niesie za sobą określone negatywne skutki dla samego procesu dystrybucji informacji.

W  innej, obcej przestrzeni informacja może nie być społecznie akceptowana, a nawet może okazać się społecznie bezużyteczna. Na pewno nie wystarczy tutaj samo geograficzne podejście do zagadnienia. Należy uwzględniać także wiele cech danego systemu społecznego odróżniającego go od innych przestrzeni (te- rytoriów) oraz od przestrzeni ogólnokrajowej czy globalnej. Wieloletni badacz mediów lokalnych i  regionalnych w  Niemczech Dieter Golombek pisał w  tym kontekście: „Wszystko, co się przeżywa, nie przeżywa się w  pustej przestrzeni powietrznej, lecz w konkretnym miejscu, na konkretnym obszarze. W związku z tym obywatel formułuje pewne konkretne wymagania w stosunku do systemu informacyjnego, od którego oczekuje przełożenia decyzji (np. w dziedzinie eko- logii, polityki, rynku pracy, transportu, uprzemysłowienia) zapadających w cen- trach politycznych na konkretny język miejscowy. W przeciwnym razie procesy społeczne nie będą rozumiane, będą postrzegane jako abstrakcyjne”¹⁶.

Regionalna przestrzeń komunikacyjna jest usytuowana pomiędzy prze- strzenią lokalną a  ogólnokrajową. W  tym znaczeniu pojęcie region używane jest najczęściej w  literaturze medioznawczej zarówno zagranicznej, jak i  pol- skiej, chociaż niekiedy jeszcze zdarza się mieszanie pojęć, np. nazywanie me- diów lokalnych regionalnymi. Mieszanie to wynika z nieznajomości literatury i ustaleń naukowych, które podjęto już w latach 80. XX wieku a nawet wcześ- niej. Termin region jest wieloznaczny (może stąd wynikają owe nieporozumie- nia) i ma różne znaczenie w różnych dyscyplinach naukowych. Niekiedy pod tym pojęciem rozumie się Europę Środkową, Bliski Wschód, Amerykę Środ- kową czy kraje Azji Południowo -Wschodniej. Do obiegu naukowego weszło też pojęcie euroregion oznaczające formy współpracy gospodarczej i integracji obszarów leżących przy granicy dwóch państw. Niekiedy mówi się też o  re- gionach w  kontekście rozwoju cywilizacyjnego danych obszarów, np. Północ, Południe, Wschód, Zachód.

Pozostając w obrębie tradycji medioznawczej, warto przytoczyć słowa znane- go (nieżyjącego już) badacza Waltera Schütza, autora wielu podstawowych pojęć medioznawczych. Jego zdaniem lokalność jawi się w  komunikowaniu jako po- jęcie abstrakcyjne. Jeśli w jego definiowaniu nie uwzględni się bliskości świata odbiorcy, a  więc jego najbliższej rzeczywistości, z  którą jest on związany po- przez miejsce zamieszkania, miejsce pracy, miejsce, gdzie spędza chwile wolne i miejsce, w którym czuje się szczególnie bliską więź poprzez wspólne z innymi doświadczenia, kontakty itd. Następnym stopniem po tak rozumianej lokalności

15 W. Hagemann: Die Zeitung als Organismus. Heidelberg 1950, s. 130.

16 D. Golombek: Messlatten für das Lokale. In: Almanach fur Journalinten. Bonn 1993, s. 29.

jest pojęcie region oznaczające obszar sumujący kilka lub nawet wiele obszarów lokalnych. Obszarowi tak rozumianego regionu najbardziej odpowiada pojęcie prasa i dziennikarstwo regionalne. Ponad tym stoi już tylko obszar danego kraju z prasą ogólnokrajową¹⁷.

Podejmując problematykę regionalną, także w  ramach badań medioznaw- czych, badacz musi rozstrzygnąć problem, co rozumie pod pojęciem regionu.

Region funkcjonuje w nauce w dwóch podstawowych znaczeniach: jako katego- ria pojęciowa i jako kategoria naturalna. Za pomocą kategorii pierwszego typu (słowo regio oznacza granicę, linię graniczną) dokonywany jest albo podział przestrzeni, albo – częściej – łączenie punktów przestrzeni o podobnych cechach w obszary jednorodne. W znaczeniu drugim jest to konkretny, rzeczywiście ist- niejący obiekt, całość wyznacza wspólnotę zajmowanego terytorium, wspólna tradycja, obyczaje, język. Dla powstawania wspólnot i ich trwałości ważne jest pojawienie się czterech współwystępujących czynników: wspólnego interesu, wspólnego celu, wspólnej hierarchii wartości oraz świadomości tego wszystkie- go, czyli poczucie przynależności do wspólnoty¹⁸.

Medioznawca Will Teichert widzi w  regionie jako takim istotną kategorię powiązaną z całym procesem komunikowania masowego (medialnego), katego- rią nawet ważniejszą od lokalności. Ważność tej kategorii wynika jego zdaniem z charakteru życia społecznego: region zawiera podstawy życia instytucjonalno- -organizacyjnego, wykracza poza zakres bezpośrednich doświadczeń jednostek (jak było w  lokalności – SM), a  tym samym nie jest już objęty komunikacją bezpośrednią, w  tym stopniu co gmina. To w  ramach regionu istnieje możli- wość zaspokajania szerokiego wachlarza potrzeb różnej natury, także tych, które nie mogą być zaspokojone w najbliższym otoczeniu. Teichert pojmuje region jak

„przestrzeń, w której mimo zróżnicowania gospodarczego i społecznego istnieje możliwość zaspokajania istotnych ludzkich potrzeb”. Do potrzeb tych zalicza się mieszkanie, pracę, zabezpieczenie zdrowotne, kształcenie się, bezpieczeństwo, komunikację i życie we wspólnocie. Wyznacza regionowi następujące cechy:

1. Istnienie funkcjonalnego i  wielostronnego rynku pracy (musi istnieć mini- mum 100 tys. do 200 tys. miejsc pracy).

2. Istnienie możliwości zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wraz z towarzy- szącymi temu usługami, sklepami, miejscami pracy, instytucjami bezpieczeń- stwa.

17 W.J. Schutz: Lokalpresse und Journalistik. Internationale Konferenz am Lehrstuhl für Jo- urnalistik den Schlesischen Universität. „Publizistik” 1986, no. 1/2, s. 181. Jest to fragment referatu wygłoszonego przez Schütza na konferencji poświęconej prasie lokalnej w Europie. Zorganizował ją Zakład Dziennikarstwa UŚ w 1985 roku w Wiśle. Uczestniczyli medioznawcy z Polski, Austrii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, RFN, Szwajcarii, Szwecji, Węgier i ZSRR.

18 Zob. B. Żebrokowa: Metodologiczne problemy badań regionalnych. W: I. Bukowska- -Floreńska, red.: Symbole kulturowe – komunikacja społeczna – społeczności regionalne. Kato- wice 1995.

3. Istnienie możliwości spędzania czasu wolnego (kina, teatry, parki, instytucje sportowo -rekreacyjne itp.).

4. Dolna liczba mieszkańców regionu wynosi 500 tys.

5. Istnienie infrastruktury transportowej w postaci sieci dróg i kolei, środków transportu. Odległość między punktami najbardziej oddalonymi nie powin- na przekraczać 90 minut jazdy samochodem.

6. Region powinien posiadać swój punkt centralny w postaci głównego miasta, z którym jest on utożsamiany¹⁹.

Bardzo istotnymi czynnikami definiującymi region są tradycje historyczno- -kulturowe, które muszą jednak istnieć w świadomości mieszkańców, co pozwala na manifestowanie pewnej odrębności od innych regionów (czynnik ten bardzo mocno akcentuje Ruch Autonomii Śląska czy też europejskie ruchy regionalne w wielu krajach). Jest to tzw. poczucie my. Granice i specyfika poszczególnych regionów mają podłoże historyczne i wynikają z wcześniejszych stosunków po- litycznych, które były udziałem danej wspólnoty terytorialnej, jej wspólnego losu, kolektywnych doświadczeń i współzależności. Regionów nie można zatem definiować jedynie za pomocą czynników geograficznych czy – jeszcze gorzej – administracyjnych, istnieją one w świadomości mieszkańców, w zbiorowej świa- domości istnienia wspólnej przestrzeni, poczuciu wspólnoty zamieszkiwanego terytorium, wspólnej historii, kultury itd. (przykładem takiego pojmowania jest rozróżnienie w ramach regionu śląskiego Śląska Górnego i Zagłębia, a nawet Ślą- ska Cieszyńskiego, co jest wynikiem przynależności do różnych państw w okre- sie zaborów).

Powyższe konstatacje mają duże znaczenie dla komunikowania masowego (medialnego). Media regionalne są niezwykle ważnym czynnikiem regionalno- -twórczym, kształtującym świadomość regionalną, realizują zadnia informacyjno- -integracyjne. Dzisiejszy obraz prasy regionalnej, ale także lokalnej w Polsce jest w  dużym stopniu pochodną okresu PRL, gdy głównym i  w  zasadzie jedynym wydawcą był koncern Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa – Książka – Ruch” (Tabela 1).

Analiza zawartości wychodzących w  Polsce dzienników regionalnych oraz dodatków regionalnych „Gazety Wyborczej” ujawnia, że treściowy trend regionalno -lokalny jest w nich bardzo wyraźny. Problematyka międzynarodowa, a nawet w pewnym stopniu ogólnokrajowa zanika. Powstaje coraz większa liczba mutacji lokalnych, chociaż niektóre z  nich zanikają. Region jest obszarem, na którym kumuluje się oddziaływanie informacyjne mediów o  różnym zasięgu.

Oprócz obiektów typowo regionalnych region staje się przedmiotem penetracji ze strony mediów ogólnokrajowych szukających tutaj odbiorców. Z jednej stro- ny media ogólnokrajowe powodują podważanie regionalności, działają na rzecz integracji ogólnonarodowej (są to przecież media warszawskie). Z  drugiej zaś

19 W. Teichert: Die Region als publizistische Aufgabe. Hamburg 1982, s. 89.

Tabela 1. Wydawnictwa prasowe i centrale wydawnicze dzienników regionalnych RSW w 1987 roku

Nazwa wydawnictwa Lokalizacja Wydawane tytuły regionalne Białostockie Wydawnictwo Prasowe Białystok „Gazeta Współczesna”

„Kurier Podlaski”

Pomorskie Wydawnictwo Prasowe Bydgoszcz „Gazeta Pomorska”

„Dziennik Wieczorny”

Gdańskie Wydawnictwo Prasowe Gdańsk „Dziennik Bałtycki”

„Głos Wybrzeża”

„Wieczór Wybrzeża”

Śląskie Wydawnictwo Prasowe Katowice „Dziennik Zachodni”

„Trybuna Robotnicza”

„Wieczór”

Kieleckie Wydawnictwo Prasowe Kielce „Echo Dnia”

„Słowo Ludu”

Krakowskie Wydawnictwo Prasowe Kraków „Dziennik Polski”

„Gazeta Krakowska”

„Echo Krakowa”

Lubelskie Wydawnictwo Prasowe Lublin „Sztandar Ludu”

„Kurier Lubelski”

„Słowo Podlasia”

Łódzkie Wydawnictwo Prasowe Łódź „Głos Robotniczy”

„Dziennik Łódzki”

„Express Ilustrowany”

Opolskie Wydawnictwo Prasowe Opole „Trybuna Opolska”

Wielkopolskie Wydawnictwo Prasowe Poznań „Gazeta Poznańska”

„Głos Wielkopolski”

„Express Poznański”

Rzeszowskie Wydawnictwo Prasowe Rzeszów „Nowiny”

Szczecińskie Wydawnictwo Prasowe Szczecin „Głos Szczeciński”

„Kurier Szczeciński”

Warszawskie Wydawnictwo Prasowe Warszawa „Życie Warszawy”

Express Wieczorny”

Wrocławskie Wydawnictwo Prasowe Wrocław „Gazeta Robotnicza”

„Słowo Polskie”

„Wieczór Wrocławia”

Zielonogórskie Wydawnictwo Prasowe Zielona Góra „Gazeta Lubuska”

Źródło: K. Pokorna -Ignatowicz: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa – Książka – Ruch” w pol- skim systemie medialnym. Kraków 2016, s. 61–62.

strony – funkcjonujące w  ramach regionu media typowo lokalne wzmacniają interesy lokalne stanowiące pewną siłę odśrodkową, w skrajnych przypadkach mogą nawet antagonizować społeczność regionalną, zwłaszcza kiedy jest ona tworem eklektycznym w sensie historyczno -kulturowym.

3. Infotainment i tabloidyzacja

Są to dwa pojęcia pokrewne dotyczące treści i  formy mediów lokalnych i  regionalnych. Obydwa przesądzają o  entertainizacji (urozrywkowieniu) tych obiektów. Szczególnym przejawem tego zjawiska jest entertainizacja polityki lo- kalnej i regionalnej. W tym kontekście angielski badacz Vincent Campbell mówi o „współczesnym kryzysie dziennikarstwa” (the current crisis)²⁰. Zwraca uwagę, że to właśnie tabloidyzacja jest jego przejawem, ale jednocześnie skutkiem. Wy- dawcy, dążąc do utrzymania nakładów gazet i utrzymania publiczności w me- diach elektronicznych (tradycyjnych), spłycają społeczno -kulturowe wartości treści na rzecz „taniej” rozrywki. Trend ten nasilił się w  XXI wieku i  współ- cześnie ma wiele wymiarów. Oprócz sensacji, afer i  skandalizacji (Kepplinger) przejawia w penetrowaniu prywatnej sfery życia jednostek, zarówno zwykłych obywateli, jak i celebrytów. Najwyższe nakłady tabloidów we wszystkich rozwi- niętych krajach świadczą same za siebie²¹. Na temat orientacji entertainizacyjnej dziennikarstwa Vincent Campbell pisze:

The related problem of merely regarding entertainment -oriented journalism as a distraction, or not „real” journalism is a failure to address the significant issue of how audiences respond to suck material […]. Nature of entertainment- -oriented news is a  distortion of issues and events with presumed negative consequences for audiences²².

Infotainment jest kombinacją informacji i rozrywki w jednym (information + entertainment). Innymi słowy, jest to informowanie przez rozrywkę. Zjawisko to jest obecne we wszystkich typach mediów, tj. w telewizji, radiu, prasie i in- ternecie. Typowymi jego środkami są: personalizacja, dramatyzacja, konflikty, wizualizacja i  „przyspieszana” zmiana informacji. Chodzi o  zwrócenie uwagi publiczności na daną ofertę poprzez dawanie jej odpowiedniej dawki kognicji i  emocji. Chodzi zwłaszcza o  grupy ludności słabo interesującej się polityką, gospodarką czy sportem. Prowadzi to do bulwaryzacji, deprofesjonalizacji oraz trywializacji zawartości. Pokrewnymi pojęciami są: confrontainment, politain-

20 V. Campbell: Information Age Journalism. London 2004, s. 6.

21 Zob. więcej w: S. Michalczyk: Demokracja medialna. Teoretyczna analiza problemu. To- ruń 2010, s. 206–241.

22 V. Campbell: Information Age Journalism…, s. 204.

ment, edutainment. Zjawisko posiada genezę anglo -amerykańską, ale aktual- nie obecne jest także w różnych krajach. Jest dokładnie przeanalizowane przez medioznawców²³. Jego przyczynami są: wzrastająca konkurencja w  systemach medialnych, szukanie przez publiczność nowych gratyfikacji i  korzyści (teoria uses -and -gratifications) w procesie recepcji, znajdowanie recepty na ogólny kry- zys w mediach (odpowiedź na ten kryzys), „kolonizacja” polityki przez media, nastawienie społeczeństwa konsumpcyjnego na rozrywkę we wszystkich jej wy- miarach, stopniowe obniżanie się poziomu intelektualnego odbiorców, potrzeby reklamy. Przyczyny te leżą zatem zarówno po stronie samych mediów, jak i ich publiczności. Infotainment zawiera w sobie aspekty funkcjonalne i dysfunkcjo- nalne (Schemat 2).

Schemat 2. Normatywne zróżnicowanie pojęcia infotainment informacja

dezinformacja niski potencjał

rozrywkowy

infotainment funkcjonalny

infotainment dysfunkcjonalny

wysoki potencjał rozrywkowy

Źródło: U. Bernhard: Infotainment in der Zeitung. Baden -Baden 2012, s. 50.

Infotainment funkcjonalny polega na poszerzaniu zasięgu rozpowszech- niania informacji dzięki zawartej w nim rozrywki. Informacja i rozrywka żyją w symbiozie, wzmacniają się wzajemnie, co poszerza kręgi odbiorców, którzy nie zawsze żądają wiarygodności i nie oceniają źródeł. Dysfunkcjonalność polega na złożeniu punktu ciężkości na zabawianiu kosztem informacji. Odbiorcy na ogół posiadają niską wiedzę w danych tematach (w tym także niską wiedzę politycz- ną). Rozrywka dostarcza im wiedzy wystarczającej, płytkiej, co zaspokaja ich potrzeby, rozrywka jest przeżyciem emocjonalnym, a nie kognitywnym.

Teoria zjawiska infotainment odnosi się całkowicie do mediów lokalnych i regionalnych. Istnieje tylko w nich przestrzenne „nachylenie” tegoż fenomenu.

Oto przykładowe nagłówki (i artykuły) wzięte z przypadkowego numeru gazety lokalnej: Zabił, zwłoki zakopał w ogrodzie i zalał betonem (Rybnik – artykuł czo- łówkowy, na zdjęciu zabójca prowadzony w kajdankach przez policję, wewnątrz numeru jeszcze cztery zdjęcia); Smog idzie z Polski do Czech (300 osób demon-

23 Zob. np. U. Bernhard: Infotainment in der Zeitung. Baden -Baden 2012.

strowało w  Ostrawie); Czy doszło do gwałtu? (Jastrzębie -Zdrój); Złodziej a  nie sąsiad! (Wodzisław); Znęcał się nad matką, wyrodny syn już w areszcie (Rybnik);

Nie pali się podpaskami (Rybnik); Jeden oskarżony, drugi z wyrokiem (Jastrzębie- -Zdrój); Trzy przestępstwa w  jedną noc (Żory); Matka wydmuchała 4  promile!

(Jastrzębie -Zdrój); Co piąty Polak potrzebuje psychologa (Rybnik), Sąsiadka prze- rwała domowe piekło (Jastrzębie -Zdrój)²⁴. Cały numer to lokalny tabloid, wraz z cechami typowymi dla tej formy.

W  Polsce istnieje deficyt dokładnych empirycznych studiów poświęconych jakości treści mediów lokalnych. Odwołajmy się zatem do przykładu niemieckie- go dotyczącego badań nad jakością zawartości telewizji lokalnej²⁵. Autorzy badali cztery telewizje lokalne w  regionie Trier (Rheinland -Pfalz) pod kątem prezen- towanych treści oraz pod kątem ich odbioru społecznego. W trzech telewizjach przeważały programy własne (informacja, publicystyka), a  w  jednej programy nieredakcyjne, w  tym głównie reklama oraz programy PR. Zakres tematycz- ny audycji był bardzo szeroki, przeważały sport (średnio 15%), rozrywka (8%), rolnictwo (8%), gospodarka praca (6%), pogoda (6%), katastrofy/nieszczęścia (5%), historia (4%), polityka (3%). W sumie wyróżniono aż 30 różnych kategorii tematycznych. Około 70% czasu antenowego poświęcano sprawom lokalnym/

regionalnym. Problematyka ogólnokrajowa i/lub międzynarodowa zajmowała ok. 20% czasu. Przeszło 95% mieszkańców regionu wiedziało o istnieniu, funk- cjonowaniu stacji, a  40–50% oglądało te telewizje. Stacje lokalne spotykają się z  silną konkurencją ze strony SWR, regionalnego kanału telewizji publicznej ARD (95% oglądalności).

4. Zakończenie

Gminy, powiaty i regiony (mikroregiony) konstruują się na podstawie cech socjokulturowych (ale także są tworzone na podstawie decyzji polityczno- -administracyjnych), stanowiąc przestrzenie komunikacyjne, w których dystry- buowane są informacje. Jest to informacja pochodząca ze źródeł interpersonal- nych i medialnych, przenika sfery prywatne i publiczne. Przestrzenie te nie mają ściśle ograniczonych granic, są płynne i  mają charakter subiektywny. Innymi słowy, nie ma żadnego muru oddzielającego jedne od drugich. Jest to skutek pro- cesów społecznych związanych z uprzemysłowieniem (społeczeństwo industrial- ne), a następnie procesów związanych z przejściem do społeczeństwa informa- cyjnego. Jeszcze w XIX stuleciu lokalne/regionalne przestrzenie komunikacyjne miały charakter bardziej zamknięty. W  komunikowaniu lokalno -regionalnym ukształtowały się, generalnie rzecz biorąc, dwie orientacje:

24 „Nowiny” z 1 marca 2017 (nr 9), s. 1, 3, 4, 5, 6.

25 H. -J. Bucher, M. Huggenberger, M. Sauter, P. Schumacher: Publizistische Öualität im lokalen Fernsehen. Baden -Baden 2012.

1. Orientacja sublokalna. Podstawową kategorią odniesienia jest tutaj gmina (oraz np. dzielnica dużego miasta, która jest miejscem bezpośrednich inte- rakcji społecznych). Gmina, oprócz konstruujących ją czynników administra- cyjnych, ma swoje wyznaczniki społeczno -psychologiczne

2. Orientacja supralokalna. Podstawową kategorią odniesienia jest tutaj region lub subregion. Obszar ten wykracza poza bezpośrednie interakcje i doświad- czenia społeczne i  poza bezpośrednią komunikację interpersonalną, zatem otwiera się pole do głębszej komunikacji medialnej. Region, a zwłaszcza sub- region, jest pewną jednością w sensie obiektywnym, w nim zabezpiecza się różne potrzeby: związane z pracą, ochroną zdrowia, ochroną przyrody. Re- gion, podobnie jak gmina, także ma płynne granice, istotne znaczenie ma tradycja.

Media i  komunikowanie lokalne są niekiedy nazywane „zapomnianym sektorem”²⁶. Rzeczywiście – w  dobie globalizacji, zalewu trywialnej czy wręcz bezdusznej informacji, nikomu niepotrzebnej z  praktycznego punktu widze- nia – sektor lokalny wydaje się drugorzędny. W tym kontekście zadawane jest pytanie: czy zawód dziennikarza lokalnego ma jeszcze jakąkolwiek przyszłość?

Jak słusznie zauważa Lucyna Szot, lokalni dziennikarze lawirują między pro- fesją a koniecznością przetrwania. Zwłaszcza w dobie digitalizacji, konwergen- cji, uniwersalizacji, europeizacji i globalizacji. Jednak paradoksalnie to właśnie digitalizacja nasuwa nowe możliwości dla komunikowania lokalnego/regional- nego. Wytworzył się lokalny media -mix, który – oprócz swoich praktycznych właściwości – przyczynił się do sfragmentyzowania publiczności lokalnej oraz postawił pytanie: drukować czy nie drukować?

Bibliografia

Bernhard U.: Infotainment in der Zeitung. Baden -Baden 2012.

Brogi E., van Eijk N., Fathaig R.: Regionales und lokales Fernsehen in Europe. Straßburg 2016.

Brzoza K.: System lokalnego komunikowania masowego ziemi rybnicko -wodzisławskiej. Praca doktorska. Katowice 2010.

Bucher H. -J., Huggenberger M., Sauter M., Schumacher P.: Publizistische Öualität im loka- len Fernsehen. Baden -Baden 2012.

Campbell V.: Information Age Journalism. London 2004.

Dudek K.: Rola rzeczników prasowych w komunikacji masowej. Sosnowiec–Praga 2015.

Gierula M., red.: Współczesny dziennikarz i nadawca. Sosnowiec 2006.

Golombek D.: Messlatten für das Lokale. In: Almanach fur Journalinten. Bonn 1993.

Hagemann W.: Die Zeitung als Organismus. Heidelberg 1950.

26 H. Pöttker, A. Vehmeier, Hrsg.: Das verkannte Ressort. Probleme und Perspektiven des Lokaljouruchismus. Wiesbaden 2013.