"Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1893 - 1904", Bronisław Radlak, Warszawa 1979 : [recenzja]

Alicja Nizioł

"Socjaldemokracja Królestwa

Polskiego i Litwy w latach 1893

-1904", Bronisław Radlak, Warszawa

1979 : [recenzja]

Rocznik Lubelski 23-24, 196-198

196

B ronisław R a d 1 а к,

Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach

1893—1904,

W a rsza w a 1979, PW N , ss. 343

P ro b le m a ty k a dziejów SD K PiL , p a rtii b ędącej głów nym re p re z e n ta n te m re w o ­ lucyjnego n u r tu w polsk im ru c h u ro botniczym w o k resie zaborów , by ła często p o ­ d ejm o w an a w lite ra tu rz e h isto ry czn ej. Z naczny d o robek w ty m za k resie posiada zw łaszcza h isto rio g ra fia o k resu P olski L ud o w ej *. N iek tó re k w estie dotyczące p r a k ­ tyki i założeń te o re ty cz n y ch polskiej so c jald em o k rac ji znalazły ta k ż e odzw iercied le­ nie w p ra c a c h badaczy z in n y c h k ra jó w , a szczególnie h isto ry k ó w radzieckich.

P om im o u k az an ia się sp o rej ilości a rty k u łó w , szkiców , przyczynków , a ta k że prac m onograficznych, biografii n ie k tó ry c h czołow ych działaczy SD K PiL, dzieje te j p a rtii nie zostały d o tą d u k az an e w całej ięh złożoności. W iele problem ów p o lity cz­ nych, ideologicznych, a ta k ż e dotyczących ro zw o ju o rg anizacyjnego i roli S D K P iL w polskim i m ię dzynarodow ym ru c h u ro botniczym w y m ag a dalszych b ad a ń i p e ł­ niejszego ośw ietlenia. B rak je s t rów nież sy n te ty c zn y ch op raco w ań dla całego okresu p a rtii, ja k i w ęższych odcinków chronologicznych.

N iew ą tp liw e znaczenie dla pozn an ia dziejów p a rtii posiada o p u b lik o w a n a p rac a

B. R a d la k a

Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1893

1904.

W dorobku n au k o w y m tego b adacza p ro b le m a ty k a S D K P iL z a jm u je w iele m iejsca. W om aw ian ej m onografii a u to r sięg n ął do genezy i początków działalności SD K PiL. P rz e d sta w ił w niej szeroko n aro d z in y polskiego n u r tu so c jald em o k raty czn eg o i h i­ sto rię p a rtii od czasu je j p o w sta n ia w- 1893 r. do początków 1904 r., a w ięc okresu poprzedzającego w y b u ch rew o lu cji, k tó ry sta n o w ił ju ż now y e ta p w h isto rii p o l­ skiego ru c h u robotniczego.

P ra c a zo stała o p a rta n a szerokiej bazie źródłow ej: licznych d okum entach, prasie, w spom nieniach, p am iętn ik ac h . A u to r w y k o rz y sta ł m a te ria ły p ro w e n ie n cji SD K PiL, a ta k że P P S i in n y c h u g ru p o w a ń politycznych, d ziała ją cy ch w K ró lestw ie P olskim o raz a k ta w ład z carskich. Część z n ic h to źródła dotąd m ało lu b w cale nie w y k o ­ rzy sty w a n e przez badaczy ru c h u robotniczego. Szczegółowa an aliza w ym ienionych m a te ria łó w pozw oliła sfo rm u ło w ać now e oceny n ie k tó ry c h fa k tó w w h isto rii SD K PiL, postaw ić w iele te z w in n y sposób niż u jm o w a ła to dotychczasow a histo rio g ra fia .

P ra c a sk ła d a się z czterech rozdziałów , w k tó ry c h zostały u ję te chronologicznie podstaw ow e za g ad n ien ia ideologiczno-politycznego i organ izacy jn eg o rozw oju p a rtii oraz jej działalność. P ro b le m y te zo stały u k az an e n a ' tle p rz e m ia n zachodzących w polskim ru c h u rob o tn iczy m oraz w ęzłow ych k w estii p ro g ra m o w y ch e u ro p e jsk ie j so cjald em o k racji.

N arodziny p a rtii p rze d sta w ił a u to r na tle szerokich u w a ru n k o w a ń . Z je d n ej stro n y były to u w a ru n k o w a n ia w ew n ętrz n e, rodzim e, a z d ru g ie j w p ły w y i w zorce m iędzynarodow e, a zw łaszcza so c jald em o k rac ji niem ieckiej. Z d an iem a u to ra d e c y ­ d u ją ce znaczenie d la p rocesu k sz ta łto w a n ia się p olskiej so c jald em o k rac ji m iały p rz e ­ m ian y w ru c h u ro botniczym K ró lestw a. Do n a jisto tn ie jsz y c h czynników zalicza ew

o-> N a t e m a t l i t e r a t u r y z z a k r e s u p r o b l e m a t y k i S D K P iL p i a t r z : B . R a d 1 a k , S t a n b a d a ti n a d d z i e j a m i S D K P iL , „ Z p o la w a l k i ” 1969, n r 1; Z n o w s z y c h o p r a c o w a ń n a u w a g ę z a s ł u g u j ą : A . K o c h a ń s k i , S D K P i L w l a ta c h 1907— 1910. P r o b l e m y p o l i t y c z n e i i d e o l o g i c z n e , W a r s z a w a 1971; N . M i c h t a . J e s z c z e r a z o g e n e z i e i d z i a ł a l n o ś c i S D K P , „ Z p o la w a l k i ” 1973, n r 1; N . M i c h t a , J u l i a n M a r c h l e w s k i . P o ls k a — N a r ó d — S o c j a l i z m , W a r s z a w a 1975; N . M i c h t a , J . S o b c z a k , S t a n i s l a w T r u s i e w i c z ( K a z i m i e r z Z a l e w s k i ) , cz. 1, ,,Z p o la w a l k i ” 1975, n r 1 ; W . N a j d u s , S D K P iL a S D P R R 1393—1907, W r o c la w —W a r s z a w a —K r a k ó w —G d a ń s k 1973; B . H a - d i a k , O d b u d o w a i d z i a ł a l n o ś ć S D K P i L w la ta c h 1899— 1901, „ Z p o la w a l k i ” 1971, n r 2 ; J . T a r ­ g a 1 s к i, P r z y c z y n e k d o b io g r a fii C e z a r y n y W o j n a r o w s k i e j , ,,Z p o la w a l k i ” 1976, n r 4 ; M . Z y ­ c h o w s к i, P o ls k a m y ś l s o c j a l i s t y c z n a X I X i X X w . (d o 1918 r . ) , W a r s z a w a 1976.

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA ₁₉₇

lu c ję p ro g ra m o w ą poprzedniczek SD K P — II P ro le ta ria tu i Z w iązku R obotników P olskich w k ie ru n k u p rzy jm o w a n ia idei m ark sizm u i łączenia ich z m asow ym r u ­ chem robotniczym . P o d k re śla znaczenie istn ie n ia d o jrza łej ideow o i politycznie k a d ry działaczy robotniczych, w y ro sły ch w szeregach II P ro le ta ria tu i ZR P oraz silne zw iązki p o w sta jąc ej p a rtii ze środow iskiem k lasy robotniczej.

O m aw iając genezą SD K P R a d la k w sk a z u je na w aż n ą rolę, ja k ą w tym procesie o d eg rała g ru p a polskich so c jald em o k rató w z Z u ry ch u , w śród k tó ry ch znajdow ali się: Róża L u k sem b u rg , L eon T yszka, J u lia n M archlew ski. S przeciw ia się jed n ak że w y stę p u jąc em u n ie je d n o k ro tn ie w h isto rio g ra fii w y o lb rzy m ian iu w p ły w u te j gru p y n a p o w sta n ie SD K P i k sz ta łt je j założeń p ro gram ow ych, w sk azu jąc, że w y o d rę b n ie ­ nie się rew olucyjnego n u r tu było n a tu ra ln ą k o n se k w e n cją przem ian, ja k ie dokony­ w ały się w ru c h u robotniczym n a te re n ie k ra ju . K o n ta k ty z działaczam i e m ig ra c y j­ nym i przyczyniły się n ato m ia st do p rzyspieszenia procesu d o jrze w an ia ideow o-poli- tycznego k ra jo w y c h kół so cjalistycznych.

K w estie rozw oju id e ow o-program ow ego SD K P, a n a stę p n ie S D K P iL oraz form y działalności p a rtii zostały p rze d staw io n e w k o le jn y ch trze ch ro zdziałach książki. A u to r p rzean alizo w ał te pro b lem y w n a stę p u ją c y c h o k resa ch : 1893— 1898, 1899— 1901, 1902— 1903, będących poszczególnym i e ta p a m i k sz ta łto w a n ia się zrębów o rg an iz a­ cy jn y ch i założeń pro g ram o w y ch polskiego ru c h u so c jaldem okratycznego.

E w olucja założeń ideo w o -p ro g ram o w y ch SD K P i S D K P iL za jm u je w iele m iejsca w pracy . A u to r p rze d staw ił ją n a pod staw ie an a liz y b ogatych m a teria łó w źródło­ w ych: doku m en tó w p a rty jn y c h , k o resp o n d e n cji i p u b lic y sty k i czołow ych działaczy. W iele k w estii u k az ał w kontekście p ro g ra m ó w in n y c h u g ru p o w a ń politycznych, a zw łaszcza P o lsk ie j P a r tii S ocjalistycznej, re p re z e n ta n tk i refo rm isty czn eg o n u r tu w polskim ru c h u robotnicaym , z w rac ają c u w ag ę n a klasow e, ' rew o lu c y jn e i in te r-

n a c jo n a listy c zn e sta n o w isk o SD K PiL. O m aw iając k oncepcje ideow o-polityczne

S D K PiL , a u to r b ard z o m ocno p o d k reślił ich w ięź z dośw iadczeniam i' ru c h u ro b o tn i­ czego i sy tu a c ją p o lityczną w K ró lestw ie P o lsk im . W skazał rów n ież na in sp ira c je ideow e II M iędzynarodów ki. Id ee te p rz e n ik a ły n a polski g r u n t za pośred n ictw em publicy sty k i, były przenoszone przez działaczy p rz e b y w a jąc y ch w k ra ja c h zachod­ nich i sty k a ją c y c h się ta m z działaln o ścią p a rtii so c jald em o k raty czn y c h .

A u to r om ów ił szeroko rów n ież w p ły w len in o w sk ich k o ncepcji n a p ro g ra m S D K P iL i w sk az ał n a bliskość w ielu a sp ek tó w je j założeń teo re ty cz n y ch z p ro g ra ­ m em bolszew ików , pom im o różnic w y stę p u ją c y c h w u ję ciu n ie k tó ry c h kw estii.

P rz e d sta w ia ją c założenia ideow o-polityczne S D K P iL a u to r pośw ięcił w iele m ie j­ sca sta n o w isk u p a rtii w sp ra w ie p olskiej. P om im o że p o w stało d o tą d w iele p u b li­ k a c ji n a te n te m a t, budzi on n a d a l k o n tro w e rsje . U w zg lęd n iając dotychczasow e b a ­ d an ia, R a d la k s ta ra ł się p rzed staw ić ca łą złożoność te j p ro b lem aty k i, polem izując z n ie k tó ry m i, jego zdaniem n ie dość u zasa d n io n y m i i su b ie k ty w n y m i, ocenam i b a ­ daczy. N a p o d sta w ie w n ik liw e j a n a liz y p rze sła n e k k sz ta łto w a n ia się sta n o w isk a S D K P iL w k w estii n aro d o w ej a u to r stw ie rd z ił, że p a r tia od rzu cając hasło n ie p o d ­ ległości p odążała za określo n y m i tra d y c ja m i w polskim ru c h u socjalisty czn y m i opie­ r a ła się n a p o g ląd ach i n a s tro ja c h p a n u ją c y c h w śró d n a jb a rd z ie j uśw iadom ionych g ru p działaczy robotniczych. N ie b ez zn aczenia był też w p ły w ideow y II M iędzy­ naro d ó w k i. P rz e d sta w ia ją c założenia S D K P iL w k w estii p olskiej i ich ew olucję a u to r zw rócił szczególną u w ag ę n a znaczenie p rz y ję ty c h k oncepcji d la p rocesu ideo- w o-politycznego w y o d rę b n ia n ia się klasow ego n u r tu w ru c h u robotniczym . Nie po­ m in ą ł też w y ja śn ie n ia uproszczeń i je d n o stro n n o ści tego p ro g ra m u i ich k onsekw encji d la p ra k ty c z n e j d ziałalności p a rtii.

198

w k sz ta łto w a n iu się sta n o w isk a S D K P iL w sp ra w ie w yzw olenia narodow ego. R a d la k polem izuje z poglądam i p rzy z n ają cy m i te j działaczce bezw zględny w pływ na k o n ­ cepcje p ro g ra m o w e p a rtii i s ta ra się o b ie k ty w n ie określić je j u dział w działalności polskiej so c jald em o k rac ji. P rz e k o n y w a ją c e są w y ja śn ie n ia dotyczące isto ty rozbież­ ności w p oglądach n a sp ra w ę p olską pom iędzy R. L u k sem b u rg a S. T rusiew iczem i C. W ojnarow ską. K w estie te budzą w iele sporów w lite ra tu rz e . Na ¡podstawie analizy licznych m a te ria łó w e p isto la rn y c h , w sp o m n ień i innych przekazów źró d ło ­ w ych R a d la k b ro n i tezy, że w y m ien ien i działacze nie różnili się w p o jm ow aniu podstaw ow ych kw estii p ro gram ow ych, a k o n tro w e rsje , ja k ie się p o j a w i a ł y , dotyczyły s p ra w d ru g o rzęd n y ch . S D K P iL była p a rtią z w a rtą pod w zględem ideow o-poli- tycznym .

In te re s u ją c o zostały p rze d staw io n e rów nież inne koncepcje p ro g ra m o w e SD K PiL , np. sto su n ek do k w estii chło p sk iej, do ro sy jsk ie g o ru c h u rew olucyjnego, lecz nie sposób w szy stk ie je om ówić. Z w nikliw ością pokazał ta k ż e a u to r form y działalności S D K P iL i je j rozw ój o rg an iz ac y jn y , s ta ra ją c się p rzed staw ić u dział p a r tii w w alce ekonom icznej i p o litycznej k la sy robotniczej i ro lę w podnoszeniu uśw iad o m ien ia klasow ego. R osnącej ak ty w n o ści p a rtii w życiu p r o le ta r ia tu to w arz y szy ł rozw ój w pływ ów o rg an iz ac y jn y ch zarów no w aspekcie społecznym , ja k i te ry to ria ln y m . W 1903 r. p a rtia n a w ią za ła tr w a łe k o n ta k ty ta k ż e n a L ubelszczyźnie. P o w stały w ó w ­ czas w środow isku stu d e n tó w I n s ty tu tu R olniczo-L eśnego w P u ła w a c h K o m ite t P o ­ łu d n io w y S D K P iL zaczął p row adzić sy stem a ty cz n ą d ziałalność a g ita c y jn ą i o rg a n i­ za cy jn ą w śród ro b o tn ik ó w i chłopów p o w iatu puław sk ieg o i sąsied n ich . O m aw iając zasięg w p ływ ów społecznych, a u to r sc h a ra k te ry z o w a ł w in te re su ją c y sposób sk ład społeczno-zaw odow y członków SD K PiL, p rz e d sta w ia ją c go porów naw czo w sto su n k u do poprzedniczek p a rtii: W ielkiego P ro le ta ria tu i Z w iązku R o botników P olskich.

W zakończeniu m ożna stw ierdzić, że czytelnicy o trzy m ali in te re su ją c ą le k tu rę , znacznie w zbo g acającą w iedzę o p o czątk ach polskiej so c jald em o k rac ji. W praw dzie nie czyta się je j łatw o , gdyż liczne i obszerne d y g resje n ie je d n o k ro tn ie za k łó cają klaro w n o ść w y k ład u , lecz dzięki bogactw u w y k o rz y sta n y ch m a te ria łó w i ciekaw ie d o b ra n e j p ro b lem aty c e p ra c a posiada ogrom ne w alo ry poznaw cze.

Alicja Nizioł

J a n J a c h y m e k , A lb in K o p r u k o w n i a k , Jó zef M a r s z a ł e k , R uch

ludowy

na Zamojszczyźnie,

L udow a S półdzielnia W ydaw nicza, W a rsza w a 1980, ss. 381

S pośród licznych p u b lik a c ji h isto ry c zn y c h w y d a w a n y c h z okazji cz te re ch se tle cia Zam ościa ty lk o n ieliczne w y k ra c z a ją te m a ty c z n ie poza sp ra w y zw iązane^z dziejam i m ia sta i jego założyciela. W y n ik a to w d u żej m ierze z fa k tu , że dopiero w X X w. Zam ość sta ł się rzeczy w isty m c e n tru m całego o b sz aru nazy w an eg o dzisiaj Z am oj- szczyzną i p o k ry w a ją ceg o się n a ogół z te re n e m u tw orzonego w 1975 r. w ojew ództw a zam ojskiego. W idoczne je s t to ta k ż e w p rac y J. Ja c h y m k a , A. K o p ru k o w n ia k a i J. M a rsz ałk a o ru c h u lu dow ym w te j części P olski.

P ra c a je s t pierw szy m całbściow ym u jęciem dziejów r u c h u ludow ego n a ty m te re n ie . O b ejm u je okres od' początków X X stu le c ia po ro k 1978 i po siad a w szelkie