Demokracja, rządy prawa i poszanowanie praw człowieka w aktywności Unii Europej skiej wobec Egiptu

(1)

Anna Potyrała

Demokracja, rządy prawa i

poszanowanie praw człowieka w

aktywności Unii Europej skiej wobec

Egiptu

Rocznik Integracji Europejskiej nr 9, 155-172

2015

(2)

ANNAPOTYRAŁA

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

DOI : 10.14746/rie.2015.9.10

Demokracja,

rządy

prawa i poszanowanie

praw

człowieka

w aktywności

Unii

Europejskiej wobec

Egiptu1

1 Niniejszy artykuł jest zmienionąi zaktualizowaną wersją analizy przygotowanej w ramach pro jektu badawczego pt. Unia Europejska wobec procesów transformacyjnych w Egipcie po 2011 roku,

realizowanego na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, finansowanego przez Naro dowe Centrum Nauki (NN 2012/05/B/HS5/005).

Tak zwana Rewolucja 25 stycznia i odsunięcie od władzyH. Mubaraka niezagwa

rantowało trwałości zmian i utrwalenia zasaddemokratycznych w Egipcie po wydarze

niach tzw. Arabskiej wiosny. Z tego względu, celem Unii Europejskiej i państw członkowskich stało się wzmocnienie stabilności w państwie, promocja wartości de mokratycznych i praw człowieka. Celemniniejszego opracowania jest analiza działań

skierowanych na wsparcie procesu demokratyzacji wEgipcie, podejmowanych przez

Unię Europejską, a także ocenadotychczasowej aktywności i wskazanie przyczyn jej nieskuteczności.Zasadnicza część rozważań poprzedzona zostanie prezentacją genezy

zaangażowaniaUnii Europejskiej w promowanie zasad demokracji, rządów prawa i praw człowieka wpaństwachtrzecich. Scharakteryzowanie kryteriów warunkujących

tęaktywnośćUE jest punktem wyjściadlaukazania kształtu relacji z Egiptem w oma wianym obszarzewokresie poprzedzającym zmiany zapoczątkowane w świecie arab

skim w 2011 r. Jest również warunkiem udowodnienia nieskuteczności obecnego

zaangażowania organizacji na rzecz demokratyzacji w Egipcie pomimo wielu inicja tyw prawnych i instytucjonalnych.

GenezaaktywnościUE na rzeczpromowania demokracji,rządówprawa

i praw człowieka

Jedną z pierwszych inicjatyw odnoszących się do promowaniademokracji była de

bata podjętapodczasspotkania Rady w Kopenhadze w 1978 r. WDeklaracji w sprawie

demokracji, przedstawiciele ówczesnych państw członkowskichpodkreślili, że jed

nym z najważniejszych elementów członkostwawe Wspólnotach jestposzanowanie wartości demokratycznych i praw człowieka. Wyrazili poszanowanie dla „uświęco

nych wartości stanowiących podstawę prawnego, politycznego i moralnego porządku”

oraz zobowiązali się przestrzegania zasad „demokracji reprezentatywnej, rządów pra wa, sprawiedliwości społecznej i poszanowania praw człowieka”(Declaration, 1978). Idea ta zyskała wymiar formalny w 1986 r., gdy do JednolitegoAktu Europejskiego

wprowadzono wyraźne odniesienia do tych zasad w kontekście współpracy europej skiej. Państwa członkowskie zostały zobowiązanedo podejmowaniawspólnych działań

(3)

156 Anna Potyrala RIE9 ’15

na rzeczdemokracji, opartychna prawach podstawowychwywodzących się z tradycji konstytucyjnych,Konwencji RadyEuropy o ochronie prawczłowiekai podstawowych wolności oraz Europejskiej Karty Społecznej. W oświadczeniuwydanym 21 lipca

1986 r. przezministrów spraw zagranicznych podkreślono, że polityka demokracji i praw człowieka jest jednym z największych wyzwań, a także nieustannym obo

wiązkiemspołecznościmiędzynarodowej. Zapewnionorównież o zaangażowaniu na

rzecz kontroli przestrzegania tych zasad. Pomimo deklarowanej świadomości na temat potrzeby przyjęciawspólnej polityki promowania praw człowieka, „odwołaniesiędo

praw podstawowych jedynie wpreambule, nie stwarzało jednak żadnychwiążących praw- stanowiło wyłączniewskazówkę interpretacyjnądla działaniaorganów Wspól

noty” (Wieruszewski, 2008, s. 44).

Przełom w podejściu doidei promowania demokracji w państwach trzecich nastąpił

wrazz utworzeniem Unii Europejskiej. Traktatz Maastricht potwierdził zaangażowa

nie Unii Europej skiej ipaństwczłonkowskich w promowaniedemokracji oraz rozwoju

iochrony praw człowieka w działaniach zewnętrznych wstosunkach zpaństwamitrze

cimi.Jużw preambule traktatu zaakcentowano „przywiązanie do zasadwolności, de mokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego” (Traktat, 1992,preambuła). Wkonsekwencji,uznano że działaniaUE na arenie międzynarodowej powinny opierać się na zasadach, które zainspirowały jej

utworzenie, rozwóji rozszerzenie, tj.na zasadzie demokracji,rządówprawa, uniwer

salności oraz niepodzielności praw człowiekaipodstawowych wolności, a takżena za sadzie poszanowania godności ludzkiej, równości i solidarności oraz na zasadach wyrażonych wKarcie Narodów Zjednoczonychi w prawie międzynarodowym.W trak tacie podkreślono, że zaangażowanie Unii Europejskiej w promowanie tych zasad w relacjach zewnętrznychjest kluczowe dla rozwijania tożsamości Unii i państw

członkowskich.Zaakcentowano te zasady dwukrotnie, zarówno wTraktacie o Unii Eu ropejskiej, jak i wTraktacieustanawiającym WspólnotęEuropejską.Odnosząc siędo współpracy na rzecz rozwoju podkreślono, że: „polityka Wspólnoty [...] przyczynia siędoosiągnięcia ogólnego celu rozwoju i wzmocnieniademokracjiizasady państwa prawnego oraz poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności” (ibidem, art. 130u.2).Podobnie, wartości demokratyczne zaakcentowanow obszarze wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Za jedenzcelów tej polityki uznano rozwój ikonsolidacjędemokracji, rządów prawa orazposzanowanie praw człowieka i podsta

wowych wolności (Traktatustanawiający, 1992, art. J.1.2). Realizację założeń i celów wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa orazwspółpracy narzecz rozwoju uzależniono jest od pełnego respektowania przez państwa trzecie praw człowieka

i podstawowych wolności, wynikającychz międzynarodowego prawapraw człowieka

i innych gałęzi prawa międzynarodowego.

Uzupełnieniem tych regulacji były wcześniejsze decyzje Rady Europejskiej, podję

te 28-29 czerwca1991 r., które określiły wytyczne i priorytety politykizewnętrznej UE w dziedzinie promowania wartości demokratycznych i ochrony praw człowieka. W de klaracji dotyczącej praw człowieka ustanowiono zasadyi główne cechy politycznej

platformy promocji praw człowieka i wartościdemokratycznych(The European, 1995, s.6).Takie uregulowania, wzmacniającemiejsce demokracjii praw człowieka wsyste

(4)

wych instrumentów promowania tych wartości z państwami trzecimi.Przedstawiciele

Unii Europejskiej zdecydowali o uznaniu poszanowaniawartości demokratycznych

ipraw człowieka za istotnyelement polityki zewnętrznej,coznalazłowyraz wdwoja

kiegorodzaju rozwiązaniach. Po pierwsze, idea ochrony i promocji demokracji ipraw

człowieka została uwzględniona w wieloletnich programach rozwojowych oferowa

nych przez UE (zgodniez art. 130w.l, Traktatustanawiający WspólnotęEuropejską,

przyjęty w Maastricht). Po drugie, zobowiązanie do poszanowania tych wartości włączono do porozumień zpaństwami trzecimi (w oparciuo postanowienia artykułu 13Oy i 300, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, przyjęty wMaastricht), do

tyczącychwspółpracy na rzecz rozwoju,ale także do umów stowarzyszeniowych o po mocy technicznej i finansowejoraz do porozumień przedakcesyjnych.

Ustalenia te potwierdzono w kolejnych traktatachreformujących.Wejściew życie

traktatu amsterdamskiego wzmocniło rolę UE w promowaniu demokracji i praw

człowieka naarenie międzynarodowej. Uwzględniając, że: „Unia opiera się na zasa dach wolności,demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności

oraz państwaprawnego” (Traktat, 1997, art. 6.1),realizację tych zasad uznanoza pod stawę wszelkiej aktywności Unii Europejskiej,równieżzewnętrznej. Położenieakcentu

na fundamentalne znaczeniewolności, demokracji,rządówprawa oraz poszanowania praw człowieka i podstawowychwolności byłoistotne,zwłaszcza z jednego względu.

O ile w odniesieniu do państw członkowskich, zasady te stanowiły podstawę po rządków konstytucyjnych, o tyle wstosunkudo państwtrzecich Unia Europejska przy jęła na siebie rolę naczelnego promotora idei demokratyzacji, rozpowszechniania

i ochronyprawosób indywidualnych. Już we wcześniejszych latachzaangażowanie UE uwidoczniło się w działaniach podejmowanych w państwach byłego Związku Ra

dzieckiego, regionu Bałkanów, w krajach afrykańskich oraz Ameryki Południowej

i Środkowej na rzecz budowy społeczeństw obywatelskich, wzmacniania mechaniz mów kontroli nad przestrzeganiem prawczłowieka,przywracania pokoju i odbudowy po konfliktach, a takżewalki zrasizmemi nietolerancją, ochrony uchodźcówi prze

siedleńców, kobiet,dzieci, mniejszości narodowych i ludów autochtonicznych (sze rzej : Report,2000).

Aktywność tę miało zintensyfikować wejście w życie traktatunicejskiego. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską w wersji zaakceptowanej wNicei uwydatnił po wiązanie polityki zewnętrznej z dążeniem do rozwojudemokracji i rządów prawa oraz

poszanowaniaprawczłowieka i podstawowych wolności (Traktat, 2001, art.181a.l)2. Pod kreślił, że cele te muszą być widocznewe wszystkich sferach współpracy z państwami

trzecimi - w kooperacji gospodarczej, finansowej itechnicznej.W nowych warunkach

traktatowych określono w praktyce trzy obszary, w których wzmożeniu miała ulec

działalność Unii Europejskiej (The Europeans,2001, s. 5). Pierwszy obszar dotyczył wypracowania spójnego i przejrzystego podejścia do idei demokratyzacji i ochrony

praw człowieka wramach Wspólnejpolityki zagranicznej i bezpieczeństwa, ale także Przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (dotyczącej m.in. kwestii

prawimigrantówi azylantów). Obszardrugi objąłwzmocnioną aktywność narzecz

2 Szerzej: P. Eeckhout (2011), EU External Relations Law, Oxford University Press, Ox ford-New York.

(5)

promowania praw człowieka przy wykorzystaniumożliwości oferowanychpaństwom

trzecim w postaci wsparcia technicznego ina rzecz rozwoju. Ostatnia sferaodnosiła się do opracowania strategicznego podejściado idei rozpowszechniania iochrony praw człowieka, bazującego na pomocowych programach i projektach o charakterze tema

tycznym i geograficznym.

Takzarysowane podejście odzwierciedlił również traktatlizboński o UniiEuropej

skiej, w którymodniesienia doupowszechniania iochrony prawczłowieka w relacjach z państwamitrzecimii organizacjami międzynarodowymi, dotyczą wspólnejpolityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz aktywnościUE określonej mianem działań zew nętrznych. Taostatniaobejmuje wspólną politykę handlową,współpracę z państwami

trzecimi (w szczególności, współpracę na rzecz rozwoju, gospodarczą, finansową i techniczną)ipomoc humanitarną. Wszelkie działania Uniipodejmowane na arenie międzynarodowej podporządkowane są realizacji zasad, leżących u podstawutworze

nia, rozwoju i rozszerzenia UE, a więc: „demokracji,państwaprawnego,powszechno

ści i niepodzielności praw człowieka ipodstawowych wolności,poszanowania godności

ludzkiej, zasad równości i solidarności orazposzanowaniazasadKarty Narodów Zjed

noczonych oraz prawa międzynarodowego”(Traktat, 2007, art. 21.1). Wkonsekwencji,

wspólne polityki realizowane sąw celu umacniania i wspierania tych zasad, atakże w celu „utrzymaniapokoju, zapobiegania konfliktom i umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego”(ibidem, art. 21.2c), co stałosięszczególnieistotnepodczas wy darzeń Arabskiej wiosny. Zasady te znajdują odzwierciedlenie wewspólnej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa(art. 23 Traktatu o UniiEuropejskiej), we współpracy

UE zpaństwamitrzecimi na rzecz rozwoju (art. 208.1 Traktatu ustanawiającego

Wspólnotę Europejską), we współpracy gospodarczej, finansowej i technicznej

(art. 212.1 TFUE) i współpracyhandlowej (art. 207.1 TFUE).

Zaangażowanie Unii Europejskiej w budowę demokracji i promowanie praw człowiekawEgipcie do 2011 r.

Postanowienia traktatowedotyczące upowszechniania zasad demokratycznych w sto sunkach zewnętrznychwzmocnione zostaływcześniejszymi ustaleniami, w których

potwierdzono, że:„trwały rozwój łączy sięm.in. z dobrymi rządami,prawami człowie ka [...]” (Wspólne, 2006, część I 1.7). W stosunku do państw trzecich, które nie

wywiązują się z prawno-międzynarodowych zobowiązańdotyczących promowania

demokracji,rządów prawa, wolności i prawczłowieka,zezwolono naużycieśrodków o charakterze wspierającym i oddziałującym, by reagowaćna problemy związanez na

ruszeniemprawczłowieka. Jednocześnie podkreślono,że w żadnym przypadku dzia łania takie nie mogą być traktowane jakointerwencja w wewnętrzne sprawyinnego

państwa, lecz powinny byćuznanezaczęść dialogu międzynarodowego (The

Europe-an, 1995, s. 10).

W rozporządzeniach przyjętych w 1999 r. wskazano że celemUE jest rozwój i kon solidacja idei demokratycznych i prawczłowieka w stosunkach zewnętrznych. Pod

kreślonowagę ochrony tych wartości, wskazując narozpowszechnianie i ochronę praw

(6)

ochronę praw osób narażonych na dyskryminację, wykluczenie społeczne, ubóstwo, ochronęmniejszości, grup etnicznych i ludności autochtonicznej (Council Regulation,

1999, art. 2.1a-d)3 4 5. Realizację tych celów uzależniono od wsparcia lokalnych, krajo

wych i międzynarodowych instytucji, organizacji pozarządowych, centrów rehabilita cji dla ofiar torturi nieludzkiego lub niehumanitarnego traktowaniaalbokarania, od

prowadzenia szkoleń ipublicznychkampanii z zakresu ochrony praw człowieka, walki

z rasizmem i ksenofobią, a także od monitorowania stanu przestrzegania praw człowieka

wpaństwachtrzecich. Za niezbędne uznano opracowanie kryteriów i procedur podej

mowania działańzewnętrznych skierowanych na propagowanie zasad demokratycz

nych, praw człowieka i podstawowych wolności, zuwzględnieniemdotychczasowych rozwiązań.

3 Patrz także: Council Regulation (EC) No. 975/1999.

4 Program utworzony w 1989. Beneficjentami były Polska i Węgry, a od 1990 również Bułgaria, ówczesna Czechosłowacja i Jugosławia, Niemiecka Republika Demokratyczna i Rumunia, zaś od 1991 - Albania, Estonia, Litwa i Łotwa, następnie Słowienia (od 1992), Chorwacja (od 1995) i była Jugosłowiańska Republika Macedonii oraz Bośnia i Hercegowina od 1996 r.

5 Uruchomiony w 1991 r. program pomocy dla państw Europy Wschodniej i Azji Centralnej, skierowany na wsparcie procesów demokratyzacji w państwach byłego Związku Radzieckiego i Mongolii.

6 Utworzony w 1996 r. w celu rekonstrukcji i odbudowy państw po zakończeniu konfliktów bałkańskich, w szczególności na repatriację uchodźców i przesiedleńców, promowanie pojednania narodowego oraz wzmocnienie współpracy regionalnej. Adresatami programu były Bośnia i Herce gowina, Chorwacja, Federalna Republika Jugosławii i Była Jugosłowiańska Republika Macedonii. 7 Podobnie jak: Algierii, Cyprowi, Izraelowi, Jordanii, Libanowi, Malcie, Maroko, Autonomii Palestyńskiej, Syrii, Tunezji i Turcji.

W konsekwencji uznano, że poszanowanie demokracji, rządów prawa i praw

człowieka jest istotnym warunkiem skorzystania przez państwo trzecie z pomocy

iwsparcia finansowego i technicznego wramach programów rozwojowychoferowa

nych przez UnięEuropejską oraz umów o współpracy gospodarczej, handlowej i na

rzecz rozwoju.

W latach 1990-1995 zpomocy wspólnotowej, anastępnie unijnej korzystały czter dzieści cztery państwa (Report, 1997, s. 6).Wsparcieskierowane było m.in. na rozwój

gospodarczy,ale także nawzmocnienie niezależności sądownictwa krajowego, tworze

nie społeczeństwa obywatelskiego,promowanieudziału kobiet w polityce,czy rozwój systemów szkolnictwa. Tak duży krągbeneficjentów dawałw założeniu możliwość

rozpowszechnienia nie tylko zasad demokratycznych, alerównież idei ochronypraw człowieka. W programach PHARE?, TACIE, OBNOVA6, zasady poszanowaniawarto

ści demokratycznych, rządów prawa i ochrony prawczłowieka uznano za kluczowe

elementy współpracy. Ustalono,że naruszenie tychzasad przez państwo korzystające

z pomocyskutkować będzie zawieszeniemkooperacji i wstrzymaniemwszelkich form pomocyze stronyUnii Europejskiej.

Identyczne rozwiązanie wprowadzonodo programu w sprawie finansowychi tech

nicznych środkówwsparcia reform gospodarczych istruktur społecznych w ramach

MEDA.Program, realizowany na mocy rozporządzeniaRady1488/96z 23 lipca1996r. umożliwił udzielenie pomocy finansoweji technicznejpaństwombasenu MorzaŚród

(7)

kratycznych, rządów prawaoraz praw człowieka i podstawowych wolności. Naruszenie tych zasad usprawiedliwić miało przyjęcie stosownych środków(Council Regulation,

1996b, art. 3), ze wstrzymaniempomocy włącznie. Od 1 stycznia2007 r. miejsce

MEDA zajął EuropejskiInstrument Sąsiedztwa i Partnerstwa - ENPI, ustanowiony

24 października2006 r. na mocyrozporządzenia 1638/2006. Zamierzeniem stałsię rozwójwspółpracy na rzeczzrównoważonego rozwoju regionalnegoi zagwarantowa

nie spójnego i kompleksowego charakteru udzielanej przez Unię Europejską pomocy.

Choćwśród celów szczegółowychprogramu dominujepromowanierozwojuspołecz

nego, zatrudnienia i ochrony socjalnej, ochrony zdrowia, zrównoważonego rozwoju

gospodarczego i zarządzaniazasobami naturalnymi, ochrony środowiska naturalnego,

wzmocnienie systemów edukacji i redukcjaubóstwa, to istotnymkomponentem ENPI

jest wspieranie działań państw trzecich na rzecz demokratyzacji oraz promowania

i ochrony praw człowieka i podstawowych wolności,wtym praw kobiet i dzieci (Roz porządzenie, 2006, art. 1.3,2.2k). W latach 2007-2013 na realizację programui pomoc

sąsiedzkim krajom partnerskim (tj. 10 państwombasenuMorza Śródziemnego, 7 zEu ropy Wschodniej, w tym Rosji) oraz rozwój współpracy transgranicznej i dobro sąsiedzkiej przeznaczono 11 miliardów 181 milionów euro. 90% środków w ramach ENPI przeznaczanych jest na działania dwustronne i realizacjęinicjatyw poszcze gólnych państw-beneficjentów. Coistotne, wypłata przyznanych środków możezostać

wstrzymanadecyzjąRady na wniosekKomisjiEuropejskiej, gdy państwopartnerskie nie przestrzega zasad demokracji, praworządności, praw człowieka ipodstawowych wolności (ibidem, art. 1.3,28.1). Podstawę realizacjiENPI wEgipcie w latach 2007-2010

stanowił program narodowy, określający priorytety współpracy ifinansowego zaan gażowania Unii Europejskiej. W oparciu o przyjęte ustalenia na reformywobszarze demokracji,praw człowieka isprawiedliwościprzeznaczono kwotę 40mineuro. Para

doksalnie,były to środki żenująco niskie jeśliporównać je z 220minprzeznaczonymi

na zwiększenie konkurencyjności i produkcyjności gospodarki oraz 298min skierowa nymi na osiągnięcie„zrównoważonego rozwoju i lepszego zarządzania zasobami ludz kimiinaturalnymi”.

Co warte odnotowania, choć deklarowanym oficjalnie celem Unii Europejskiej było aktywne wsparcie procesów demokratyzacjiwEgipcie, tojednak nieobjętotego państwa EuropejskąInicjatywąna rzecz Demokracji i Praw Człowieka -EIDHR.Pod stawąprogramu skierowanego m.in. napromowanie zasaddemokracji, rządów prawa iprawczłowieka,byłouznanie, iż wszelka pomocpowinna być świadczona bezstron

nie, bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na rasę, narodowość, przynależność

etniczną, wyznanie, płeć, wiek czy poglądy polityczne (Council Regulation, 1996a, preambuła). Utworzonawwyniku aktywności Parlamentu Europejskiego w 1994 r.,

objęła jednakjedynie państwadotknięte konfliktami lubodbudowujących się pokon

fliktach8. Dopiero funkcjonujący od 1 stycznia 2007 r., na mocyrozporządzenia Rady

1889/2006 EuropejskiInstrumentna rzeczDemokracji i Praw Człowieka, skierowany na promocję i wzmacnianie demokracji, reform demokratycznychoraz praw człowieka

8 Algieria, Bośnia i Hercegowina, Burundi, Demokratyczna Republika Kongo, Kambodża, Ko lumbia, Etiopia, Gwatemala, Haiti, Meksyk, Mozambik, Nepal, Pakistan, Rwanda, Federacja Ro syjska, Strefa Gazy, Tunezja, Turcja i Ukraina.

(8)

w państwach trzecich, a także budowę społeczeństwobywatelskichoraz udzielanie po mocy obrońcom naruszeńpraw człowieka iofiarom takichnaruszeń,skierowanyzostał do Egiptu. O środki mogły ubiegać się publiczne i prywatne organizacje non-profit,

krajowe, regionalne i międzynarodowe organy parlamentarne,organizacje międzyna

rodowe, a nawetosoby fizyczne.

Wynikające ze wskazanychprogramów finansowe wsparcie państw trzecich na

drodzedorozwojuidemokratyzacji uruchamiano napodstawiedwustronnych umów,

wykorzystywanych jako element aktywności na rzecz promowania demokracji,

rządówprawa i praw człowieka. Kompetencję do zawieraniatego rodzajuporozumień przyznano pierwotnie Wspólnotom Europejskim. Zchwilą utworzeniaUniiEuropej

skiej, uprawnienieto przysługiwało Wspólnocie Europejskiej, która w imieniu państw

członkowskich,za pośrednictwem KomisjiEuropejskiejprowadziła negocjacje i przy stępowała do umów międzynarodowych, zatwierdzanych następnie przez Radę. Trak tato Unii Europejskiej (w wersji zaakceptowanejwLizbonie),wart. 37 zaakcentował

prawotejorganizacji do zawierania umów z jednym lubwiększą liczbąpaństw. Upraw nienie to zostało sprecyzowanew art. 209 Traktatuo funkcjonowaniu Unii Europej

skiej,gdzie wskazano, iżzawieranie porozumień zpaństwami trzecimi jest możliwe

o ile przyczynia siędo realizacji celów, o których mowa wart.21 TUE i art.208TFUE

(Traktato funkcjonowaniu, 2007, art. 209), tj. demokracji, państwa prawnego, praw

człowieka i podstawowych wolności, poszanowania godności ludzkiej i zasad równości, zasad wskazanych w Karcie Narodów Zjednoczonychorazzasad prawa mię

dzynarodowego.Chodzi równieżo sytuację, w której „zawarcie umowy jest niezbędne doosiągnięcia, w ramach polityk Unii,jednego zcelów, o którychmowa wTraktatach, albo gdy zawarcie umowy jest przewidziane w prawnie wiążącym akcie Unii,albogdy

możemiećwpływna wspólne zasadylub zmienić ich zakres” (ibidem, art. 216.1).

W przypadku Egiptu, podstawą współpracy stała się dwustronna umowa stowarzy szeniowa zawarta w 2004 r., zastępująca porozumienia z 1977 r.między EWGiEgip temoraz EWWS i Egiptem. Wśród celów umowy wskazano przedewszystkim rozwój współpracy ekonomicznej, w tym „liberalizację handlu towarami, usługami i kapi

tałem”,a także działaniana rzecz„ekonomicznego ispołecznego rozwoju Egiptu, [...] konsolidacji pokojowego współistnienia orazekonomiczneji politycznej stabilności”

(Euro-Mediterranean Agreement, 2004, art. 1.2).Co najważniejszejednak, uzgodnio

no że stosunki między stronami oraz postanowienia porozumienia będą bazowały naposzanowaniu zasad demokratycznych i podstawowychprawczłowieka (ibidem, art. 2).Zasadyteuznanozaistotnyelement porozumienia.W ten sposób nawiązanodo tzw.modelu bułgarskiego9',wyrażającego wolęoparciawzajemnychrelacji oraz wew

nętrznych i międzynarodowych politykna zasadach rządów prawa, demokracji ipraw człowieka, uznając jeza istotny elementporozumień.Zrównano rangę działań narzecz

demokracji z aktywnością skierowaną na pokój i bezpieczeństwo. Wszystkieteobsza ry objęto dialogiem politycznym realizowanym na szczeblu ministerialnym,eksperc

kim oraz za pomocą kanałów dyplomatycznych. Potwierdzeniem zaangażowaniana

9 Nazwa model bułgarski nawiązuje do pierwszych porozumień, w których odwołano się do me

chanizmu konsultacji w przypadku naruszenia zasad demokratycznych i praw człowieka. Umowy ta kie zawarto z Rumunią (1 lutego 1993 r.) i Bułgarią (8 marca 1993 r.).

(9)

162 Anna Potyrala RIE 9 ’15

rzecz promocji zasaddemokratycznych i prawczłowieka miało być prawo strondo podjęciawłaściwych środków,w przypadku naruszenia zobowiązańdotyczących po szanowania zasad demokratycznych i praw człowieka. Co istotne, a zarazem osłabia jące rangę tego uprawnienia,zastosowaniewłaściwych środków musiałobyć poprzedzone

konsultacjami na forum Rady Stowarzyszenia. Jedyniew przypadkupoważnego naru szenia istotnegoelementu porozumienia „tworzącego środowiskonieprzyjazne konsul

tacjom lub gdy zwłoka byłaby ze szkodą dla celówporozumienia” mogło dojść do

zawieszenia współpracy (ibidem, art. 86.2). Na mocy przyjętego w 2007 r. Planu działania strony zobowiązały siędo wspólnych działań na rzeczwzmocnienia demo

kracji i rządów prawa oraz promowania i ochrony praw człowiekaipodstawowych

wolności. Aktywność tępoddano kontroli Radzie Stowarzyszenia UE-Egipt.

Takie rozwiązania nawiązywały doogłoszonegow grudniu 1996 r. wyroku Euro

pejskiegoTrybunałuSprawiedliwościw sprawiePortugaliaprzeciw Radzie. Sędziowie orzekli wówczas, że unijnapolitykawspółpracy na rzecz rozwoju musi uwzględniać

zasady demokracji, rządów prawa i praw człowieka, a w konsekwencji wartości te są nadrzędne w stosunku do polityki współpracy na rzecz rozwoju (Judgment, 1996, pkt 24, 25). Sędziowie podkreślili możliwość zawieszenia współpracy z państwem

trzecim, którenarusza prawa człowieka. Podporządkowanie założeńi celów polityki współpracy na rzecz rozwoju zasadom demokratycznym i prawom człowieka, wymu

siło na UniiEuropejskiej ich uwzględnianie zarówno w procesiedecyzyjnym skiero

wanym na przyjmowanie nowychrozwiązań o charakterze prawa europejskiego, jak i w procesach negocjacyjnych, zmierzających do wypracowania porozumień z pań stwami trzecimi.

Odzwierciedleniem tejtendencji miałabyć również wielostronna inicjatywa PDGHR

- Partnerstwo na rzecz rządów demokratycznych ipraw człowieka (ang. Partnership

on Democratic Governance and Human Rights), przyjęta w grudniu 2007 r. we

współpracy z UniąAfrykańską.Jejcelem było „stworzenie iwzmocnienie dialogu po

litycznego skierowanego na kwestię demokracji, rządów iprawczłowieka w stosun kach Unia Europejska - Afryka” (Mangala, 2013, s. 73). Ustanowioną w ramach

partnerstwa Platformę dialogu skierowano nawypracowanie zasad współpracy na

rzecz promowania praw człowieka, w szczególności praw dzieci i zasady równo

uprawnieniapłci, a takżena rzecz walki z korupcją,zwiększenia efektywności admini

stracji państwowej i wzmocnieniaroli samorządu wkrajach afrykańskich. O tym jak trudno było uzgodnićpierwszy plan działania, świadczyć mogą wysiłkipodejmowane wlatach 2007-2010.„Grupaimplementacyjna UniiEuropejskiej, kierowana wspólnie

przezNiemcy i Portugalię, wskazała dwie zasady odnoszące się do implementacji

PDGHR. Pierwsząbyła, [...] zasadadzielonej odpowiedzialności zarówno wosiąganiu

celów, jak i w wypracowywaniu oczekiwanychefektów. Po drugie, [...] PDGHRmiało

byćskonceptualizowane i wcielone w życie zgodnie z ogólnymi zasadami wyrażonymi

we Wspólnej strategii UE-Afrykaw [...]. Afrykańska grupa implementacyjna, kiero wanaprzez Egipt, naciskała,aby ‘implementacja i zarządzanie Partnerstwemnastępo

wały zgodnie z zasadami: wzajemnego poszanowania i zrozumienia, poszanowania

(10)

tożsamości państw i narodowych priorytetów’. Podkreślała również potrzebę uwzględ nienia ‘różnych kontekstów społecznych, ekonomicznych, politycznych i kulturo

wych, w jakich funkcjonująoba kontynenty’ [...]” (ibidem, s. 80). Takie podejście w praktycedawało państwom afrykańskim nieograniczoną możliwość unikania wy

pełniania zobowiązania do promowania demokracji i praw człowieka, zgodnie z głoszoną przez te państwa tezą o brakuuniwersalizmu praw człowiekaipotrzebądo stosowania ichrozumieniado warunków regionalnych/lokalnych. Dążenie do wypra

cowania wspólnego stanowiska zaważyło na ustępstwach ze strony Unii Europejskiej. Efektem spotkania przedstawicieli stron wAddis Abebie we wrześniu 2010 r., skiero

wanego na analizę stanowisk stron i wypracowanie konsensusu, było przyjęcie tzw.

acquis zAddis -zbioru zasadbędących podstawą funkcjonowania Partnerstwa. Uzgod

nionoco prawda, że kluczową rolę w realizacjicelów Partnerstwaodgrywać będą

państwa Unii Europejskiej iUnii Afrykańskiej, organyobu organizacji,instytucje pań stwowe krajów uczestniczących i organizacjepozarządowe.W rzeczywistościjednak

udział tych ostatnich ograniczonodo prezentacji stanowiskwramachkonsultacji. To zaś nakazywało wątpić w możliwość realizacji pierwszego obszaru Partnerstwa obej

mującego prawa człowiekairządy prawa.

Promowanie demokracji, rządów prawa i praw człowieka było także przedmiotem

wspólnego zainteresowania Unii Europejskiej i Ligi Państw Arabskich. W lutym

2008 r. zorganizowano pierwsze spotkanie ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich obu organizacji, nawiązujące do tzw. inicjatywy maltańskiej z2006r.

W komunikacie kończącym spotkanie podkreślono wagę reform politycznych igospo darczych wpaństwach regionu, gwarantujących stabilność i zrównoważony rozwój. Opowiedziano sięza wzmocnieniem współpracy obu organizacji i ich państw człon

kowskich, przy wykorzystaniuistniejących mechanizmów m.in. Partnerstwa

Eurośród-ziemnomorskiego, Partnerstwa Unia Europejska -Afryka orazEuropejskiej Polityki Sąsiedztwa. Określając obszary wspólnego zainteresowania, wyraźnie wskazano na wolęposzanowania zasaddemokratycznych,praw człowieka i podstawowychwolno

ści (Malta Communiqué, 2008, pkt 4). Co warte zauważenia, definiując wyzwania

iproblemy widoczne we wzajemnych relacjach, wskazano na konflikt izraelsko-pale styński, wyrażono zaniepokojenie ówczesnąsytuacjąw Strefie Gazy, Libanie, pod

kreślono konieczność monitorowania sytuacji w Iraku, podkreślono zaangażowanie wwalkę z terroryzmem.Niewspomniano o naruszeniach praw człowieka,doktórych dochodziło nagminniewpaństwach Afryki północnej, wtymwEgipcie.

Wsparcie procesu demokratyzacji wEgipcie po Arabskiejwiośnie

Wydarzenia z początku2011 r. pokazały jak nieskuteczna była polityka UniiEuro pejskiej skierowanana promowaniewartości demokratycznych,rządów prawa i na ochronę praw człowieka wEgipcie i innych państwach regionu.Lub pokazały raczej, żepolityki takiej w praktyce nie było. Pomimo formalnego istnienia mechanizmów

kontrolnych, przyznającychUE możliwość wywierania skutecznego - w zamyśle- na

cisku na rządypaństwtrzecich, a tymsamym wymuszaniepożądanych działań, stale

(11)

jednostkiprzy milczącej akceptacji Unii. Choćoficjalnie Europejska PolitykaSąsiedz twa przyznawała „pierwsze miejsce promocji demokracji, praw człowieka, rządów prawa i rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego”, instytucje europejskie często nie reagowały nadoniesieniao naruszeniach tych zasad w państwach Afryki północnej

(Emerson etal.,2007,s. 15). Działosiętak z dwóch powodów. Popierwsze,naciski UE

na przestrzeganie zasad demokratycznych ipraw człowieka ustępowały miejscaoba wie przed możliwądestabilizacjąsytuacji wregionie, gdy w wyniku procesów demo kratycznych dowładzy doszłyby radykalne ugrupowania islamistyczne(Kausch,Youngs, 2009; Cassarino, Tocci, 2012).Działano więc wedługformuły stabilizacja ponad de mokrację (ang. stabilityover democracy),postrzegając istniejący reżim jako element stabilizujący. Podrugie, decydujące znaczenie w unikaniurzeczywistego zaangażowa

nia w promowanie demokracji i praw człowieka wpaństwach Afryki północnej miały

partykularne interesy państwczłonkowskichUE. Zyski z wymiany handlowej, dążenie

do minimalizowania zagrożenia terrorystycznegooraz chęćpowstrzymania nielegalnej

imigracjiskutkowały zgodą na niedemokratyczne działania władz w państwach Afryki

północnej. Równie istotne były kontrakty wojskowe -w 2010 r. wartośćlicencji na

sprzedaż broni do Egiptu, Libii i Tunezji wyniosła 531 min euro (Archick,Mix,2013,s.6). Zmianydo jakich doszłowEgipcie i postępującadestabilizacja wymusiły na Unii

Europejskiej i państwach członkowskich rewizję zasad dotychczasowego podejścia (niedemokratyczne reżimy nie zagwarantowały stabilności w państwach regionu) izwiększenie zaangażowania (jeśli organizacja miała być wiarygodna na arenie mię

dzynarodowej- szczególnie wkontekście otrzymania niecałyrokpóźniej Pokojowej Nagrody Nobla „za ponadsześćdekad działańnarzecz wzmacniania pokoju i pojed

nania, demokracji ipraw człowieka wEuropie” (The Nobel, 2012) -musiała opowie

dzieć się za zmianami i faktycznie promować idee demokratyczne oraz prawa

iwolności jednostki).

Jedną z pierwszych reakcji na wydarzenia wEgipciebyło podjęcie decyzji o sank

cjach inteligentnych wobec przedstawicieli egipskich władz. 21 marca2011 r. namocy

rozporządzenia Rady 270/2011 zdecydowano o zamrożeniu środków finansowych 19 osób, w tym HosniegoMubaraka,jegożony,dwóchsynów i synowych, atakże byłe

go ministra sprawwewnętrznych i byłego ministrahandlu i gospodarki (Rozporządzenie,

2011,Aneks).Co istotne, oficjalnym powodem takich działań nie byłyjednakoskarżenia o naruszanie zasad demokracji i praw człowieka - m.in. o siłowe tłumienie protestów ze

stycznia 2011 r., lecz podejrzeniao sprzeniewierzenie funduszy państwowych. 8 marca2011 r. Komisja Europejska ogłosiła komunikat Partnerstwo narzeczde mokracji i wspólnego dobrobytu zpołudniowymregionem MorzaŚródziemnego. Co

oczywiste,wdokumencienie pojawiły się wzmianki na tematnieudanej,dotychczaso

wej politykiUnii Europejskiej, skierowanej na promowanie wartości demokratycz

nychw państwach Afryki północnej. Wzamian,wkomunikaciepodkreślono sukcesy

UE na tympolu i skuteczne wsparcie przemianwpaństwachpołudniowej, środkowej i wschodniej Europyoraz chęć realizacji celu, za jaki uznano„demokrację, stabilizację, dobrobyti pokój” w południowymregionie Morza Śródziemnego (Wspólny, 2011 a,

s. 2). Wyrażonooczekiwanie, że wydarzeniaArabskiejwiosny będą skutkowały posza nowaniem zasad „udziału politycznego, godności, wolności” oraz zaangażowaniem na

(12)

worządności” (ibidem). Z tego względu za główny celPartnerstwa narzecz demokra

cji i wspólnego dobrobytu, tworzonego wewspółpracyz nowymi władzamipaństw Afryki północnej, uznano „demokratycznątransformację i budowęinstytucji,zeszcze gólnymuwzględnieniem podstawowych wolności, reform konstytucyjnych, reformy sądownictwa i walkiz korupcją” (ibidem, s. 3). Jednocześniejednak już wewstępie ko

munikatu uwagę zwraca tzw. podejściezróżnicowane.Z jednej strony,uwzględnienie specyfiki poszczególnych państw daje szansę na zwiększenie skutecznościzabiegów

podejmowanych przez UE. Z drugiej jednak strony,pozwala na odstępstwaod formal

niepromowanychzasad, zgodnie z koncepcją, iż zachodnichwzorców demokracji nie można „przeszczepić” na grunt odmiennych historycznie, kulturowo czycywilizacyj

niepaństw. To zaś, jakpokazuje praktyka stosunków międzynarodowych i dotychcza sowej działalności UE,skutkuje relatywizacją głoszonych oficjalnie wartości, zasad i reguł.

Bezpośredniąkonsekwencją Partnerstwa na rzecz demokracjii wspólnego dobro

bytustała się konieczność zrewidowaniaEuropejskiejPolitykiSąsiedztwa i j ejdostoso wania do nowej sytuacjimiędzynarodowej. Dotychczasowe relacje Unii Europejskiej z państwami Afryki północnej bazowały na tzw. warunkowości. Zgodnie z tympodej

ś-ciem, warunkiem uzyskania unijnej pomocy byłaakceptacja i implementacjazasadde mokratycznychi prawczłowieka. W teorii integracji europejskiej, warunkowość to

procesjednostronny,wktórym występuje asymetria siły, a który „łączy spodziewane

korzyści innego państwa (takiejak pomoc, koncesje handlowe,porozumienia o współpra

cy, kontakty natury politycznej lub członkostwo w organizacji międzynarodowej) z wypełnieniemwarunkówodnoszących się doochrony prawczłowieka i wzmacniania zasad demokratycznych” (Balfour, 2012, s. 15).Warunkowość może również przeja

wiać się w „nakładaniu lub grożeniu nałożeniem sankcji [...] w celu promowania

i ochrony demokracji” (Schmitter,Brouwer, 1999, s. 15). W praktycejednak polityka warunkowości Unii Europejskiejnieprzyniosła pożądanych efektów - nie byłajedno stronna, lecz kształtowana pod wpływem okoliczności politycznych, uwarunkowań gospodarczych iinteresów nietylko państw zabiegających o wsparcie, lecz również

państw członkowskich.

Wkonsekwencji, nowym pomysłemjest podejście motywującenazwane morę for

morę. Państwa, które wprowadzą reformy ipodążą drogą głębokiej demokracji mogą liczyć na zwiększoną pomoc ze strony Unii Europejskiej. Pomoc będzie świadczona

woparciu o uzgodnione przez stronyplany reform.Reformy zaś powinny przejawiać się w „odpowiednio monitorowanych, wolnych iuczciwych wyborach”, wzmocnio

nym dialogu politycznymorazuwzględnieniu praw człowieka (Wspólny, 2011, s. 5). Nowepodejściewobec państwAfryki północnejdoprecyzowano wdrugim komunika cie Nowa odpowiedź na zmieniającesię sąsiedztwo,przedstawionym 25 maja2011 r. Komisja Europejska opowiedziała sięza wzmocnieniem partnerstwa z sąsiednimi pań stwami ispołeczeństwami, wszczególności, aby „budowaći konsolidować zdrowe de

mokracje” (Joint, 2011, s. 1). W dokumencie otwarcie przyznano się nie tyle do porażki,codoograniczonychrezultatówdotychczasowej pomocy UE na rzecz reform

politycznych. Z tego względu,wyrażającwolęrzeczywistego wsparciaprocesu reform

w państwach regionu Morza Śródziemnego, podjęto zobowiązanie do promowania „uniwersalnych wartości praw człowieka,demokracji i rządów prawa” (ibidem, s.2).

(13)

Zgodnie z podej ściem moręfor morę kooperację UniiEuropej skiej zpaństwami Afryki północnej uzależniono od postępu tychostatnich w budowie demokracji i rządów pra

wa. Chodzizwłaszcza orealizację praw fundamentalnych, obywatelskich i politycznych, takichjak wolność słowa, stowarzyszaniasię, zakładaniapartii politycznych, prawo douczestniczenia w wolnych wyborach, prawo do bezstronnego osądu przez nieza leżnych sędziów, atakże o skuteczną realizację zadańpaństwa, takich jak walka z ko

rupcją, demokratyczna kontrola nad armią isiłami bezpieczeństwa. W zamian, państwa

Afryki północnej mogąliczyć na trojakiego rodzaju wsparcie, tj. na zwiększoną po

mocfinansową (money);otwarciedostępu do europejskiego rynku zbytu (markets'y.

oraz wsparcie na rzecz mobilności (mobility). W praktyce, pogłębioną kooperacjęza pewnić ma:

- przyj ęcie nowychplanów działania,określaj ących zasady współpracy z poszczegól nymi sąsiadami z Afryki północnej i krótko- oraz długookresowecele współpracy;

- utworzenie programów budowania instytucji (ang. Comprehensive Programmes), wzorowanychnapodobnychprogramach realizowanych ze wschodnimipartnerami

UE, zapewniającychwsparcie eksperckie i finansowe na rzecztworzeniasprawnych organów administracji państwowej, w szczególności organów sprawiedliwości i cel nych;

- zawieranie porozumieńDCFTA (ang. Deep and Comprehensive Free Trade Agre

ements),których celem jestzwiększeniemożliwościwejściatowarów z państw trze cich na rynek europejski, jak iwsparcie reform gospodarczych w tych państwach;

- ustanawianie partnerstw narzeczmobilności, skierowanych na wspólnezarządzanie

ruchami migracyjnymi;

- odnowienie zasad działania Unii dla Sródziemnomorza i finansowanie projektów skierowanych na rozwój gospodarczy, innowacyjność i tworzenie nowych miejsc pracy(wramachprojektuMed4Jobs).

W przypadku Egiptu,realizacja wskazanych wyżej założeń odbywasięw ramach

tzw. Task Force. Pierwsze spotkanie zudziałem około 500 przedstawicieli Unii Euro

pejskiej, władz Egiptu oraz reprezentantów biznesu i organizacji pozarządowych,

odbyło się 14 listopada 2012 r.wKairze. Choć w dokumencie zawierającym konkluzje

ze spotkaniapotwierdzono, że strony podzielają tesamecele iwartości (sprawiedliwość społeczną, rozwójspołeczno-ekonomiczny, rządy prawa, prawa człowieka, włączając pra wakobiet i równość płci), to uwagę zwraca sformułowanie o równości partnerów.

W praktyce niemawięcmowy o realizacjinowegopodejścia morę for morę, gdyż UE nie może działać z pozycji siły i stawiaćwarunków równemupartnerowi. Możejedynie

zabiegać - co podkreślono wdokumencie - o realizację Europejskiej Polityki Sąsiedz twana rzeczbudowania „głębokiejizrównoważonej demokracji” (EU-Egypt,2012,

s. 2). Czyni to angażując środki finansowe. W ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa, w latach 2011-2013 na realizację założeń przewidziano

kwotę ponad1 miliarda euro,z której realizacji poddano programy na kwotę 892 milio

nóweuro (EU-Egypt, 2013). Środki teprzekazano trzy priorytety współpracyi finanso

wego zaangażowania Unii Europejskiej: wsparcie reformpolitycznych, praw człowieka

i wymiaru sprawiedliwości,reformygospodarcze oraz zrównoważony rozwój. Dodat kowo, namocy ustaleńwramach TaskForce,UE zobowiązała siędoprzekazania do

(14)

projektów oraz 450 milionów eurow ramachporozumienia z Międzynarodowym Fun duszemWalutowym w formie pożyczeki grantów (ibidem).

W chwili przyjmowania konkluzji Task Force w 2012 r. wydawało się, że Egipt podąży drogą demokracji - opracowano projekt nowej konstytucji, przygotowywano się do wyborów, leczpóźniejsze wydarzeniapokazały jak złudne były to nadzieje.

Przejęcie władzy przez wojsko w 2013 r. zapoczątkowało nowąfalę represjiprzeciw zwolennikom obalonegoprezydenta M. Mursiego i zejście z drogi ku stabilizacji, de mokracji, rządom prawa i prawom człowieka. Nowe rozwiązaniaprawne ograniczyły

wolność słowai zgromadzeń11, prowadząc m.in.do zamknięciaczterechkanałów tele

wizyjnych we wrześniu2013 r. w związkuz„rozpowszechnianiemnieprawdziwych

informacji,które zagrażały bezpieczeństwupaństwa [...]i porządkowi publicznemu”, a w grudniu do zamrożenia środków 1055 organizacji charytatywnych powiązanych z Bractwem muzułmańskim (Egypt: Roadmap, 2014, s. 21,24). Odmomentuprzejęcia władzy przez armię, śmierć naskutek użycia siłyprzezsłużby bezpieczeństwaponiosło

około 1400osób,zatrzymano od 16do40tysięcyaktywistów - członków zdelegalizo

wanegoBM oraz studentów uczestniczących w ulicznych protestach(Egypt. Humań

Rights, 2014, s. 6-7).

11 Law No. 107 Regulating the Right to Public Gatherings, Processions and Peaceful Protests

of November 24, 2013.

Niedemokratyczny styl rządów nowychwładz spowodował, że nie doszło do wy

pracowania nowego Planu działania. Z tego samego powodurozpoczęte w czerwcu 2013 r. negocjacje UE-Egipt w sprawie porozumieniaDCFTA stanęły w martwym

punkcie.W założeniuporozumienie ma wykraczać poza ramy umowystowarzyszenio

wej z 2001 r. i regulowaćtakże kwestie usług,konkurencji, ochronywłasności intelek tualnej oraz ochrony inwestycji, dając podstawy tworzenia w Egipcie gospodarki wolnorynkowej. Nie odnotowano również żadnej aktywności narzecz ustanowienia

partnerstw narzecz mobilności z uwagina dwukrotną odmowę rozpoczęcia rozmów przez władze Egiptu.

Dopiero nasilającysiękonfliktw Syriii kryzys migracyjny, który uwidocznił się szczególniew 2014 i 2015 r. spowodowały, że współpracęgospodarczą z Egiptem UE

uznała zasposób na stabilizację i demokratyzację, a coza tymidzie- na wyelimino waniepotencjalnych zagrożeń dlaUE. Na początku grudnia 2015r. EuropejskiBank Inwestycyjny zawarłporozumienie przewidujące pożyczkę 600min euro na zabezpie

czenie dostaw energii w Egipcie (tj. budowę elektrowni wodnej w delcie Nilu). W grudniu2015 r. doszło również dopodpisania dwóch porozumień zakładających fi nansowe zaangażowanie Unii Europejskiej na rzeczzwiększenia dostępu do edukacji

i ochronydzieci (pierwsza umowa) oraz na rzecz uruchomienia programu oczyszcza

nia wody pitnej w regionie Kafr el Sheik (drugaumowa). Efektem pierwszego porozu mienia ma być budowa 1,2 tys.szkółw regionach z najniższym odsetkiem uczącychsię

dziecii objęcie nauczeniem około 100 tys. dzieci. Drugie porozumienie pozwoli na sfi nansowaniebudowy oczyszczalni ścieków i systemu wodociągowegowprzedmioto

(15)

Konkluzje

Próbyoceny efektów nowegopodejścia do idei promowania demokracji, rządów prawa i praw człowieka we współpracyzwładzami Egiptu, dokonała sama Unia Euro pejska. 27 marca 2014r. KomisjaEuropejska opublikowała komunikat Po/iĄ'/«/ sąsiedz twa na rozdrożu oraz towarzyszący raportna temat realizacji założeń Europejskiej

Polityki Sąsiedztwa w odniesieniu dopaństw położonych w południowej części Morza Śródziemnego. Pełen ogólników raport wskazuje na złożoność sytuacji w regionie, podkreślając że stanowi onawyzwanie, a cechujeją znacząca polaryzacja społeczna i religijna (Implementation,2014, s. 3). Wkomunikacie KE podkreśliła, że współpracę zEgiptem charakteryzuje ograniczony postęp oraz przekładanie w czasie negocjacjina

temat planu działania i realizacji założeń partnerstwa. Polityczna sytuacja wtym pań stwie powoduje, że niewcielonowżycie rekomendacji dotyczącychpogłębianiademo kracji,sformułowanych wlatach ubiegłych. Chodzi wszczególności o brakgwarancji

niezależności systemu sądownictwa, liczne przypadki ograniczeniawolności zgroma dzeń istowarzyszania się, zabicieponad 1300 osób przez egipskie służby bezpieczeń

stwa, naruszanie praw mniejszości, orzekanie (Wspólny, 2014, s. 7) i wykonywanie karyśmierci z powodów politycznych.Podobniew toniebrzmiwcześniejszarezolucja

Parlamentu Europejskiego - z 23 października2013r. - w której wyrażono ubolewanie „z powodu faktu, żepostępypoczynione przez kraje partnerskie nie zawszeodpowia dają celom ustalonymwspólnie z UE [...]” postulując o „konsekwentne wdrażanie opartego nazachętach i zróżnicowanego podejścia ‘więcej za więcej’ ” (Rezolucja, 2013, par. 4).

„EuropejskaPolitykaSąsiedztwajestpolityką nieustannego zaangażowania”(Wspól

ny, 2014, s. 17). Niestety zaangażowanie UE w promowanie demokracji, rządów prawa

i praw człowieka w Egipcie po2011 r. nie należydo udanych. Pomimo próbstworzenia

skutecznych mechanizmów oddziaływania Unii na Egipt i pozostałe państwa Afryki

północnej, nadal widoczna jest aktywnośćw myśl zasady „lepiej być obecnym niżnie byćobecnymwcale”. Ceną zaobecność ekonomiczną, zawspółpracę na rzeczwalki

zterroryzmem czy znielegalną migracją, sąunijne odstępstwa od rygorystycznego

optowania zawcielaniemwtychpaństwachidei demokratycznych. Wkonsekwencji, przejawem skutecznego zaangażowania Unii Europejskiej w szerzenie demokracji i prawczłowieka wpaństwach Afryki północnejj estwspółpraca z organizacjami poza

rządowymi. Uznając, że budowanie demokracji nie może być pozostawione w rękach władz, leczjest efektem zaangażowania społecznego, kluczowe znaczenieprzypisano

działalności takich organizacji. Organizacje funkcjonującew państwach Afryki północ

nej nadal mają jednak utrudnioną działalność, są monitorowane przez aparaty władzy

i partierządzące (Cassarino, 2012, s. 10). Ztego względu, UniaEuropejska stawia przed sobą zadaniewspieraniatakich organizacji przy wykorzystaniu nieformalnych kanałów wsparcia, również finansowego, skierowanego na realizację oddolnych

inicja-tyw pogłębiających demokrację. Realizacja tych założeń następuje między innymi

w oparciuo European EndowmentforDemocracy -inicjatywę będącą najbardziej wy

miernym efektempolskiej prezydencji w odniesieniu dowydarzeńArabskiej wiosny. Pytaniemotwartym pozostaje w jakisposób kształtowana będzie aktywność Unii Europejskiej na rzecz promowania demokracji iprawczłowiekaw Egipcie i innych

(16)

państwach Afryki północnej pod rządami nowej Wysokiej Przedstawiciel ds. Wspólnej

PolitykiZagranicznej i Bezpieczeństwa -Federici Mogherini. Zjednej strony, Przed

stawicielpochodząca z Włoch- państwa, które szczególnieodczułowydarzenia okre su Arabskiej wiosny - będzie prawdopodobnie dążyła do zacieśnienia współpracy z państwami regionu, za warunek kluczowy uznając demokratyzację i prawa człowie

ka. Z drugiej j ednak, zobowiązanabędzie do realizowania stanowiska wypracowanego

przez 28 państwczłonkowskich, z których częśćnadal będzie kierowałasięgłównie interesami partykularnymi. Paradoksalnie, kryzys migracyjny 2015 roku wymusił

wspólną reakcję państw członkowskichna to zagrożenie. Uzgodniono, że sposobem rozwiązania problemujest wsparcie finansowedla państw trzecich, z których migranci

pochodząlub przez które przejeżdżają w drodze do UE. W konsekwencji, wizytę

F.Mogherini wEgipcie wlistopadzie 2015 r.poświęcono rozmowom na tematkwestii bezpieczeństwa regionalnego w związkuz zagrożeniem terrorystycznym i kryzysem

migracyjnym. Jednocześnie, wizyta była próbą odnowienia zaangażowania UE na

rzecz promocji i ochronypraw człowieka i wartości demokratycznych. Wysoka Przed

stawiciel spotkała się z przedstawicielamiorganizacji pozarządowych, podkreślając stałe zaangażowanie UE na rzeczprawczłowieka. Podobnie, podczas spotkania mini

sterialnego Unii dlaSródziemnomorza zudziałem 43 państw,wtym Egiptu, wezwano

doj edności w obliczu wspólnych wyzwań i zagrożeń, deklaruj ąc wolęzintensyfikowa

nia kooperacji narzecz stabilizacjiw państwach Afryki północnej. Czas pokażeczy de klaracje przełożone zostanąna rzeczywiste działania.

Bibliografia

Archick K., Mix D. E. (2013), The United States and Europe: Responding to Change in the Middle East and North Africa, CRS Report for Congress, R 43105.

Balfour R. (2012), EU Conditionality after the Arab Spring, „European Institute ofthe Mediterranean

Papers”, nr 16.

Cassarino J. P. (2012), Reversing the Hierarchy of Priorities in EU-Mediterranean Relations, w: The European Union and the Arab Spring. Promoting Democracy and Human Rights in the Middle East, red. J. Peters, Lexington Books, Lanham-Boulder-New York-Toronto-Ply mouth.

Cassarino J. P, Tocci N. (2012), The EU’s Mediterranean policies after the Arab revolts: from crisis to a new order?, w: Regions and Crises: Challenges for Contemporary Regionalisms, red.

L. Fioramonti, Palgrave, Basingstoke.

Council Regulation (EC) No. 1257/96 of 20 June 1996 concerning humanitarian aid (1996a), Official

Journal L 163, vol. 39.

Council Regulation (EC) No. 976/1999 of 29 April 1999 laying down the requirements for implemen tation of Community operations other than those of development cooperation, which, within the framework of Community cooperation policy, contribute to the general objective of deve loping and consolidating democracy and the rule of law and to that of respecting human rights andfundamentalfreedoms in third countries (1999), Official Journal EC L120, vol. 42. Council Regulation (EC) No. 1488/96 of 23 July 1996 on financial and technical measures to accom

pany (MEDA) the reform of economic and social structures in the framework of the Eu- ro-Mediterranean Partnership (1996b), Official Journal L 189, vol. 39.

(17)

Declaration on democracy, Session of the European Council. Conclusions, Copenhagen 7-8 April 1978 (1978), „Bulletin of the European Communities”, nr 3.

Eeckhout P. (2011), EU External Relations Law, Oxford University Press, Oxford-New York.

Egypt. Human Rights in Criris: Systematic Violations and Impunity (2014), Amnesty International,

London.

Egypt: Roadmap to Repression. No End in Sight to Human Rights Violations (2014), Amnesty Inter

national, Peter Benenson House, London.

Emerson M., Noutcheva G., Popescu N. (2007), European Neighbourhood Policy Two Years On:

Time Indeed for an ENP Plus’, „CEPS Policy Brief’, nr 126.

EU-Egypt relations. European Commission Memo (2013), http://www.europa.eu/rapid/press-re-

lease_MEMO-13-751_en.htm, 22.03.2015.

EU-Egypt Task Force - Co-chairs conclusions (2012), http://www.conciluim.europa.eu, 20.08.2014. Euro-Medditerranean Agreement establishing an Association between the European Communities

and their Member States, of the one Part, and the Arab Republic of Egypt, of the other Part, Luxembourg, 25 of June 2001 (2004), Official Journal L 304, vol. 47.

Fioramonti L. (2012), Promoting Human Rights and Democracy. A New Paradigm for the European Union, w: The European Union and the Arab Spring. Promoting Democracy and Human Rights in the Middle East, red. J. Peters, Lexington Books, Lanham-Boulder-New York-To

ronto-Plymouth.

Implementation of the European Neighbourhood Policy in 2013 Regional Report: A Partnership for Democracy and Shared Prosperity with the Southern Mediterranean Partners. Joint Staff

Working Document (2014), SWD (2014) 100 final, Bruseels, 27.03.2014.

Joint Communication to the European Council, the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. A new response to a chan ging Neighbourhood (2011), COM(2011) 303 final, Brussels, 25.05.2011.

Judgment of the Court ofJustice, Portugal v. Council, Case 268/94, 3.12.1996 (1996), Reports of Ca ses before the Court.

Kautsch K., Youngs R. (2009), The end of the Euro-Mediterranean vision ’, „International Affairs”,

vol. 85, nr 2.

Malta Communiqué (2008), EU-League of Arab States Ministerial Meeting, 12 February, http://www.europarl.europa.eu, 20.08.2014.

Mangala J. (2013), Africa-EU Partnership on Democratic Governance and Human Rights, w: Africa and the European Union. A Strategic Partnership, red. J. Mangala, Palgrave Macmillan, New

York.

Regulation (EC) No. 1638/2006 of the European Parliament and of the Council of 24 October 2006 laying down general provisions establishing a European Neighbourhood and Partnership

(2006), Official Journal L 310, vol. 49.

Report from the Commission on the implementation of measures intended to promote observance of human rights and democratic principles for 1995), COM(96) 672 final, Brussels,

17.01.1997.

Report from the Commission on the implementation of measures intended to promote observance of human rights and democratic principles in external relations for 1996-1999 (2000),

COM(2000) 726 final, Brussels.

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 23 października 2013 r. w sprawie Europejskiej Polityki

Sąsiedztwa: dążenie do wzmocnienia partnerstwa. Stanowisko Parlamentu Europejskiego w sprawie sprawozdań za rok 2012 (2013/262l(RSP)), P7_TA(2013)0446.

(18)

Rozporządzenie Rady (UE) nr 270/2011 z 21 marca 2011 r. w sprawie środków ograniczających skie

rowanych przeciwko niektórym osobom, podmiotom i organom w związku z sytuacją w Egip cie (2011), Dziennik Urzędowy L 76, vol. 54.

Schmitter Ph. C., Brouwer I. (1999), Conceptualizing, Researching and Evaluating Democracy Pro motion and Protection, EUI Working Paper SPS No. 99/9.

The European Union and the External Dimension of Human Rights Policy: From Rome to Maastricht and Beyond (1995), Communication from the Commission to the Council and the European

Parliament, COM(1995) 567 final, Brussels.

The European’s Union Role in promoting human rights and démocratisation in third countries (2001),

Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, COM(2001) 252 final, Brussels.

The Nobel Peace Prize for 2012 Announcement (2012), The Norwegian Nobel Committee, Oslo,

http:www.nobelpeaceprize.org (24.09.2013).

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Maastricht (1992), Dziennik Urzędowy EC C 224, vol. 35. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Nicea (2001), Dziennik Urzędowy C 80,10.03.2001. Traktat o Unii Europejskiej, Lizbona (2007), Dziennik Urzędowy 2012, C 326.

Traktat o Unii Europejskiej, Maastricht (1992), Dziennik Urzędowy WE C 191, vol. 35.

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Lizbona (2007), Dziennik Urzędowy 2012, C 326. Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty

Europejskie i niektóre związane z nimi akty, Amsterdam (1997), Dziennik Urzędowy WE C 340, vol. 40.

Wieruszewski R. (2008), Rola i znaczenie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej dla ochrony praw człowieka, „Przegląd Sejmowy”, nr 2.

Wspólne oświadczenie Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w ramach Rady, Parlamentu Europejskiego i Komisji w sprawie polityki rozwojowej Unii Europejskiej : „Konsensus Europejski” 2006/C 46/01 (2006), Dziennik Urzędowy C 46, vol. 49,24.2.2006. Wspólny komunikat do Rady Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu

Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów z 8 marca 2011 r. - Partnerstwo na rzecz demokracji i wspólnego dobrobytu z południowym regionem Morza Śródziemnego (2011),

COM(2011) 200 wersja ostateczna, Bruksela, 8.03.2011.

Wspólny komunikat do Rady Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Polityka sąsiedztwa na rozdrożu: Reali zacja Europejskiej Polityki Sąsiedztwa w 2013 r. (2014), JOIN(2014) 12 wersja ostateczna, Bruksela, 27.03.2014.

Yilmaz H. (2009), The International Context, w: Democratization, red. Ch. W. Haerpfer, P. Bernha- gen, R. F. Inglehart, Ch. Welzel, Oxford University Press, Oxford.

Streszczenie

Zmiany zapoczątkowane Rewolucją 25 stycznia nie zagwarantowały oczekiwanej demokra tyzacji. Z tego względu, celem Unii Europejskiej i państw członkowskich stało się wzmocnienie stabilności w państwie, promocja wartości demokratycznych i praw człowieka. Celem niniej szego opracowania jest analiza działań skierowanych na wsparcie procesu demokratyzacji w Egipcie, podejmowanych przez Unię Europejską, a także ocena dotychczasowej aktywności i wskazanie przyczyn jej nieskuteczności.

(19)

Democracy, rule of law and respect for human rights in the European Union’s activities towards Egypt

Summary

Contrary to expectations, the changes initiated by the ‘25 January Revolution’ have not strengthened democratic principles in Egypt. Therefore, the European Union and its member states have sought to support the stability of this state, promote democratic values and human rights. The purpose of this study is to analyse EU activities aimed at fostering the démocratisa tion process in Egypt, as well as to assess these activities so far and identify the reasons for their ineffectiveness.