Ryszard Szczygieł
X Powszechny Zjazd Historyków
Polskich
Rocznik Lubelski 12, 240-248
2 4 0 K R O N I K A
k om isji do sp raw historii. K o m isja ta zo rganizow ała w d n ia ch 31 stycznia — 3 lu tego 1968 r. cz w a rtą k o n fe re n c ję histo ry k ó w slaw istów w M ińsku z udziałem w ielu uczonych zagran iczn y ch oraz p raco w n ik ó w In sty tu tu S łow ian o zn aw stw a A kadem ii N auk ZSRR i K a te d r H isto rii P ołudniow ych i Z achodnich Słow ian. K ilk a refe ra tó w n a te j k o n fe re n c ji w ygłosili pracow nicy U n iw ersy te tu M oskiew skiego: I. M. B i e l a w s k a
Słowianoznawstwo radzieckie w 50-leciu;
I. D. O c z a kUdział Jugosławian w wojnie ojczyźnianej Związku Radzieckiego;
L. P. Ł a p t i e - w aRozwój „idei słowiańskiej” w Rosji w X IX i na początku X X wieku.
W ystąpili ta k że z re fe ra ta m i : I. A. W o r o n к o w, B. M. R u к o 1, W. G. K a r a s i o w, E. S. M a k o w a 4.K a te d ra H isto rii N ow ożytnej P olski UMCS n aw ią z a ła ścisłą w spółpracę z K a te d rą H isto rii P ołud n io w y ch i Z achodnich S łow ian U n iw e rsy te tu M o sk iew sk ieg o 5. W yraża się ona w w y m ian ie p u b lik a c ji i w y d aw n ic tw naukow ych, ze szczególnym u w zględnieniem p ra c tyczących się Lubelszczyzny. N ależy w ty m m iejscu w yrazić przekonanie, p o d b u d o w an e dotychczasow ą p ra k ty k ą , że w n astęp n y c h la ta c h nasze zw iązki z K a te d rą H isto rii P ołud n io w y ch i Z achodnich S łow ian U n iw ersy te tu M oskiew skiego jeszcze b a rd z iej się um ocnią i poszerzą z pożytkiem d la obu p la ców ek naukow ych.
Ałbin Koprukowniak
4 P. Z. S a w o c z k i n , D. B. M i e l c e w
Czetwiertaja
mieżwuzowskaja
naucznaja konfierencija istorikow-slawistow.
„S ow ietskoje S ław ia n o w ied ie n ije”. M oskw a 1968 n r 4, s. 133—138. R e fe raty z tej k o n fe re n c ji u k azały się d ru k iem pt.Sowietskoje słowianowiedienije.
Materiały IV konfierencii istorikow-sławistow.
M ińsk 1969, ss. 664.
K o lejn a k o n fe re n c ja m a się odbyć w lu ty m 1970 r. w C h a rk o w ie a jej głów nym ak c en tem będzie uczczenie se tn ej rocznicy uro d zin W. I. L enina.
N a k o n feren c ji w M ińsku p ro b le m a ty k a p olska z a ję ła bard zo p ow ażne m iejsce. Dla p rzy k ła d u m ożna w ym ienić ty tu ły n ie k tó ry ch tylk o referató w , a m ianow icie: A. F. N o s к o w
Polityka gospodarcza hitlerowców w okupowanej Polsce (gene
ralne gubernatorstwo) w latach 1939
—1944;
M. D. K u l i k o w s k i (Luck)Program
agrarny PPR i walka o jego realizację (listopad 1943
—grudzień 1944);
W. S. P a r - s a d a n o w aZwiązek Radziecki i powstanie Polski Ludowej;
S. M. S t e c k i e - w i c zRewolucja Październikowa i niepodległość Polski;
P. I. K a l n i c z e n k o P olska p ra s a re w o lu c y jn a n aUkrainie w latach 1917
—1920; N. S. O r i e c h w aRola KPP w umacnianiu rewolucyjnych więzi pracujących Zachodniej Białorusi
i Polski (1918—1933).
5 W d n ia ch 19—20 stycznia 1968 r. K a te d ra H isto rii N ow ożytnej P olski UMCS gościła doc. I. A. W oronkow a, z k tó ry m 'w ym ieniono w stępne u w agi n a te m a t w spółpracy z K a te d rą H isto rii P ołud n io w y ch i Z achodnich S łow ian U n iw ersy te tu M oskiewskiego.
X POW SZECHN Y ZJA ZD HISTO RY KÓ W PO L SK IC H
W d n iach od 9 do 13 w rz eśn ia 1969 r. o b rad o w ał w L u b lin ie X P ow szechny Z jazd H istoryków P olskich, zorganizow any przez P olskie T ow arzystw o H istoryczne. Od stro n y o rg an izacy jn ej Z jazd przy g o to w ała k o m isja po w o łan a przez Z arząd O ddziału L ubelskiego P T H w skład zie: d r J. S zym ański — przew odniczący, doc. d r W. Ćw ik, d r T. Opas, m g r S. O lczak, m g r F. P o m arań sk a , m g r R. Szczygieł, m gr M. Szyszko.
O b rad y o tw orzył prezes Polskiego T o w arzy stw a H istorycznego prof, d r S ta n i sław H erbst. Z w rócił on uw agę n a ju bileuszow y c h a ra k te r Z jazdu, odbyw ającego
się w m ieście, k tó re było w id o w n ią w ielu doniosłych w y d arze ń w życiu narodu. N aw iązał k olejno do unii polsko-litew skiej, za w a rte j w L u b lin ie w roku 1569, p o w sta n ia pierw szych w ładz o dradzającego się po okresie zaborów w roku 1918 p a ń stw a polskiego oraz o k resu k sz ta łto w a n ia się P olski L udow ej, kied y L ublin był siedzibą w ład z centraln y ch , gdzie form u ło w an o i w p ro w a d za n o w życie przeło m ow e d la dziejów n aro d u a k ty praw n e.
W im ien iu w ładz i społeczeństw a ziem i lu belskiej uczestników Z ja zd u pow itał I s e k re ta rz KW P Z P R w L u b lin ie W ładysław K o zd ra к P ro r e k to r U n iw ersy tetu M arii C urie-S kłodow skiej doc. d r S tan isław K rz y k ała złożył zgrom adzonym życze n ia ow ocnych o b rad w im ien iu w ład z uczelni, k tó ra użyczyła sw oich gm achów dla p otrzeb Z jazdu. W im ien iu gospodarzy p o w ita ł przybyłych n a o b rad y prezes O d d ziału L ubelskiego P T H prof, d r K azim ierz M yśliński.
X Z jazd zgrom adził około 900 uczestników , a w tej liczbie: praco w n ik ó w naukow ych, nauczycieli, działaczy o św iatow ych oraz m iłośników historii. P rzybyły d elegacje zagraniczne: z N iem ieckiej R ep u b lik i D em okratycznej, W ęgier i Z w iązku Radzieckiego.
W iodącym hasłem Z jazdu było m iejsce Polski w Europie. T em at te n n a rz u c a ł w ięc konieczność p a trz e n ia n a je j dzieje w szerszym , pow szechnym kontekście, ujm o w an ie polskiej rzeczyw istości dziejow ej n a szerokim tle porów naw czym . U w i doczniło się to zarów no w re fe ra ta c h plen arn y ch , ja k i sekcyjnych, ukazujących bądź E uropę — z położeniem a k c e n tu n a in te resu ją ce n a s w ą tk i jej dziejów , bądź dzieje ziem polskich — ja k o fra g m e n t szerszej rzeczyw istości. M iejsce o b rad w y b ran o n ie przypadkow o. W te n sposób historycy polscy chcieli uczcić pięćdziesię ciolecie odzyskania niepodległości i dw udziestopięciolecie w ładzy ludow ej. W a ru n kow ało to zarazem n a sile n ie z a in te re so w ań ostatnim półw ieczem dziejów n aro d o w ych, co w ra z z głów nym h asłem Z jazdu złożyło się n a p ro fil jego obrad.
P ro p o rcje ta k ie uw idoczniły się w czasie o b rad p len arn y ch , n a k tó ry c h cztery z sześciu w ygłoszonych re fe ra tó w dotyczyły w łaśn ie h isto rii najnow szej. Z aw ierały one syntezę sp ra w y polskiej i półw iecza polskiej państw ow ości n a a re n ie m iędzy n arodow ej, tem aty czn ie zaś dotyczyły: p rze słan e k m iędzynarodow ych odbudow y P a ń s tw a Polskiego w 1918 r., o czym m ów ił prof, d r J. P aje w sk i. W ojskow e aspekty udziału Polski w II w o jn ie św iato w ej p rze d staw ił p łk W. T uszyński, genezę Polski L udow ej zarysow ali w sw oim w ykład zie d r R. H alab a i d r M. M alinow ski, w reszcie doc. d r W. W esołow ski om ów ił p rze m ian y stru k tu ry k la so w o -w arstw o w ej w Polsce L udow ej. P rzed staw io n o tu ta j procesy polityczne E uropy w p rzeddzień zakończenia
I wojny światowej, trudności odradzającego
się p ań stw a,walki
różnych o rien tacji w łonie n a ro d u polskiego oraz sy tu a cję polityczną E uropy w dw udziestoleciu m ię dzyw ojennym i jej w pływ n a położenie II Rzeczypospolitej. Z aprezentow ano ta k że cały zespół czynników , ja k ie u w a ru n k o w a ły odzyskanie niepodległości po la ta c h zaborów i odrodzenie P olski po II w o jn ie św iatow ej. P rz ed sta w io n e zostały asp ek ty m ilita rn e d ziała ń W ojska Polskiego i ru ch u oporu w czasie w ojny, w k o n tek ście inn y ch p ań stw o kupow anych przez III Rzeszę. W ydobyto rów nież zasadnicze p rze m ia n y w św iadom ości społecznej w ciągu o sta tn ic h dziesiątków lat. R e fe ra t ostatn i p rzygotow any przez socjologa w sk az ał n a zm iany jakościow e w o b ręb ie poszcze gólnych w a rstw i gru p społecznych. U k azał rolę św iadom ości w procesie p rz e o b ra żeń oraz zaak cen to w ał in te g ra c ję społeczeństw a, jako czynnik rea liza cji p ro g ram u in d u stria liz a c ji k ra ju .1 P ełn y te k st przem ó w ien ia p o d ała p ra sa codzienna. P a trz np. „S z ta n d a r L u d u ” n r 215 z d n ia 10 w rz eśn ia 1969 r., s. 2.
2 4 2 K R O N I K A
D w a pozostałe re fe ra ty p le n a rn e m ieściły się rów nież w zarysow anym pow yżej profilu. P ierw szy z nich, w ygłoszony przez prof, d r J. G ierow skiego, o m aw iał p ro blem y szlacheckiej R zeczypospolitej w X V I do X V III w iek u n a tle w zrastającego absolutyzm u w Europie. P ro b le m y p olityczne n a ro d u polskiego n a p rze ło m ie X V III i X IX w ieków u k az ał w y k ład prof, d r B. Leśnodorskiego. P o dkreślono tu ta j, że do piero ośw iecenie przybliżyło R zeczpospolitą do pow szechnych te n d e n c ji rozw ojow ych w Europie. N arzędziem tych p rz e m ia n i ro zw o ju now oczesnego n a ro d u były w tym czasie now e i zrefo rm o w an e in sty tu c je państw ow e. K o n ty n u a c ją p ra c podjętych przed ro zb io ram i były in sty tu c je i przem iany, ja k ie zaszły w K sięstw ie W arsza w skim . R eform y te m ia ły k a p ita ln e znaczenie d la przyszłego ro zw o ju społeczeństw a. Z a jedno z n ajw a żn iejsz y ch zjaw isk w naszej h isto rii tego o k resu uzn ał A u to r p ow stanie naro d o w ej arm ii, a to ze w zględu n a je j p atrio ty czn y i d em okratyczny ch a ra k te r
O bok ze b ra ń p le n a rn y c h o b rad y toczyły się w dziesięciu sekcjach, z których siedem obejm ow ało poszczególne okresy h isto rii (od staro ży tn ej do najnow szej), trzy pozostałe to sekcje: m etodologii, d y d ak ty k i oraz n a u k pom ocniczych historii. P rzedm iotem d y sk u sji w se k cja ch były referaty , z k tó ry ch część b y ła u przednio w y d a n a w d w u to m ach p a m ię tn ik a zjazdowego, in n e zostały pow ielone i rozdane uczestnikom przed o b rad a m i sekcji, jeszcze in n e zostały p rzed staw io n e przez refe ren tó w w całości.
O brady sekcji I — H i s t o r i a s t a r o ż y t n a objęły trzy posiedzenia. Ogó łem w ygłoszono pięć refe ra tó w i je d e n k o m u n ik a t. W d y sk u sji głos z a b ra ły 32 osoby. P o trzeb y i p e rsp e k ty w y ro zw o jo w e h isto rii sta ro ż y tn e j w Polsce om ów ił r e fe ra t prof, d r I. B ieżu ń sk iej-M ało w ist i prof. d r. J. W olskiego. Z arów no tu ta j, ja k i w dy sk u sji p o d k reślan o p o trzeb ę dalszego rozw oju b ad ań , głów nie n a d okresem p rzedhelleńskim . W ysunięto p o trzeb ę zw iększenia stypendiów zagran iczn y ch dla m łodych badaczy, sp ro w ad za n ia do k r a ju w szerszym niż dotychczas z a k resie lite ra tu ry nau k o w ej z k ra jó w zachodnich oraz u tw o rz e n ia P ra co w n i H isto rii S taro ży t nej przy In sty tu c ie H isto rii PAN. P ostulow ano ta k że potrzebę w y d a n ia polskich podręczników d la tego o k resu historii.
T em at badaw czy stan o w iły zag ad n ien ia k ry zy su ce sa rstw a rzym skiego w III w.n.e. Z nalazł on o d zw ierciedlenie w czterech refe ra ta c h , w ygłoszonych przez: doc. dr. R. K a m ien ik a
Niektóre aspekty kryzysu władzy rzymskiej w Galii w II w.n.e.;
doc. dr. J. K olendo
Postawa defensywna cesarstwa rzymskiego wobec barbarzyń
ców; Jupiter Depulsor w świetle inskrypcji znalezionych przez polską ekspedycją
archeologiczną w Novae
; prof. dr. E. K o n ik aKryzys imperium a barbarzyńcy na
północ od Dunaju;
doc. dr. T. K o tu lęDynastia Sewerów a urbanizacja Afryki.
Municypium Thagastensium.
W okół ty c h re fe ra tó w w y w iąz ała się żyw a dyskusja. Z L u b lin a w zięli w niej udział d r T. Łoposzko i d r F. S topniak. W czasie o b rad w iele u w agi pośw ięcono in te rp re ta c ji źródeł epigraficznych.W sekcji II — H i s t o r i a ś r e d n i o w i e c z n a , odbyły się cztery posiedze nia, n a k tó ry ch obecnych było p rze cię tn ie około 100 osób, w tym duży p ro ce n t nauczycieli. W ysłuchano sześciu referató w . W dy sk u sji z a b rało głos 40 osób. P ro b lem głów ny dotyczył lo k alizacji P olski n a m a p ie E uropy w średniow ieczu. A kcen tow ano sp raw y gospodarcze, społeczne i k u ltu ra ln e , d y sk u tu ją c zarazem za g ad n ie n ia m etodyczne, m etodologiczne, a p a r a tu badaw czego. W b a d a n ia c h n a d w czesnym średniow ieczem dochodzi często do k o n fro n ta c ji archeologii z h istorią. Z nalazła ona odbicie rów n ież n a ty m Zjeździe, m. in. w dy sk u sji w okół r e fe ra tu prof. dr. K. M yślińskiego
Związki polityczne na ziemiach granicznych między Polską i Rusią
w VI—XI w.
W zięli w niej u d ział m. in. prof, d r A. G ard aw sk i i doc. d r Z. Sułów-ski. N ajw ię k sz ą różnicę zdań w yw ołał p ro b lem w ytyczenia g ran ic zasięgu k u ltu ry polskiej i ru sk iej w ta m ty c h czasach. R e fe re n t o p ow iadał się za lin ią W ieprza, d y sk u ta n ci zaś za lin ią Bugu. Z tym re fe ra te m w iąz ała się d y sk u sja n a d opubliko w an y m te k ste m prof. dr. H. Ł ow m iańskiego
Rola Moraw w genezie państw sło
wiańskich,
k tó ry n ie był w ygłoszony z pow odu nieobecności re fe re n ta . O bydw a poruszały p ro b lem aty k ę sporną, dotyczącą głów nie lo k alizacji pierw szy ch p ań ste w ek słow iań sk ich oraz genezy państw ow ości w e w czesnym eta p ie ro zw o ju pań stw słow iańskich. S tąd żyw a i o b fitu ją c a w liczne polem iki d yskusja. W skazała ona p o trzeb ę rozszerzenia bad ań , głów nie archeologicznych, n a te re n y dotychczas nie eksplorow ane.Od sześciu la t polscy badacze d y sk u tu ją p roblem y w p ły w u p a ń s tw a p ia sto w skiego n a k sz tałto w an ie się społeczeństw a polskiego. Pokłosiem tych zain te re so w ań m ilen ijn y ch był r e fe ra t dr. T. L alika, ro z p a tru ją c y procesy rozw ojow e naszego spo łeczeń stw a od X do X II w ieku n a tle s tr u k tu r społecznych E uropy środkow o- -w schodniej.
G odnym p o d k reśle n ia je st fak t, że n a p o rzą d k u o b rad zn alazła się p ro b le m a ty k a w iek u XV. Z ostała ona om ów iona w trze ch re fe ra ta c h : doc. dr. H. S am sono w icza
Polska w gospodarce europejskiej późnego średniowiecza,
prof. dr. J. K ło- czow skiegoPolska w kulturze europejskiej późnego średniowiecza
oraz doc. dr. R. H eckaŚwiadomość narodowa i państwowa w Czechach i Polsce w XV wieku.
W zbudziły one du że za in te re so w an ie w śród uczestników Z jazdu. N iech m ia rą p o p u larności będzie fak t, iż dy sk u sji n a d ty m i problem am i pośw ięcono d w a posiedze nia. P row adzono ją łącznie n ad w szystkim i referata m i, gdyż poru szo n a ta m p ro b le m a ty k a ściśle w iąz ała się ze sobą.
W ciągnięcie ziem polskich w o rb itę gospodarki eu ro p ejsk iej m iało w pływ na k sz tałto w an ie się s tru k tu ry społecznej (w zrost znaczenia szlachty) oraz u fo rm o w an ie się określonych form k u ltu ry . S zu k an ie now ych rozw iązań w te j ostatn iej w X IV i XV w. w a ru n k o w a ł kryzys, ja k i o g arn ą ł gospodarkę e u ro p e jsk ą w tym czasie. R ozw inął się w tedy typ tzw. „ c h rześcijań stw a ludow ego”, k tó ry oddziałał szczególnie silnie zw łaszcza n a sztukę (rozpow szechnienie się m a la rstw a s a k ra l nego w sty lu gotyckim ). Z kolei d y sk u sja n ad re fe ra te m prof. dr. Kłoczow skiego u ja w n iła w ięzi in te g ru jąc e, w ażn e d la now ego u ję c ia św iadom ości narodow ej. Zw rócono uw agę n a duże tru d n o ści z pojęciam i i a p a ra te m źródłow ym przy b a d a n iach n a d św iadom ością. W ysunięto potrzebę w spółpracy specjalistów z w ielu dziedzin w b a d a n ia c h n ad ty m i zjaw iskam i. Ja k o cechy o k reśla ją ce św iadom ość p rzedstaw iono p atrio ty zm (w ów czesnym rozum ieniu) oraz odrębność językow ą, W czasie o b rad zw rócono uw agę n a potrzeb ę p u b lik a c ji źródeł do w iek u XV ; postulow ano ta k że w zm ożenie w ysiłków w zakresie p o p u la ry z ac ji b a d a ń oraz n a sile nie zain te re so w ań późnym średniow ieczem .
S ekcja III — O d r o d z e n i a i k o n t r r e f o r m a c j i odbyła cztery posie dzenia, k tó re zgrom adziły liczne grono uczestników (od 100 do 200 osób). W ysłuchali oni siedm iu refe ra tó w dotyczących za g ad n ień gospodarczych, politycznych, k u ltu ry oraz k ra jó w zam orskich. S p ra w y gospodarcze X V I—X V III w ieku o m aw iały re fe ra ty : prof. dr. W. R usińskiego
Rola ziem polskich w europejskiej wymianie han
dlowej w XVI—XVIII wieku
i doc. dr. A. M ączakaEksport zbożowy i problemy
polskiego bilansu handlowego w XVI—XVII wieku.
Z arów no tu ta j, ja k i wdy-*
sk u sji sta ra n o się określić m iejsce P olski w w ym ianie eu ro p ejsk iej ; szczególną jej rolę w eksporcie surow ców , k tó ry ch w yw óz w z ra sta ł ciągle do p ierw szej połow y X V II w ieku. P oruszano ta k że pro b lem y ogólnego sta n u gospodarczego Rzeczy po
2 4 4 K R O N I K A
spolitej, zw łaszcza za g ad n ien ia k ry zy su w ew n ętrzn eg o w k ońcu X V I i pierw szej połow ie X V II w iek u i to zarów no w ło n ie fo lw a rk u pańszczyźnianego, ja k i sta g n a cji gospodarki m iejskiej. Szeroko p o trak to w a n o w pływ ogólnego sta n u gospodar czego n a położenie poszczególnych w a rstw społecznych. Zw rócono zarazem uw agę n a n ie d o sta tek b a d a ń n a d h a n d lem lądow ym .
S p raw y polityczne poruszały re fe ra ty : prof. dr. J. B a rd a ch a
Unia lubelska;
geneza i znaczenie
oraz prof. dr. Z. W ójcikaRzeczpospolita na arenie międzynaro
dowej w XVII wieku; wybrane zagadnienia dyskusyjne.
P rz e d sta w ia ją c problem y zw iązane z u n ią pod k reślan o du żą rolę szlachty litew sk iej w je j przeprow adzeniu. Z w racan o ta k że uw agę n a znaczenie polityczne, społeczne i gospodarcze u n ii; na korzyści ja k ie p rzy n io sła ona n aro d o m R zeczypospolitej. O cena tego a k tu nie była jednoznaczna, a le w szyscy z a b ie ra jąc y głos byli zgodni, że sta n o w iła u n ia je d n o z n ajw a żn iejsz y ch w y d arzeń w d ziejach n a ro d u polskiego. W ykład prof. dr. W ójcika dotyczył w ęzłow ych za g ad n ień m iędzynarodow ego znaczenia R zeczypospolitej w X V II w. D yskusja sk u p iła się głów nie n a za g ad n ien iach dotyczących oceny tzw . p ro te sta n ty z m u w P olsce X V II w iek u oraz k w e stii czy ów czesna Rzeczpospolita p ro w ad ziła p o lity k ę kolonialną.S p ra w y k u ltu ry były p o tra k to w a n e w re fe ra ta c h : prof. dr. W. C zaplińskiego
Kultura baroku w Polsce
oraz prof. dr. J. T a z b iraZnaczenie XVII w. w procesie
unarodowienia polskiego katolicyzmu.
W czasie o b rad zarysow ano w zorzec um y- słow ości ów czesnej. Z w racan o ta k że uw ag ę n a odm ienne n u rty rozw ojow e k u ltu ry m ieszczańskiej i szlacheckiej. P rz y tej o sta tn ie j zaak cen to w an o du żą rolę ko b iet w życiu społecznym ; przecież one to w p rze w a ża jąc ej m ierze p row adziły gospo d arstw a , m iały pieczę n a d fu n d a c ja m i i m e ce n ate m artystycznym .Jed y n y r e f e r a t o p ro b lem aty c e .pozaeuropejskiej w ygłosił d r J. K ieniew icz
Przeobrażenia w Indiach we wczesnym okresie ekspansji kolonialnej
—XVI
—XVII w.
N ależy dodać, iż w sek cji tej p row adzono ta k ż e dy sk u sję n a d refe ra te m p le n a rn y m prof. dr. G ierow skiego. C zynny u d ział w dy sk u sji toczonej w sekcji III b rali m. in. prof. dr. A. K e rste n i doc. dr. S. T w o rek oraz d r W. M üller.W sekcji IV — C z a s y s a s k i e i O ś w i e c e n i e — w ciągu trz e c h posie dzeń d y skutow ano n a d dw om a re fe ra ta m i p le n a rn y m i: prof. d r. G ierow skiego i prof, dr. L eśnodorskiego oraz c z te re m a sek cy jn y m i: prof. dr. J. Topolskiego
Upadek
i wzrost gospodarki polskiej w XVIII w. na tle europejskim,
prof. dr. E. R ostw o row skiegoFrancja Ludwika XV a Polska,
prof. dr. J. G ierow skiego i doc. dr. J. LeszczyńskiegoPolska a Saksonia; zagadnienia ustrojowe
oraz doc. dr. R. W oło- szyńskiegoEuropa późnego oświecenia a Polska.
Z ap rez en to w a n e re fe ra ty d o ty czyły w ęzłow ych za g ad n ień sz lacheckiej R zeczypospolitej w X V III w iek u i w ra z z d yskusją, w k tó re j w zięły u d ział 22 osoby, u k azały złożoność tej p roblem atyki. P orów nyw ano tu ta j gospodarkę p o lsk ą z gosp o d ark ą k ra jó w sąsiednich, p rzeży w a jących w X V III w iek u o k res rozkw itu. Zw rócono m. in. uw agę n a różnice w sta n ie p o siad an ia se k to ra państw ow ego R zeczypospolitej i je j sąsiadów . O żyw ioną w y m ianę zd ań w yw ołało stw ierdzenie, że ro zbiory n ie były w y n ik ie m słabości gospo darczej. Czasy saskie zostały n a z w an e o kresem an a rch ii. Je że li chodzi o p e n e tra c ję fran cu sk ą, ak cen to w an o olbrzy m ie znaczenie ję zy k a i k u ltu ry fra n c u sk ie j d la roz w o ju k u ltu ry czasów saskich.S ekcja V — W a l k i n a r o d o w o - w y z w o l e ń c z e , odbyła trzy posiedze n ia n a k tó ry ch w ygłoszono cztery re fe ra ty : prof. dr. St. K ieniew icz
Rozwój polskiej
świadomości narodowej w XIX w.,
prof. dr. T. M encelPrawa wyborcze w Księ
stwie Warszawskim i Królestwie Polskim ISO
7—1830 na tle porównawczym,
prof. H. W ereszyckiSprawa polska w polityce mocarstw
oraz doc. dr. I. K oberdow aPowiązania międzynarodowe polskiego obozu rewolucyjnego w okresie powstań
X IX wieku.
R e fe raty w ra z z d y sk u sją p oruszały trzy głów ne g ru p y problem ow e: św iadom ości społecznej, ro zw o ju polskiego p a rla m e n ta ry z m u o raz sp raw y polskiej n a a re n ie m iędzynarodow ej. W ysuw ano zag ad n ien ia m etodyczne b a d a ń n ad św ia dom ością; podkreślano, że n ajw ięcej tru d n o ści n a s trę c z a ją b a d a n ia św iadom ości m as ludow ych. Szczególnie tru d n y m uznano pro b lem w arto śc io w an ia postaw y chłopów , gdy p rzeciw staw iali się w alk o m narodow ow yzw oleńczym . D om agano się dalszych b a d a ń n ad m iejscem sp raw y polskiej w polityce m iędzynarodow ej w X IX w ieku. P o stulow ano ta k ż e potrzebę rozw oju b ad a ń n a d m a so n erią i je j p ow iąza n ia m i z lożam i obcym i.Je d n y m z w ażniejszych zag ad n ień Z jazd u b y ła p ro b le m a ty k a gospodarcza. Szczególnie dużo u w agi pośw ięcono problem om u p r z e m y s ł o w i e n i a z i e m p o l s k i c h w X I X i X X w i e k u . S tanow iły one p rze d m io t o b ra d sek cji VI, k tó ra odb y ła trz y posiedzenia. W ygłoszono siedem referató w , w d y sk u sji w zięło udział 40 osób, przy obecności około 200 uczestników . R eferaty dotyczyły zarów no ogól n y ch p roblem ów rozw oju przem ysłu, o czym m ó w iła prof. d r. I. P ie trz a k -P a w ło w - sk a
Uprzemysłowienie ziem polskich na tle europejskim,
ja k i c h a ra k te ry sty k i te m p a rozw ojow ego poszczególnych dziedzin w ytw órczości, co p o ru sza li: doc. d r W. D łu- goborski i doc d r J. Ja ro sFazy i dynamika rozwoju górnictwa i hutnictwa na zie
miach polskich; od przełomu XVIUIXIX w. do 1939
r., prof, d r G. M issalow a oraz d r J. F ija łe kFazy i dynamika rozwoju przemysłu włókienniczego na ziemiach pol
skich w latach 1815
—1939,
d r S. W ykrętow iczFazy rozwoju przemysłu rolno-spo
żywczego na ziemiach polskich 1815
—1939.
In n e om aw iały w pływ in d u stria liz a c ji n a p ro b lem y u rb an iz ac y jn e oraz p rze m ian y socjo-dem ograficzne n a ziem iach pol skich i w n ie k tó ry ch k ra ja c h eu ro p e jsk ic h w X IX i X X w ieku. P rzedstaw iono ta k ż e społeczne n a stę p stw a uprzem y sło w ien ia W arszaw y w la ta c h 1865— 1960. W czasie o b rad podkreślono, że tru d n o zaliczyć ziem ie .polskie do opóźnionych w ro zw oju przem ysłu. J a k w y n ik a z b a d a ń n a d rozm ieszczeniem złóż i ośrodków w ytw órczych w E uropie środkow o-w schodniej, je d y n ie poza Ś ląskiem , były one rozproszone, co nie sprzyjało procesow i n az y w an e m u „p rzew ro tem p rzem ysłow ym ”. Z o stała ta k ż e sc h a ra k te ry z o w a n a p o lity k a gospodarcza P olski m iędzyw ojennej. W p ierw szym 10-leciu dom inow ały pró b y u k sz ta łto w a n ia sam odzielnego m odelu gospodarczego k ra ju . W d ru g im d ec y d u ją ca sta je się ro la zw iązków m onopolistycz nych w sto su n k u do zagranicznego k ap itału . Mocno w yeksponow ano przełom , ja k i dok o n ał się w Polsce L udow ej, zm ien iają cy całkow icie c h a ra k te r i poziom gospo d ark i, um ożliw iający zarazem w ydobycie się z zaco fan ia i olbrzym ich zniszczeń w ojennych. D zięki te m u P o lsk a p rze k szta łc iła się w k ra j o co n a jm n ie j średnim poziom ie rozw oju gospodarczego.W szczególnie szerokim z a k resie uw zgędniona została n a Z jeździe h i s t o r i a n a j n o w s z a . M ia rą z a in te re so w ań ty m okresem n iech będzie fak t, że w o b ra d ac h se k cji V II k ażdorazow o uczestniczyło od 200 d o 300 osób, a w ięc około 30% w szy stk ich uczestników Z jazdu. O bok czterech re fe ra tó w p le n a rn y c h d yskusja, w k tó re j w zięło u d ział 41 osób, to czy ła się w o k ó ł d ziew ięciu re fe ra tó w sekcyjnych. P rzed staw io n o ta k że k o n sp e k t re f e r a tu plen arn eg o , przygotow yw anego p rzez prof, d r. T. D aniszew skiego, k tó ry zm arł n a k ilk a tygo d n i przed Z jazdem . R eferaty zap rezen to w ały cało k ształt problem ów , ja k im i z a jm u ją się historycy dziejów n a j now szych, z k tó ry c h w iele zostało pogłębionych w d yskusji.
W skazyw ano n a genezę i okoliczności k o n flik tu p o lsk o -u k raiń sk ieg o w X IX i X X w ieku, o czym m ów ił prof, d r A. P o d ra ża
Polacy a narodowy ruch ukraiński
w X IX i X X wieku.
T rzy re fe ra ty dotyczyły p ro b lem aty k i społeczno-ustrojow ej2 4 6 K R O N I K A
P olski m ięd zy w o jen n ej: prof. dr. E. R yszki i dr. A. A jn en k iela
Przemiany ustrojo
wo-polityczne w Polsce międzywojennej na tle europejskim,
doc. dr. J. Ż arnow - skiegoProcesy integracyjne w Polsce międzywojennej,
doc. dr. M. D rozdow skiegoStruktura społeczna II Rzeczypospolitej.
P ro b le m y p o lityki za granicznej P olski p rzedw rześniow ej o m aw iał r e fe ra t prof. dr. H. Z ielińskiego i doc. dr. M. O rzechow skiegoPolska między Niemcami a Związkiem Radzieckim 1918
—1939.
P rof, d r T. Ję d ru sz cz ak z a p reze n to w ał n o w a to rsk ą p ró b ę sp o jrze n ia n a genezę II w ojny św iatow ej, z kolei doc. d r E. D uraczyński p rz e d sta w ił c h a ra k te ry sty k ę podziem ia an ty h itlero w sk ieg o w Polsce.W okół pow yższych refe ra tó w w y w iązała się d yskusja, żyw a i o b fitu ją c a w liczne k ontrow ersje. Szczęśliw e okazało się, co podnoszono w ielokrotnie, p ow iązanie p ro b lem aty k i X IX i X X w ieku. W ysunięto p o stu la t w zm ożenia b a d a ń n a d dziejam i Litw y, B iałorusi i U k ra in y , su g e ru ją c w tym zakresie p o łączenie w ysiłków h isto ryków polskich i radzieckich. P olem ikę w y w o łała teza o słab y ch a s p ira c ja c h n ie podległościow ych u Czechów p rze d 1918 r. Zgadzano się z poglądem , że w okresie m iędzyw ojennym P o lsk a b y ła zagrożona je d y n ie od stro n y N iem iec, d ążących do rew a n ż u za W ersal. Do różnicy zdań doszło przy o k reśla n iu m ożliw ości zbliżenia polsko-radzieckiego. W eryfikacji poddano ocenę u k ła d u z N iem cam i w 1934 roku, k tó ry ja k stw ierdzono, n ie za m y k a ł P olsce d ro g i do k o alicji a n ty niem ieckiej. Z w ró cono uw agę n a p o trze b ę b a d a ń procesów in te g ra c ji i d ez in te g ra c ji społeczeństw a w okresie m iędzyw ojennym . O ddzielono przyczyny II w o jn y św iatow ej od je j ge nezy. D om agano się dalszych b a d a ń n ad podziem iem w okresie okupacji.
Z ag a d n ien ia m etodologiczne znalazły poczesne m iejsce w o b rad a ch Z jazdu. Były one p rzedm iotem o b rad sek cji V III, M e t o d o l o g i a h i s t o r i i , k tó ra od b y ła d w a posiedzenia. W ygłoszono trzy re fe ra ty : prof. dr. J. T opolski
Historia a me
todologia historii,
doc. d r S. P iek arczy kZagadnienie czasu w historii
oraz prof, dr. C. B obińskaCiągłość i zmienność w nauce historycznej.
D y sk u sja ja k a rozw i n ęła się w okół tych referató w , k o n c e n tro w a ła się głów nie n a pięciu pro b lem ach : za k resie zainteresow ań, p ro b lem ie u w a ru n k o w a ń w p rac y h isto ry k a, osobliw o ściach n a u k i h isto ry czn ej, je j p o w iąz an iac h z in n y m i dyscyplinam i, in te g racy jn ej roli h isto rii w o b ręb ie n a u k społecznych oraz p ro b lem ie czasu w h isto rii. O brady sekcji w ykazały, że zag ad n ien ia m etodologiczne coraz b ard z iej in te re su ją h isto ry kówD oniosłe znaczenie m a p rze k azy w a n ie osiągniętych w yników p ra c naukow ych d la u ż y tk u społecznego. To odpow iedzialne za d an ie sp e łn ia ją głów nie histo ry cy - -nauczyciele. W ra m a c h sek cji IX — D y d a k t y k a h i s t o r i i , ze b rali się oni dla p rze d y sk u to w an ia m etod p rac y oraz p rze d staw ie n ia osiągniętych sukcesów . Odbyły się d w a posiedzenia z cz te re m a re fe ra ta m i: doc. d r. T. S łow ikow skiego
Aktualny
stan badań nad dziejami nauczania historii oraz postulaty na przyszość,
m gr K. A ugustynekUwagi nad stopniem rozumienia pojęć historycznych przez uczniów
szkół podstawowych na podstawie badań przeprowadzonych w środowisku krakow
skim,
d r J. R u lk aWpływ stosowania środków audio-wizualnych na rozwój myśle
nia historycznego uczniów, mgr S. Wróbel Programy nauczania historii a praktyka
szkolna.
Ten o sta tn i był za g ajen ie m do d y sk u sji n a d sta n em i po trzeb am i n au c za n iahistorii w
szkołach.Obok w yników badaw czych, se k cja ta podobnie ja k i pozostałe, w ysunęła k ilk a postu lató w o rg anizacyjnych, m. in. w ysunięto p o trze b ę zm ian w p rogram ach n a u c za n ia h isto rii w szkołach lic ea ln y c h ; p rzy w ró c en ia jej w cz w artej k lasie szkoły p odstaw ow ej oraz w szkołach zaw odow ych w szelkich specjalności.
D użym zain tereso w an iem cieszyły się o b rad y sek cji X — N a u k i p o m o c n i c z e h i s t o r i i . S ekcja ta sta ła się sw o isty m forum , gdzie n a płaszczyźnie n au k o w ej sp o tk ali się archiw iści, pracow nicy b ib lio te k i m uzeów oraz b adacze zajm ujący się n a u k a m i pom ocniczym i w szkołach w yższych i p laców kach badaw czych. O d były się cztery posiedzenia, n a k tó ry ch w ygłoszono siedem referató w , przy dość różnej liczbie uczestników (od 40 do 200 osób). W dyskusji w zięły u d ział 53 osoby. T oczyła się ona zasadniczo w okół czterech zespołów problem ow ych. P ierw szym było zagadnienie m iejsca n a u k pom ocniczych w k sz tałcen iu h isto ry k a , k tó re p rzed sta w ił prof, d r A. G ieysztor. C iek aw ą p ró b ę a d a p to w a n ia d la p otrzeb h isto rii p ew n ych m etod z dziedziny n a u k ścisłych za p reze n to w ał doc. d r I. Ih n ato w ic z
Cyber
netyka a badania historyczne,
z kolei doc. d r A. W yrobisz p rze d staw ił m etodyczne m ożliw ości zastosow ania źródeł archeologicznych w p rac y h isto ry k a(Źródła archeo
logiczne w badaniach nad historią miast w Polsce XIV—XVIII wieku).
K olejne d w a re fe ra ty : d r H. K arczow ej (
Problemy krytyki i wykorzystania
źródeł fonograficznych)
oraz d r K. K erste n o w e j(Relacja jako typ źródła historycz
nego)
om aw iały p ro b lem aty k ę w y k o rz y sta n ia now ych typów źródeł, ja k ie niesie ze so b ą h isto ria najnow sza. O sta tn ie d w a re fe ra ty : doc. dr. A. T om czaka Wsprawie
zakresu dyplomatyki
oraz d r M. B ielińskiejWspółczesne zadania archiwów
d o ty czyły zag ad n ień zw iązanych ze źró d łam i sta rszy m i: ich p ro w e n ie n cją i p rze ch o w yw aniem . Ł ączne rozw ażan ie zag ad n ień m ediew istycznych i now ożytnych okazało się szczególnie użyteczne w ła śn ie w ty m przedm iocie.D yskusja dotyczyła problem ów badaw czych i organizacyjnych. Z w racano uw agę n a p o trzeb ę p recyzyjnych b a d a ń n a d źródłam i ty p u relacji, konieczność szerszego niż dotychczas u w z g lę d n ia n ia b a d a ń archeologicznych w p rac y h isto ry ków . N a o sta tn i te m a t z a b ra ła głos m. in. m g r St. Hoczyk. A pelow ano o w spół p racę m iędzy arc h iw ista m i, b ib lio tek a rz am i i p rac o w n ik am i m uzeów w zakresie selekcji i p rzech o w y w an ia źródeł. Z p o stu lató w o rg an izacy jn y ch w ysunięto po trze b ę w p ro w a d ze n ia egzam inu z n a u k pom ocniczych n a studiach, w y d a n ia a k a dem ickiego p o d ręc zn ik a n a u k pom ocniczych oraz o rg an iz ac ji a rc h iw u m arch eo lo gicznego. B ardzo m ocno akcen to w an o stw ierdzenie, że dalszy postęp b a d a ń h isto rycznych zależy w ogrom nej m ierze od sta n u arc h iw ó w i bibliotek.
P rzeb ieg o b rad oraz żyw a d y sk u sja ze znacznym ud ziałem h isto ry k ó w m łodych, w ykazały, że obok n ie w ą tp liw y c h osiągnięć, b a d a n ia n a d po ru szan y m i n a Zjeździe p roblem am i w y k az u ją w iele luk. D latego w ysuw ano p o stu la ty k o o rd y n ac ji badań, potrzebę częstych sp o tk a ń w g ronie specjalistów oraz p o trze b ę szerokiej w spółpracy z badaczam i p o k rew n y ch dyscyplin n au k o w y ch ; głów nie socjologam i, ek o n o m ista mi, h isto ry k a m i lite ra tu ry . P o d k re ślan o p o trzeb ę lepszej in fo rm ac ji o o siągnię ciach badaw czych za g ranicą, p rze d e w szystkim poprzez sp ro w ad za n ie lite ra tu ry naukow ej.
Do zasług Z jazd u należy dodać w yjście poza k r ą g lu d zi bezpośrednio zw ią za nych z n a u k ą historyczną. N aukow cy z całej P o lsk i sp otykali się ze społeczeństw em L u b lin a i Lubelszczyzny, bezpośrednio p rze k azu jąc w y n ik i sw oich bad ań . S potkań ta k ic h było 42. C ała a k c ja została p rzy g o to w a n a przez doc. dr. Z. M ańkow skiego i m gr. J. L ew andow skiego p rzy pom ocy W ojew ódzkiego O środka P ro p a g an d y P a r ty jn e j.
O brady Z jazdu zostały za m k n ię te n a posiedzeniu ogólnym w d n iu 13 w rześnia, gdzie przew odniczący poszczególnych sek cji złożyli spraw o zd an ia. O gólnej oceny dok o n ał prof. S. H erbst. P o d k re ślił o n w ysoką ra n g ę zjaz d u lubelskiego, k tó ry podsum ow ując jed en — o tw ie ra jedno cześn ie now y etap b a d a ń n a d d ziejam i ojczy
2 4 8 K R O N I K A
stym i. K oń cząc p rezes P T H ży czy ł o w o cn y ch b ad ań i sp o tk a n ia n a Z jeźd zie X I, który je s t p la n o w a n y w rod zin n ym m ie śc ie M ik o ła ja K op ern ik a — T oruniu, w ro ku 1973.
B ogaty p lo n obrad zo sta n ie z a w a rty w czterech tom ach p a m iętn ik a z ja zd o w e go, z k tórych d w a ju ż się u k a za ły , trzeci b ęd zie z a w ie r a ł d a lsz e referaty, czw arty zaś p o m ieści d yskusję.
