Teoria prawa kościelnego jako dyscyplina naukowa w ujęciu ks. prof. Remigiusza Sobańskiego

Wojciech Góralski

Teoria prawa kościelnego jako

dyscyplina naukowa w ujęciu ks.

prof. Remigiusza Sobańskiego

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 45/1-2, 7-20

P ra w o K a n o n ic z n e 45 (2 0 0 2 ) n r 1-2

K S. W O J C I E C H G Ó R A L S K I

U n iw e rsy tet K a rd y n a ła S te fa n a W yszyńskiego w W arszaw ie

TEORIA PRAWA KOŚCIELNEGO JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA

W UJĘCIU K S. PROF. REM IGIUSZA SOBAŃSKIEGO I

N auka - zarówno w ujęciu pragm atycznym (jako całokształt czynności badawczych), jak i w ujęciu apragmatycznym (jako cało­ kształt wyników badań naukowych) - obejm uje szereg dyscyplin naukowych, odnoszących się do poszczególnych obszarów badaw ­ czych. W prawdzie wyraźne w yodrębnienie w nauce poszczególnych dyscyplin powinno dokonywać się stosownie do przyjętych z góry jednoznacznych kryteriów, to jed n ak z reguły organizacja przedsię­ wzięć badawczych czy przedstaw ianie wyników badań nie znajduje oparcia w tego rodzaju kryteriach ulegając pewnym modyfikacjom wynikającym z różnych względów praktycznych a także z historii wyodrębniania się danej dyscypliny naukowej.

W nauce praw a funkcjonuje m.in. dyscyplina ok reślona m ia­ nem teo rii praw a (lub teo rii państw a i praw a), zajm ująca się ró ż­ nymi co do ch a ra k te ru ogólnym i problem am i dotyczącymi p ra ­ wa, a w związku z praw em - niektórym i problem am i odnoszący­ mi się do państw a. Z d an iem Z. Ziem bińskiego, b iorąc pod uw a­ gę zastany stan tej dyscypliny, bardziej właściwa byłaby nazwa:

ogólna nauka o prawie (i państw ie) - w przeciw ieństw ie do nauk

szczegółowych o praw ie (tzw. dogm atycznych). Jednym z e le ­ m entów czy raczej je d n ą z części ogólnej nauki o praw ie (i p a ń ­ stw ie) jest teo ria praw a (obok filozofii praw a i juryspru dencji ge­ n eralnej). Z uwagi na złożoność zjawiska społecznego zwanego

8 KS. W O JC IECH GÓRALSKI _[2]

cych się do praw a w różnych jego w ym iarach (w zajem nie u zu p eł­ niających s ię )1.

Podczas gdy problem atyka dogm atyczna prawoznawstwa (w po­ wiązaniu z problem atyką socjotechniczną) odnosi się do rozstrzy­ gania o tym, co jest obowiązującym praw em w danym kraju w okre­ ślonym czasie, problem atyka teoretyczna nauk prawnych, porusza­ na w obrębie teorii praw a, dotyczy - mówiąc najogólniej - form uło­ wania twierdzeń o obowiązującym prawie w różnych jego aspek­ tach. Podejm uje się więc tutaj badania nad aspektam i formalnymi prawa (teksty praw ne, legitymacja kom petencyjna do ich stanow ie­ nia, struktura systemów prawnych itd.) oraz nad aspektam i realny­ mi prawa (społeczna geneza aktów prawotwórczych, ich znajomość w określonych środow iskach i postawy wobec nich, ich oddziaływa­ nie na życie społeczne, ich skuteczność z punktu widzenia zam ie­ rzonych celów politycznych, ekonomicznych itd.).

Niejako nadbudow ę w stosunku do problem atyki teoretycznej i problem atyki dogmatycznej (powiązanej z problem atyką socjo­ techniczną) stanowi problem atyka m etodologiczna nauk prawnych, zajm ująca się opisem m etod, inaczej sposobów rozwiązywania p ro ­ blemów na wspom nianych obszarach (wersja opisowa m etodologii) lub wskazywaniem dyerektyw co do rozwiązywania tych problem ów z różnych punków widzenia (wersja dyrektywalna m etodologii)2.

Teoria prawa, podejm ując przede wszystkim problem atykę teo ­ retyczną badań nad praw em , nie pozostawia na uboczu ogólnych problem ów socjotechnicznych prawoznawstwa (ogólna polityka prawa), odnoszących się do racjonalnego stanow ienia prawa, ukie­ runkow ania zm ian merytorycznej treści norm , techniki praw odaw­ czej czy najogólniejszych zasad stosowania prawa. Jej zadaniem jest także niejednokrotnie rozstrzyganie najogólniejszych problem ów dogm atycznoprawnych (wykraczających poza obszar tzw. szczegó­ łowej teorii danej gałęzi praw a), wypracowywanie najogólniejszego

instrumentarium pojęciowego a także wyznaczanie tzw. ogólnych

zasad praw a3.

1 Z. Z iem biński, C harakterystyka teorii państw a i praw a jak o dyscypliny praw o­ znawstwa, w: A. R ed elb ach , S. W ronkow ska, Z. Z iem biński, Z arys teorii państw a i p ra ­ wa, W arszawa 1994, s. 7 i lü -1 1.

·' Tamże, s. 13-14. ’ Tam że, s. 15-17.

Poniew aż rozwiązywanie problem ów dogm atycznych oraz o p i­ sywanie zjawisk praw nych wymaga n iejed n o k ro tn ie odwoływania się do określonych ocen czy też przyjm owanych kryteriów oce­ niania praw a i faktów społecznych (socjologicznych i psycholo­ gicznych), w teorii praw a nie m ożna pom ijać elem en tu oceny. Z daniem J. W róblewskiego, poza badan iem w spom nianych wyżej aspektów form alnych i aspektów realnych w ielorakich zjawisk praw nych, należałoby w teorii praw a uw zględniać p o n a d to wy­ m iar aksjologiczny b ad an ia praw a4. K oncepcja czystej teorii p ra ­

wa, zauważa Z. Ziem biński, w olna od elem entów oceny, „jest

koncepcją z istoty nie do zrealizow ania w sposób adekw atny do rzeczywistości”5.

Analogicznie do teorii praw a, istniejącej - jak o dyscyplina - w nauce prawa, funkcjonuje teo ria praw a kościelnego jak o dyscy­ plina w obrębie nauki praw a kanonicznego. N a naukę praw a k a­ nonicznego składa się szereg wyspecjalizowanych dyscyplin, wśród których m ożna najogólniej wskazać dogm atykę praw a ko ­ ścielnego, historię praw a kościelnego oraz w spom nianą teorię praw a kościelnego.

W teorii prawa kościelnego podejm uje się fundam entalne w n a­ ukach o prawie pytania: co to jest słuszne prawo, jak m ożna je p o ­ znać i jak je stworzyć1’. Są to więc zagadnienia ontołogiczne, episte- mologiczne i aksjologiczne, których waga w obszarze praw a ko­ ścielnego jest znacząca. Tym więcej, im bardziej się kwestionuje miejsce tego ostatniego w Kościele, czy też jego praw ną jakość7.

Jednym z pierwszych kanonistów, którzy położyli podwaliny pod powstanie na gruncie nauki prawa kanonicznego teorii praw a ko­ ścielnego - ja k o odrębnej dyscypliny naukowej - jest ks. Remigiusz Sobański. W niniejszym opracow aniu zostanie podjęta próba zwię­

T E O R IA PRAWA K O ŚCIELN EG O 9

4 J. W róblewski, Praw o i płaszczyzny jego b ad an ia, „Państw o i P raw o” 24 (1969), z. 6, s. 996-1006.

5 Z iem biński, jw., s. 21.

6 Zob. R. Sobański, P ro leg o m en a do m etodologii praw a kościelnego, w: Czynić spraw iedliw ość w miłości. Księga P am iątkow a o d U niw ersytetu K ardynała S tefan a Wy­ szyńskiego dla Jego E m inencji Józefa K ardynała G lem p a w dw udziestą rocznicę posłu­ gi prym asowskiej, pod red. W. C hrostow skiego, W arszawa 2001, s. 149-150; Z ob. Tenże, K anonistyka, w: E ncyklopedia K atolicka, t. 8, Lublin 200, kol. 606.

1 R . Sobański, Teoria praw a kościelnego w śród nauk teologicznych i praw nych, w: R ozw ażania o państw ie i praw ie. Księga jubileuszow a ofiarow ana Profesorow i Jó zefo ­ wi N ow ackiem u, Katow ice 1993, s. 178-185.

10 KS. W O JC IECH GÓRALSKI _[4]

złego zaprezentow ania tej dyscypliny w ujęciu wymienionego P ro­ fesora U niw ersytetu K ardynała Stefana Wyszyńskiego i Uniwersy­ tetu Śląskiego.

II

Już na wstępie należy podkreślić, że widząc potrzebę wyodręb­ nienia teorii praw a kościelnego jako dyscypliny naukowej, ks. So- bański podkreśla, że nie może być ona aplikacją albo kopią teorii prawa, zresztą nie tylko dlatego, że - mimo intensywnego wysiłku uczonych - b rak jest jakiejś powszechnie przyjętej teorii prawa. Głównym motywem odrzucenia takiej drogi jest to, że oparcie się na jakiejkolwiek z przyjmowanych teorii praw a oznaczałoby - p o ­ mijając arbitralność wyboru - aprioryczne założenie jednoznaczno­ ści pojęcia prawa. To zaś pozostawałoby w sprzeczności z celami teorii praw a kościelnego, do których należy m.in. wyjaśnienie poję­ cia praw a8.

W założeniach prof. Sobańskiego dotyczących teorii prawa ko­ ścielnego, która m a to praw o wyjaśniać ukazując jego istotę i sens, leży fundam entalna przesłanka mówiąca o tym, że przedm iotem wymienionej dyscypliny naukowej jest praw o Kościoła - tajemnicy wiary. Eksploracja nad n atu rą i sensem praw a kościelnego może być owocna jedynie w łączności ze świadomością natury i „sensu” Kościoła. To właśnie określa możliwość i granice teorii prawa ko­ ścielnego9. M ożna powiedzieć, że punktem „wyjścia” dla tej teorii pozostaje eklezjologia stanowiąc niejako gotową już bazę, z której m ożna czerpać. D la wyjaśnienia fenom enu praw nego Kościoła nie trzeba konstruow ać teorii Kościoła, dostarcza jej wszak właśnie eklezjologia. O znacza to, że praca nad budowaniem teorii prawa kościelnego jest korzystniejsza niż w odniesieniu do teorii prawa, która nie dysponuje analogiczną bazą (gotową teorią państwa). Jednocześnie jednak, w teorii prawa kościelnego napotyka się na niem ałą trudność: jej upraw ianie wymaga dobrej znajomości wspo­ m nianej eklezjologii (gdy tymczasem prawnik, konstruując naukę o państwie, czyni to - współcześnie - w aspekcie jego struktur prawnych). A przecież dyscypliny tej nie da się już sprowadzić do prawnej teorii Kościoła. U podstaw eklezjologii współczesnej, wy­

* R . Sobański, T eoria praw a kościelnego, W arszawa 1992, s. 7. 9 Tamże.

pracowanej w X X stuleciu, tkwi refleksja nad tajem nicą zbawienia oraz miejscem w niej K ościoła10.

Idea pogłębionej eklezjologii jako podstaw owej przesłanki słu­ żącej budow aniu teorii praw a kościelnego odciska się silnym p ię t­ nem w twórczości naukowej ks. prof. Sobańskiego. „Teoria praw a kanonicznego, powie A u to r znanej pracy Kościół ja k o podm iot

prawa, winna nawiązywać do przyjętej w iarą Kościoła nauki o nim

samym, wziętej integralnie. K anonista dopuściłby się błędu m eto ­ dologicznego, gdyby interesow ał się eklezjologią w sposób selek­ tywny, wybierając praw dy uznane za przydatne w teorii praw a k o ­ ścielnego. O znaczałoby to, że podchodzi do Kościoła z jakim ś z góry przyjętym kryterium , ustalonym poza naukam i teologiczny­ m i”11. Taka zresztą droga pozostaje w pełnej harm onii z p o stu la­ tem dekretu Optatam totius (η. 16) Soboru W atykańskiego II, by w wykładzie praw a kanonicznego m ieć na względzie tajem nicę Kościoła w ujęciu soborow ej konstytucji dogm atycznej o Kościele

L um en gentium.

Refleksja nad tajemnicą Kościoła w całej jego rozciągłości prowa­ dzi m.in. do poznania jego aspektów prawnych, inaczej do eklezjolo­ gii prawnej. Prawo kościelne trudno bowiem byłoby postrzegać w oderwaniu od jego eklezjalnego kontekstu. Eklezjologia prawna, na której opiera się konstrukcja teorii prawa kościelnego w ujęciu Profesora, stała się przedm iotem przede wszystkim jego dwóch pio­ nierskich prac: Kościół - prawo zbawienie'2 oraz powołanej już wyżej

Kościół jako podm iot prawa, stanowiącej kontynuację tej pierwszej13.

W obydwu publikacjach, rzeczywistość prawną Kościoła wyjaśnia się nie według założeń teoretycznych czy określonych schematów, lecz jako wydarzenia mające miejsce w świecie i w historii. Niewątpliwym walorem obydwu dzieł jest szerokie nawiązanie do pierwszego roz­ działu konstytucji dogmatycznej Lum en gentium Soboru Watykań­ skiego II. Prawo kościelne po raz pierwszy zostało ukazane - tak wy­ raziście - w świetle wiary Kościoła, Nie sposób przy tym nie zauwa­ żyć, że Autorowi udało się „wydobyć” oryginalność prawa kościelne­

[5 ] T E O R IA PRAWA KOŚCIELN EG O 11

10 R. Sobański, Kościół jak o po d m io t praw a. E lem enty eklezjologii praw nej, W arsza­ w a 1983, s.7-8.

" Tamże, s. 8. 13 Katowice 1979 r.

go polegającą przede wszystkim na tym, że podstawowe zasady dys­ cypliny kościelnej zostają wyprowadzone z Objawienia, i że dyscypli­ nę - rozum ianą jako styl życia chrześcijańskiego - pojmowano wła­ śnie jako urzeczywistnianie Objawienia14.

Przedm iotem refleksji ks. Sobańskiego w zakresie eklezjologii prawnej stała się tajem nica Kościoła, przy czym aspekty prawne, pod którymi refleksję tę podejm uje, nie są usytuowane poza Ko­ ściołem, lecz pozostają wypracowane na podstaw ie samej nauki o Kościele. Istotnym pytaniem , na które próbuje w tych docieka­ niach odpowiedzieć, dotyczy tego, czy świadomość praw na Kościo­ ła - tak jak się odzwierciedla w faktycznym kształcie struktur praw ­ nych - pozostaje w zgodności z treścią wiary w Kościół. Niemniej doniosłą kwestią przezeń poruszoną jest pochodzenie kościelnej świadomości prawnej: czy modyfikuje ona znaczenie określeń za­ czerpniętych z obiegu praw nego, czy też odw rotnie, przejęte poję­ cia wpływają na tę świadomość. Jakże trafne jest przy tym określe­ nie tak zorientow anej eklezjologii prawnej: nie jest to nauka o prawnym wymiarze Kościoła, lecz nauka o Kościele w jego wy­ m iarze prawnym, traktująca ten ostatni jako podm iot prawa w świetle jego własnej świadom ości'5. Quid ius pozostaje wtedy na gruncie wiary K ościoła16.

III

Mówiąc o koncepcji teorii praw a kościelnego towarzyszącej ks. prof. Sobańskiem u nie m ożna pom inąć w ątku dotyczącego samej drogi prowadzącej ku konstruow aniu tego, co składa się na kształt wymienionej dyscypliny naukowej. U początku tej drogi stanęło przekonanie o konieczności wyodrębnienia - w ram ach kanonistyki - dyscypliny zajmującej się podstawowymi zagadnieniam i prawa kościelnego. Ani bowiem filozofia społeczna ani filozofia praw a nie potrafią wyjaśnić podstawowych zagadnień prawa kościelnego. U stalenia odnoszące się do tego ostatniego zostają osiągnięte jedy­ nie drogą myślenia teologicznego, które pozwala wejść na obszar wytyczony wiarą K ościoła17.

1 2 KS. W O JC IECH GÓRALSKI [6]

14 Sobański, Kościół - praw o - zbaw ienie, Katow ice 1979, s. 28-29. 15 Z ob. Sobański, K ościół jak o po d m io t praw a, jw., s. 9-10. 16 Z ob. tam że, s. 226.

Gdy przedm iotem zainteresow ań kanonistyki nie były już wy­ łącznie normy i instytucje praw ne Kościoła, lecz także sam Kościół jako byt prawny, w nauce tej w yodrębniła się dyscyplina określona m ianem kościelnego praw a publicznego, m ająca swoje początki w XIX w., w tzw. szkole würzburskiej, za którą poszły rzymskie uczelnie kościelne18. Kościelne prawo publiczne, wymuszone ko ­ niecznością historyczną wyjaśnienia stosunku Kościoła do państwa, można uznać za pierwszą próbę zaprezentow ania teorii prawa ko­ ścielnego w postaci prawnej teorii Kościoła, zastępującej pro gra­ mowo eklezjologię. W nowej dyscyplinie zintegrow ano w usystem a­ tyzowaną całość naukę o społeczności i apologetyczny traktat o K o­ ściele. Stała się ona propedeutycznym studium zagadnień funda­ m entalnych prawa kościelnego14.

Nauka kościelnego prawa publicznego odgrywała niem ałą rolę aż do Soboru W atykańskiego II okazując się nieadekw atną do so­ borowej wizji Kościoła, a m etodologicznie stanowiła bardziej zbiór deklaracji niż usystematyzowanych wyjaśnień. Wynikało to stąd, że przyjmowanym w niej założeniem wyjściowym była definicja spo­ łeczności, a przesłankę m niejszą stanowiło tw ierdzenie, że z woli Chrystusa Kościół jest społecznością. W szelkie próby dostosow ania tej nauki do nowej, soborowej eklezjologii, z góry skazane były na niepow odzenie2".

Dyscypliną skupiającą swoją uwagę na podstawowych zagadnie­ niach prawa kościelnego - w okresie posoborowym - stała się teo ­ logia prawa kościelnego. Jej powstanie i rozwój były możliwe dzięki postępowi eklezjologii widocznem u od połowy X X w., przy czym niem ałą rolę odegrała tutaj również pogłębiona refleksja teologicz­ na nad prawem, zainicjowana przez autorów protestanckich, zwłaszcza J. Heckla, E. Wolfa i H. D om bois21. D ociekania licznych teologów i kanonistów nad podstawowymi zagadnieniam i prawa kościelnego zaowocowały m nogością opracow ań monograficznych stanowiących coraz to nowe próby wypracowania teorii kościelnego zjawiska prawnego. Nowa dyscyplina konsolidowała się pod

wpły-[7 ] T E O R IA PRAWA K O ŚCIELNEGO 1 3

'* Z ob. tam że.

w R . Sobański N auki podstaw ow e praw a kanonicznego, t. I : Teoria praw a kanonicz­ nego, Warszawa 2001, s. 11.

“ Tamże, s. 10-11; Tenże, Teoria praw a kościelnego, jw., s. 21-22.

wem eklezjologii Vaticanum II integrując badania, podjęte zwłasz­ cza po encyklice papieża Piusa XII Mystici corporis z 1943 r., nad miejscem i sensem praw a w Kościele. W badaniach tych osiągnięto zgodność co do tego, że wyświetlenie podstawowych zagadnień prawa kościelnego wymaga refleksji nad samym Kościołem, a więc studiów w obszarze teologii. Nic też dziwnego, że dyscyplinę zajm u­ jącą się w spom nianą problem atyką nazwano teologią prawa ko­ ścielnego. Nazwę tę jed n ak przyjęto również jako wyraźne odcięcie się od kierunków usiłujących naświetlać podstawowe problem y prawa kościelnego w oparciu o teorię prawa, co czyniła zwłaszcza świecka kanonistyka włoska (podzieliły się w niej opinie, jak daleko powinno iść dopasow anie kanonistyki do nauk prawnych; przew a­ żyło stanowisko bardziej um iarkowane, w myśl którego dostosowa­ nie to nie pow inno zatrzeć własnych cech prawa kościelnego ani gasić jego ducha, którego dostrzegano przede wszystkim w aequitas

canonica)22. Jakkolw iek szkoła włoska wystarczająco wyjaśniła

przekonując prawników, że praw o kanoniczne jest prawem, to jed ­ nak nie udzieliła odpowiedzi, co zresztą nie było jej celem, na pyta­ nie: dlaczego istnieje praw o kościelne i jakie są podstawy kościel­ nego zjawiska prawnego. Ostatecznym punktem odniesienia wywo­ dów przedstawicieli tej szkoły był - odpow iednio do przyjętych za­ łożeń - prawodawca kościelny23.

Mówiąc o teologii prawa kościelnego należy podkreślić, iż ks. prof. Sobański, aktywnie uczestnicząc w życiu naukowym i śledząc z bliska rozwój kanonistyki, m.in. poprzez bliskie kontakty ze szko­ łą niem ieckiego kanonisty M órsdorfa, stał się na gruncie polskim prawdziwym prekursorem teologii praw a kościelnego. Pierwsze i najważniejsze zadanie wymienionej dyscypliny upatrywał w ujaw­ nieniu i udow odnieniu, że praw o kościelne wyrasta z samej tajem ­ nicy Kościoła. W 1973 r. uznał to zadanie za „palącą konieczność”, która uzasadnia „wprowadzenie teologii prawa jako przedm iotu wykładanego nie tylko na wydziałach prawa kanonicznego, lecz także w ram ach ogólnego wykształcenia teologicznego, gdzie wcho­ dziłaby w skład introdukcji do prawa kościelnego”24. K anonista pol­ ski nadał rozwijającej się, nowej dyscyplinie, znacznego impulsu, co

1 4 KS. W O JC IECH GÓRALSKI [8 ]

” Z ob. Sobański, N auki podstaw ow e, jw., s. 12-16. Tam że, s. 15-16.

szerokim echem odbijało się m.in. w coraz częstszym powoływaniu jego publikacji przez znaczących przedstawicieli doktryny25.

W teologii prawa kościelnego uprawianej przez Profesora ów­ czesnej Akadem ii Teologii Katolickiej w Warszawie m ożna do­ strzec akcenty dotyczące m.in. sakram entalności Kościoła jako źró ­ dła istnienia tego prawa, Słowa i sakram entu jako czynników kształtujących je, teologicznego wymiaru prawa kościelnego26. Na uwagę zasługuje i to, że rozwijaną z ogromnym zaangażowaniem teologię praw a kościelnego postrzegał ks. Sobański w szerszym kontekście badawczym sądząc, że stanowi ona dopiero pierwszą część teologii prawa, a więc fundam entalnego traktatu, który n a­ świetliłby prawo jako wyraz sprawiedliwości Bożej i jej zbawczego działania wobec człowieka27. Nie sposób nie wspomnieć, że teologia prawa kościelnego była przedm iotem innowacyjnych wykładów, prowadzonych przez blisko 20 lat przez Profesora w wymienionej wyżej uczelni warszawskiej.

Rozwój teologii praw a, zainspirow any dociekaniam i świeckiej kanonistyki włoskiej (dzięki niej praw o kanoniczne zaczęto u p ra ­ wiać w edług standardów m etodologicznych przyjętych w n a ­ ukach praw nych), dał p oczątek nowej dyscyplinie: teorii praw a kościelnego, zajm ującej się p raw ną jakością tego praw a. O o d ­ rębności tej dyscypliny przesądza przyjęta tutaj o rien tacja m e to ­ dologiczna. Podczas gdy w teologii praw a kościelnego to o statn ie jaw i się p rzede wszystkim jak o rzeczywistość kościelna, to w te o ­ rii praw a kościelnego d ostrzega się w nim w pierwszym rzędzie zjawisko praw ne. M ożna to wyrazić jeszcze inaczej: w pierwszej z wym ienionych dyscyplin chodzi o refleksję nad praw em kościel­ nym w aspekcie teologicznym , w drugiej zaś - w aspekcie praw ­ nym. Ową różnicę zachodzącą pom iędzy tymi aspektam i trafnie określa Sobański zauw ażając, że „ aspekt teologiczny jest wyzna­ czony pytaniem , jak «oglądany obiekt» m a się do zbaw ienia, zaś spoglądając w aspekcie praw nym zajm ujem y p u nk t obserwacyjny praw ników ”211.

[9 ] T E O R IA PRAWA KOŚCIELN EG O 15

25 Z ob. Wykaz ważniejszych publikacji ks. prof, d ra hab. R em igiusza Sobańskiego (oprać. Z. Janczew ski), „Praw o K anoniczne” 43 (2000), n r 3-4. S. 9-34.

26 M ożna to dostrzec szczególnie w pracy: Z arys teologii praw a kościelnego, jw. 22 Tamże, s. 6-7.

W łaśnie postrzeganie praw a kościelnego z dwóch różnych punk­ tów widzenia prowadzi, zdaniem wym ienionego A utora, do dwu odrębnych dyscyplin naukowych, szczególnie w odniesieniu do b a­ dań naukowych, w których wymaga się dokładnego określenia przedm iotu form alnego. Nie odnosi się to natom iast do dydaktyki. Zarów no bowiem teologia prawa kościelnego, jak i teoria prawa kościelnego m ają „wprowadzić” studenta w kościelne zjawisko prawne, wyjaśnić je i pom óc je rozum ieć. Chodzi przecież o dostar­ czenie odpowiedzi na podstawowe pytanie o to, czym jest prawo kościelne i jaki jest jego sens. Punktem zaś wyjścia dla poszukiwań w tym zakresie winna być objawiona praw da o Kościele, a droga do znalezienia odpowiedzi „prowadzi przez pytania bardziej szczegó­ łowe dotyczące zjawiskowej strony praw a (jego form, cech, funk­ cjonowania), postrzeganej z kolei w świetle tajemnicy Kościoła”29. Trafnie zauważa nasz A utor, że o ile w badaniach nad prawem ko­ ścielnym m ożna oddzielić aspekt teologiczny i prawny (podobnie jak inne: historyczny, socjologiczny, psychologiczny), to w wykła­

dzie podstawowych zagadnień praw a kościelnego powinno mieć się na uwadze integrow anie uzyskanych wyników badań prowadzonych w różnych wym iarach form alnych30.

U praw iając z pow odzeniem naukę o praw ie kościelnym pod „szyldem” teologia prawa kościelnego, ks. Sobański oraz inni uczeni dostrzegli na pewnym etapie rozwoju tej dyscypliny, że jej nazwa m ogła sugerować, że w obrębie nauk kościelnych istniałyby dwie nauki traktujące o prawie kościelnym: jed n a teologiczna (teologia prawa kościelnego) i druga prawnicza (kanonistyka).Tymczasem istnieje tylko jed n a nauka prawa kanonicznego, obejm ująca szereg wyspecjalizowanych dyscyplin, należąca do rodziny nauk teologicz­ nych. Ta przynależność jednak, z naciskiem trzeba podkreślić (czyni to m.in. Sobański), nie przekreśla jednoczesnej przynależności p ra ­ wa kanonicznego do nauk prawnych.

Powyższe racje przesądziły o tym, że niepostrzeżenie zm ieniono nazwę: „teologia praw a kościelnego” na nazwę: „teoria prawa ko­ ścielnego”, tym bardziej że wraz z rozwojem teologii praw a kościel­ nego zniknęła obawa zatarcia charakteru teologicznego tej dyscy­ pliny naukowej czy też hołdow ania m etodologii teorii praw a w wy­

1 6 KS. W O JC IECH G ÓRALSKI [Ю ]

s Tam że, s. 17. “ Tamże.

[И ] T E O R IA PRAWA K O ŚCIELNEGO 17

daniu wspomnianej wyżej szkoły włoskiej. Nowa nazwa odpowiada przedm iotowi oraz zadaniom tej dyscypliny nie pozostawiając w ąt­ pliwości co do jej usytuowania w kanonistyce traktowanej jako n a­ uka teologiczna31.

Tak się złożyło, że droga prow adząca ku teorii prawa kościelnego jako dyscypliny naukowej, tkwiąca swymi korzeniam i w kościelnym prawie publicznym, poszerzona następnie przez świecką kanonisty- kę włoską, właściwie ukierunkow ana przez teologię prawa kościel­ nego, stała się udziałem kanonistów pokolenia ks. prof. Sobańskie­ go. Temu ostatniem u jed n ak przypadło w udziale - w znacznej m ie­ rze - j e j torow anie, nie tylko zresztą na gruncie rodzimym.

IV

Przedm iotem teorii praw a kościelnego - jako dyscypliny nauko­ wej - w ujęciu Uczonego polskiego jest prawo kościelne, a więc fakt empiryczny jawiący się jako zjawisko złożone. Jej zadaniem pozostaje opracow anie teorii wyjaśniającej to zjawisko stosownie do stawianych pytań, a tym samym służącej zrozum ieniu tego p ra ­ wa. Z a adresatów owego wyjaśniania należy uznać przede wszyst­ kim tych, których praw o kościelne dotyczy, wszak jest ono czynni­ kiem regulacji zachowań w sferze religijnej. Z aprezentow anie go jako zjawiska kościelnego, a tym samym wykazanie, czym ono jest dla wyznawców Kościoła, stawia z kolei prawo kościelne w odpo ­ wiednim świetle również jako zjawisko o charakterze społecznym i kulturowym. „Prawo kościelne, powie Sobański, jest praw em jako kościelne i jako takie jest ono obecne w świecie. Stąd teoria prawa kościelnego winna dać odpowiedź na wszystkie pytania, jakie jego obecność w świecie prowokuje - także na te, które dociekają go «z zewnątrz». Tzn. jako zjawisko w świecie prawa, kultury, życia społecznego. Teoria prawa kościelnego, ze względu na przedm iot «z natury swojej» teologiczna, winna być kom unikatywna również poza obrębem nauk teologicznych”32.

Budowanie teorii wyjaśniającej prawo kościelne i dającej jego zrozum ienie jako zjawiska praw nego wskazuje, że chodzi o teorię prawa kościelnego „jako takiego”, „ w całości”, to zaś wymaga wy­ jaśnienia i zrozum ienia jego elem entów nośnych i strukturalnych,

11 Tamże, s. 18; Sobański, T eoria praw a kościelnego, jw., s. 2-23. 52 Sobański, Teoria praw a kościelnego, jw., s. 24.

m.in. takich, jak: norm a, ustawa, stosowanie praw a itp. W obszarze więc teorii praw a kościelnego m ogą funkcjonować szczegółowe teorie odnoszące się do pytań, na które tru d n o znaleźć odpowiedź w tekstach prawnych (np. kwestia obowiązywania norm y)33.

U praw iając teo rię praw a kościelnego, ks. prof. Sobański często podkreśla, że w ym ieniona dyscyplina kanonistyczna znajduje swo­ je miejsce zarów no wśród nauk teologicznych, jak i nauk praw ­ nych, o czym już w spom niano. Jej przynależność do nauk teo lo­ gicznych wynika z jej przedm iotu, tj. praw a kościelnego, które sta­ nowi jed en z obszarów rzeczywistości Kościoła, ten ostatni zaś - będąc przedm iotem wiary katolickiej - pozostaje przedm iotem teologii. „Z adom ow ienie się” natom iast teorii praw a kościelnego wśród nauk prawnych wynika stąd, że praw o kościelne jest także obszarem rzeczywistości prawa; p o n ad to przesądza o tym m etoda stosow ana w teorii praw a kościelnego a także racja ukształtow ania się tej dyscypliny34.

Gdy chodzi o zagadnienia, które Profesor sytuuje w obszarze teorii prawa kościelnego, i które stanowią przedm iot jego wykładu, to należą do nich: historyczny kształt praw a kościelnego, ustawa kościelna, praw o zwyczajowe, norm a kanoniczna, działanie prawa.

Historyczny kształt praw a kościelnego stanowi niejako wstępny diachroniczny opis tego prawa. Jest to opis i naświetlenie procesów prawotwórczych w Kościele jako form sam ookreślenia się Kościo­ ła. Zwraca się tutaj uwagę na wyznaczniki - zarów no wewnętrzne (wiara - ordinatio fidei), jak zewnętrzne (wpływy kultury praw nej)35. Ustawę kościelną ukazuje się jako racjonalny sposób stanowienia praw a, które m a być równe dla wszystkich3*, zaś prawo zwyczajowe - jako rów norzędne, w stosunku do aktu prawotwórczego kom pe­ tentnej władzy, źródło praw a kościelnego37.

W wykładzie na tem at norm y kanonicznej, ks. Sobański akcentu­ je jej obowiązywanie wyjaśniając, że obok uzasadnienia tetycznego norm y prawnej, na obowiązywanie to składają się także: ogłosze­ nie, słuszność i przestrzeganie38.

1 8 KS. W O JC IE C H G ÓRALSKI [1 2 ]

53 Sobański, N auki podstaw ow e, jw., s. 21-22. 33 Tamże, s. 22.

35 Tam że, s. 24; Sobański, Teoria praw a kościelnego, jw., s. 29-32. * Sobański, N auki podstaw ow e, jw., s. 39 55.

37 Tam że, s. 56-68. 38 Tam że, s. 69-114.

[ 1 3 ] T E O R IA PRAWA KOŚCIELN EG O 1 9

Co się tyczy działania prawa, A utor wykładu wyjaśnia, że w teorii prawa kościelnego, jak w teorii prawa w ogóle, nie chodzi o skutki działania prawa, lecz o sarno jego działanie polegające na realizacji normy prawnej przez ludzi. Realizacja ta dokonuje się poprzez przestrzeganie prawa i jego stosowanie (w niektórych przypadkach akt stosowania prawa może być jednocześnie jego przestrzeganiem . D użo miejsca poświęca się także adresatowi praw a)34.

* * *

Przedstawiona najzwięźlej teoria praw a kościelnego jako dyscy­ pliny naukowej w ujęciu ks. prof. Remigiusza Sobańskiego - na tle drogi prowadzącej do jej ukształtow ania się - ukazuje niewątpliwie miejsce owej teorii w nauce praw a kanonicznego a także w obrębie nauk prawnych. Próba wyjaśnienia fenom enu prawa kościelnego oraz jego zrozum ienia jako zjawiska praw nego roztacza przed teo ­ rią prawa kościelnego szerokie horyzonty badawcze. Tym bardziej, że - jak to często podkreśla wymieniony Uczony - prawo kościelne „to nie struktura nałożona na Kościół, lecz struktura Kościoła o wymiarze zarazem horyzontalnym i wertykalnym ”411.

W jednej ze swoich publikacji (choć nie tylko w tej) ks. prof. So­ bański podkreśla, że praw o kościelne m ożna właściwie tłumaczyć jedynie w powiązaniu z wiarą - z credo Ecclesiam dodając, że nie konkuruje ono z praw em świeckim, lecz znajduje swój sens w po­ słannictwie Kościoła41. R ekapitulując zaś swoje wywody na tem at podstaw prawa kościelnego, zawarte w innej pracy, stwierdza, że sprowadzają się one do twierdzenia „że podstawy prawa kościelne­ go tkwią w samym fakcie wspólnoty bosko - ludzkiej, która obdaro­ wanych zobowiązuje do świadectwa”42. I dodaje: „Historyczny kształt prawa kościelnego form uje się wprawdzie w interferencji ze światem i jego praw em , jed n ak punktem wyjściowym dla chrześci­ jańskiego rozum ienia prawa nie jest jego pojmowanie w świecie, lecz pojęcie sprawiedliwości nieodłączne od usprawiedliwienia przed Bogiem. O no wyznacza horyzonty społecznych powinności

35 Tamże, s. 115-155.

“ Sobański, T eoria praw a kościelnego, jw., s. 25.

41 Zob. R. Sobański, Praw o w praw ie kościelnym , „Praw o K anoniczne” 36 (1993), n r 1-2, s. 12.

20 KS. W O JC IE C H GÓRALSKI [1 4 ]

chrześcijan i stoi u podstaw przekonania, że wypełniane przez nich dzięki lasce Bożej praw o osiąga swój sens”43.

Wydaje się, że wkład ks. prof. Remigiusza Sobańskiego do roz­ woju teorii kościelnego praw a jest nie tylko znaczący, lecz także na­ znaczony znam ieniem oryginalności.

L a te o ria d i d ir itto c a n o n ic o co m e u n a d is c ip lin a s c ie n tific a seco n d o il p ro f. R e m ig iu sz S o b a ń s k i

M o n s. R e m ig iu sz S o b a ń sk i, p ro fe s s o re n e lla F a c o ltà di D ir itto C a n o n ic o a li’ U n iv e rsità C a rd in a le S te fa n W yszyński in V arsavia n o n c h è a ll’U n iv e rs ità di S ilesia in K a to w ice, il v ica rio g iu d iz iale n e l T rib u n a le M e tro p o lita n o di K a to w ice , Г a u to - re di n u m e ro s e o p e r e c a n o n is tic h e , h a in iz iato in P o lo n ia gli stu d i - p rim a di te o ­ lo g ia di d iritto c a n o n ic o e in o ltre di te o ria di d iritto c a n o n ico . In essi h a il su o p re - zio so c o n trib u to alio sv ilu p p o s p e c ia lm e n te di te o ria di d iritto c an o n ico .

L’ a u to re p r é s e n ta n e llo su o stu d io la c o n c e z io n e d el p ro f. S o b a ń sk i rig u a rd o a lla s u d d e tta d isc ip lin a sc ie n tific a di d iritto c a n o n ic o e d e lle sc ien z e g iu rid ic h e.