W poszukiwaniu dróg : początki naukowej twórczości Konstantego Wojciechowskiego: 1892-1903

Edmund Łągiewka

W poszukiwaniu dróg : początki

naukowej twórczości Konstantego

Wojciechowskiego: 1892-1903

Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury 1, 69-78

PRACE NAUKOWE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie

Seria: FILO LO G IA P O L SK A — H istoria i teo ria litera tu r y 1985 z. I

EDMUND ŁĄGIEWKA

W poszukiwaniu dróg.

Początki naukowej twórczości Konstantego Wojciechowskiego: 1892— 1903

Wojciechowski rozpoczął swoją działalność naukową jako w spółautor przeglądów, bibliograficznych zamieszczanych w „K w artalniku Histo­ rycznym” . Był w tedy dwudziestoletnim studentem . Dział ten był przez niego prowadzony w ciągu czterech lat: 1892— 1895, razem więc przeglą­ dy te pomieszczone zostały w szesnastu zeszytach pisma. Dokonywał ich wespół z kolegami historykam i: W ilhelmem Rolnym w r. 1892, ze S ta­ nisławem Hierzykiem w latach 1893 i 1894 oraz z Erazmem Semkowi­ czem w r. 1895. W roczniku 6 „K w artalnika” spotykam y następującą informację: „Z szóstym rocznikiem „K w artalnika Historycznego” poru- czyła redakcja opracowanie niniejszego działu podpisanym. Pierw szy [W. Rolny] podawać będzie wykaz artykułów z czasopism polskich, d ru ­ gi [K. Wojciechowski] z czasopism słowiańskich i obcych” 1. Razem uwzględniono w tym num erze 58 czasopism polskich i 116 obcojęzycz­ nych. W każdym następnym zeszycie tego rocznika zwiększano liczbę uwzględnianych czasopism (zwłaszcza obcych)· Przeglądy zaw ierały bi­ bliografię prac z zakresu historii i historii literatury; przy pewnych pozy­ cjach pojawiały .się krótkie adnotacje dotyczące zawartości treściowej, a naw et oceniające, w ymagały więc nie tylko rejestracji tytułów , ale i czytania — a przynajm niej przeglądania —- wielu pozycji. Od rocznika siódmego ograniczono (ze względu na brak miejsca) przegląd, opuszczając w nim drobniejsze, pozbawione w artości naukowej arty k u ły dziennikar­ skie. Zrezygnowano także z adnotacji. Inaczej też został podzielony m a­ teriał, mianowicie na: I Prace samoistne i II Recenzje. W obydw u dzia­ łach uwzględniono publikacje polskie i obcojęzyczne. Nie zaznaczono, czy współautorzy podzielili się jakoś pracą między sobą (jak w roczniku 6) czy też całość przygotowywali wspólnie.

Następnie Wojciechowski opracował bibliografię mickiewiczowską za lata 1891— 1897 2, grupując wszystkie pozycje w pięciu działach obejmu­ jących zarówno bibliografię podmiotową, jak i przedmiotową. W obrębie tej drugiej uwzględnił także odczyty i uroczystości ku czci poety (na pod­ stawie notatek prasowych). Zrecenzował też w sposób kom petentny Mic-

kiewicziana z pierw szej połowy roku jubileuszowego w zestawieniu

bi-1 „K w . H ist.” i18!9!2i ŒL 6 s. '19'2. IW drugim , z e sz y c ie rocznika '6 d o d a n o te ż u zu ­

p e łn ie n ie .przeglądu zrobione n a p o d sta w ie o rg a n u T o w a rzy stw a H isto ry czn eg o S zw ed zk ieg o o p ra co w a n e p rzez K azim ierza K róla.

5 B ibliografia o A d a m i e M i c k i e w i c z u z a r o k 1891— 1897 zeb ran a p rzez K o n sta n ­ tego W ojciech ow sk iego, „Pam . T ow . L it. im . A· M ick iew icza ” 1898 R. !6, s. 561— 602.

Litograficznym W. Wisłockiego ogłoszone w „Czasie” 3. Zwrócił uwagę

na pominięcie w publikacji ważniejszych przemówień wygłaszanych na uroczystościach ku czci Mickiewicza (np. mów A. Małeckiego i L. Ćwi­ klińskiego), publikowanych przez wiele czasopism — oraz kilku arty k u ­ łów nie dostrzeżonych przez Wisłockiego. Zaczynał więc Wojciechowski swoją działalność naukową jako bardzo sumienny, rzetelny bibliograf.

Erudycją mógł zaimponować w recenzjach. W r. 1895 omówił obszer­ nie Zarys najnowszej literatury polskiej P iotra Chmielowskiego4. Za­ znaczył, że dwa wydania wcześniejsze (1880, 1886) spotkały się w prasie, zwłaszcza warszawskiej, z żywą reakcją, i to często bardzo krytyczną. Ale autor mimo tych gwałtownych ataków zdecydował się na ogłoszenie trzeciej — znaczenie rozszerzonej ;— w ersji Zarysu. Wojciechowski przed­ staw ił budowę książki Chmielowskiego, w ykazując zarówno jej walory, jak i braki. Do pierwszych zaliczył m. in.: charakterystykę obozu pozy­ tyw istów w Polsce, obraz prądów społecznych i politycznych, krytyczną ocenę prac wielu historyków literatu ry , którym Chmielowski zarzucił powierzchowność oraz ujęcie bardziej felietonowe i gawędziarskie niż naukowe, wreszcie wielką kom petencję au to ra książki w zakresie oma­ wianego okresu literackiego. Natom iast główne m ankam enty Zarysu to: zupełne pominięcie ówczesnych prądów estetycznych, w tym także li­ terackich, brak powiązania naszej powieści z powieścią obcą (francuską i angielską), bardzo surowa, a niezasłużona według recenzenta, ocena n u rtu najnowszego (w term inologii książki: idealistycznego) w naszej li­ teraturze, nieuwzględnienie niezwykle ważnej pozycji, mianowicie S. Szczepanowskiego: N ędzy w Galicji, wreszcie kry teriu m doraźnego, utylitaryzm u i tendencyjności w ocenie dzieł i pisarzy. Zwłaszcza owo kryteriu m wartościowania wywołuje zdecydowanie polemiczne uwagi recenzenta. Przytacza on dłuższy cy tat z Chmielowskiego zaw ierający jego poglądy na tę kwestię:

„Rozpowszechnienie (...) zdrowych pojęć wśród społeczeństwa użytecz­ niejszym jest niewątpliw ie od tw orzenia cacek artystycznych. Zasługa pisarza mierzyć się u nas musi i teraz, i zapewne długo jeszcze w przy­ szłości nie tyle doskonałością wykonania, ile rodzajem zasad i dążności przezeń szerzonych” 5.

Wojciechowski mówi, że takie założenia zwichnęły hierarchię w artości utworów wielu pisarzy w Zarysie, gdyż Orzeszkowa przerosła Sienkiewi­ cza, bardzo wysoko oceniono Jeża i Narzymskiego, a surowo Zapolską i Dąbrowskiego. Wojciechowski uważa, że o randze utw oru decyduje przede wszystkim artyzm , a nie tendencja, gdyż w tedy wyżej m usieli­

3 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: W. W isłocki, M ickiew icziana z p ie rw szej poło w y ro k u jubileuszow ego w ze sta w ien iu bibliograficznym , zebrał... „Czas” - 1898, nr 144 i odb.j. „M uzeum ” 1899 R. 15, s, 398. R ecen zja jest p odpisana in icja ła m i K.W . i nie fig u ru je w b ib lio g ra fii o p ra co w a n ej p rzez Z ygm u n ta W o jciech o w sk ieg o ogłoszonej w k sią żce C ieniom K on sta n teg o W ojciechow skiego, L w ó w 1925. N a a u to ra w sk a zu je to, że: '1. W o jciech o w sk i w ty m sa m y m c z a sie o g ło s ił b ib lio g ra fię autora Pana T a ­ deusza, a w ię c b y ł zo rien to w a n y w tem a cie; 2. w zm ia n k a o „C zasopiśm ie A k a d e­ m ick im ”, z k tórym recen zen t b y ł ś c iś le zw ią za n y .

4 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: P. C h m ielow sk i, Z a rys n a jn o w sze j lite ra tu ry pol­ sk ie j (1864—1994), w y d . 3, K rak ów —P etersb u rg 1895], „C zasopism o A k a d em ick ie” 1895 R. 1, nr 7, s. 7— 11.

P oczątki n a u k o w e j tw órczości K o n stantego W ojciechow skiego 71

byśmy stawiać np. nieudolne płody M. 'Gosiawskiego, autora in. in. po­ em atu Podole i Poezji ułana polskiego, niż W Szwajcarii Słowackiego. Chociaż Wojciechowski nie zgadzał się z założeniami badawczymi P. Chmielowskiego, to jednak bardzo wysoko cenił jego rozległą erudycję i kompetencję. W trzy lata później napisał także obszerną recenzję dw u­ tomowych szkiców tegoż autora o dramacie polskim 6. Omówił szczegóło­ wo zawartość książki, w ytknął pominięcie lub zbyt pobieżną ch arakterys­ tykę wielu pozycji literackich i krytycznych, nierów nom ierne potrakto­ wanie pewnych kwestii, ale całość ocenił bardzo wysoko. Obydwie recen­ zje dowodzą niezwykle rozległego oczytania Wojciechowskiego zarówno w literaturze pięknej jak i naukow ej, wrażliwości na estetyczne wartości utworów, śledzenia bieżących w ydaw nictw fachowych, wreszcie uznania dla osiągnięć uczonych reprezentujących odmiene założenia metodolo­ giczne 7.

W roku 1895 ukazała się pierwsza rozpraw a Wojciechowskiego, jego debiut książkowy pt. Młodość Stanisława K onarskiego8. Była to „praca czytana na sem inarium dla historii literatu ry polskiej prof. Romana P i­ ła ta ”. A utor ustalił w niej miejsce urodzin sławnego pijara (Żarczyce

w woj. sandomierskim), zwracając się wcześniej do wielu urzędów p ara­ fialnych wszystkich Żarzyć w Krakowskiem. Omówił atm osferę kolegium pijarskiego w Piotrkowie, gdzie K onarski pobierał nauki, a następnie pierwsze lata jego pracy w charakterze nauczyciela poezji i wymowy. Teza zasadnicza rozpraw y mówi, że K onarski przed w yjazdem na studia zagraniczne niczym szczególnym w poglądach się nie wyróżnił. Dopiero studia w Collegium N azarenum w Rzymie i pobyt w P aryżu zapoznały go z nowymi kierunkam i w pedagogice i stały się inspiracją dla całej późniejszej działalności reform atorskiej. W rozprawie owej Wojciechow­ ski dał się poznać jako badacz sumienny, sięgający do źródeł i krytycz­ nie podchodzący do literatu ry przedmiotu.

Wszystkie te cechy uwidoczniły się w całej pełni w pracy doktorskiej o K ajetanie K oźm ianie9. Słowo w stępne pozwala się zorientować, że Koź- mian nie jest dla Wojciechowskiego poetą w ybitnym , ale reprezentatyw ­ nym dla epoki i dlatego konieczną jest rzeczą określenie jego miejsca w dziejach literatu ry polskiej. Zgodnie z tytułem , a raczej z podtytułem

(Zycie i dzieła) interesuje badacza zarówno twórczość literacka jak i życie

przedstawiciela obozu klasyków. Źródłem podstawowym dla ustalenia wielu faktów są krytycznie w ykorzystane Pam iętniki au to ra Ziem iań-

stwa oraz ówczesna literatu ra przedmiotu. Uczony podzielił całość na trzy

części, obejmujące trzy w yraźnie w yodrębniające się okresy w życiu (bo mniej w twórczości) poety: 1772— 1815, 1815— 1830 i 1830— 1856. Daty graniczne wyznaczają w tym podziale ważne w ydarzenia historyczne: powstanie Królestw a Polskiego i w ybuch powstania listopadowego, gdyż

6 W ojciech ow sk i, [Rec.: P. C h m ielow sk i, N asza litera tu ra dram atyczna. S zkice nakreślone przez..., t. 1— 2, P etersb u rg 1898], „K w . H ist.” 1898 R. 1, s. 885— 894.

7 P a m ięta ć należy;, ż e (pierwsza ,iz ty c h rec e n z ji b y ła n a p isa n a , tgdy m ło d y u czo n y m ia ł la t 23, d ru g a w trzy lata p óźniej.

8 L w ó w 1895.

8 K a je ta n K o żm ia n , życie i dzieła, „R oczniki T ow . P rzyj. N a u k w P o zn a n iu ” 1897 i odb. L w ó w 1897.

Koźmian był wysokim urzędnikiem państwowym i w Księstwie W ar­ szawskim, i w K rólestw ie P o lsk im 10. Ilość miejsca przydzielonego bio­ grafii jest w monografii chyba większa niż liczba stronic, na których analizie poddana jest twórczość poety. Najszerzej potraktow ane są ody napoleońskie, Ziem iaństwo i Stefan Czarniecki. We wszystkich analizach znamienne jest kom paratystyczne traktow anie m ateriału literackiego. Ody są zestawione z utw oram i poetów francuskich (.Jan Baptysta Rous­ seau, Voltaire, Etienne, Pompignane). Badacz przypisuje ich wpływowi w ersyfikacyjny kształt ód Koźmiana oraz wiele reminiscencji (Cz. L· rozdz. 8). Przyznaje, że czasem wpływ trudno ustalić, gdyż wymienieni tw órcy francuscy, ta k jak i Koźmian, wzorowali się na Horacym, nie wiadomo zatem, jaką drogą jakiś fragm ent czy pomysł dotarł do utworów poety polskiego. Także w omówieniu Ziem iaństwa dominuje analiza kom-^ paratystyczna. Wojciechowski zestawia poemat Koźmiana z Georgikami Wergiliusza, z utw oram i Delille’a L ’hom me des champous ou les géergi-

ques françaises (tłum. Ά. Felińskiego pt. Ziemianin) i Les jardins (tłum.

F. Karpińskiego pt. Ogrody), wreszcie z poematem Rolnictwo Dyzmy Bończa-Tomaszewskiegó. Zestawia więc poszczególne fragm enty tekstów, a ponadto num ery wersów w porównywanych utworach. W w ypadku W ergiliusza spraw ę ułatw ił mu znakomicie sam Koźmian, bo wskazywał fragm enty wzorowane na poecie rzymskim. Jednak Wojciechowski w y­ szukał oprócz tego szereg zależności m i m o w o l n y c h . Oceniając Zie­

m iaństwo badacz zwrócił uwagę na zbyt daleko posunięte naśladownictwo

i na braki kompozycyjne 11 oraz na pewien chłód w iejący z utw oru; z d ru ­ giej jednak strony zaznaczył, że w poemacie znajdziemy wiele fragm en­ tów bardzo udanych (opisy przyrody, dożynki, życie rodziny wieśniaczej), że bardzo starannie jest dopracowana form a wiersza i że jest to nie­ w ątpliwie jeden z · najznakom itszych u nas utw orów klasy cysty cznych. Poem at jednak był w czasach jego opublikowania nieco już anachronicz­ n y i poza garstką przyjaciół autora został przyjęty chłodno, a naw et b ar­ dzo nieprzychylnie.

Poem at Stefan Czarniecki zestawił Wojciechowski z Henriadą Wol­ te ra i z Eneidą Wergiliusza, ale trzon zasadniczy rozważań to omówienie stosunku poem atu do źródeł historycznych, zestawienie z nim i poszcze­ gólnych fragm entów utw oru. Zamyka rozważanie przegląd świetnie umo­ tyw ow anych rozm aitych sądów o poemacie. Wysoko w monografii zostały ocenione okolicznościowe wiersze liryczne, w których ujaw nił się praw ­ dziwy talen t poety.

Oceniając z perspektyw y przeszło osiemdziesięciu lat pracę Wojcie­ chowskiego, należy stwierdzić, że reprezentuje ona typ najczęstszej wów­ czas monografii „życie i twórczość”, z tym , że biografia zajm uje w niej więcej naw et miejsca niż dorobek literacki Koźmana. A utor sięgnął także do rękopisów i zestawił wielokroć różne w arianty tekstów, dowodząc wyczulenia na spraw y edytorskie. Zestawienie odmian tekstu Od,y na

upadek dumnego z wydanych pośm iertnie Różnych wierszy, z dwóch re­

if W K s. W arszaw sk im b y ł referen d a rzem R a d y Stanu, w K ró lestw ie P o lsk im 1— referen d arzem w w y d z ia le o św iecen ia R ządu T ym czasow ego.

11 W yjaśnia je m o n ogrâfista w ten sposób, ż e K oźm ian n ie m iał od początku p la n u c a ło ś c i u tw oru , stąd n ie imógł o b m y ślić z góry jego k om p ozycji.

P oczątki n a u k o w e j tw órczości K onstantego W ojciechow skiego 73

dakcji ogłoszonych w prasie (w „Polihym nii” — 1827 r. i w „Pokłosiu” — 1856 r.) i z odpisu m anuskryptu stanow i ważny krok w dziedzinie usta­ lenia w ersji właściwej. Badacz nie opowiada- się za perwszeństwem któ­ regoś w ariantu, ale samo rozważanie kw estii w o w y m c z a s i e jest zjawiskiem godnym zauważenia. Drugim podobnym fragm entem mono­ grafii jest z n a k o m i t e zestawienie wszystkich (przed pierwodrukiem) publikacji fragm entów Ziem iaństwa z podaniem przybliżonego czasu ich powstania. Poemat historyczny o Stefanie Czarnieckim jest także okazją do zestawienia w ersji ogłoszonej w „Przeglądzie Poznańskim” z tekstem pierwodruku.

Na podstawie rozmaitych przekazów, ale przede wszystkim na podsta­ wie Pam iętników ustalił badacz okoliczności i czas powstania poszczegól­ nych utworów, w tym także czas literackiego debiutu pisarza. Wyniki tych badań są dla bibliografów podstawą inform acji o utw orach zaginio­ nych Koźmiana i o czasie powstania różnych wierszy 12. .

W ydana niedawno obszerna praca P. Żbikowskiego 13 doprowadzona jest tylko do r. 1814. Zatem do dziś książka Wojciechowskiego jest jedy­ ną monografią obejmującą omówienie całego dorobku literackiego wodza klasyków warszawskich. Przew aga elem entu biograficznego czyni ją nieco staroświecką, a zbytnie eksponowanie wpływów i zależności literackich budzi zastrzeżenia z powodu zbyt jednostronnej in terpretacji tekstu. Jed ­ nakże takie podejście właśnie do dorobku Koźmiana ma uzasadnienie w poglądach pisarza na istotę twórczości poetyckiej. Wojciechowski przy­ tacza z Pam iętników autora znam ienny sąd. Otóż Koźmian, rozczytując się w pismach twórców antycznych, doszedł do wniosku, że „oryginal­ ność, osobliwość i szczególność niczym innym nie są tylko niewiadomością i nieum iejętnością” 14. Czerpanie zatem z wzorów było podstawowym za­ łożeniem pisarza, stosowanie więc w tym przypadku metody mającej na celu w ykrycie wzajemnych zależności tekstu stało się koniecznością. Le­ piej 'by jednak było, gdyby m onografista większy nacisk położył na to, co u Koźmiana jest oryginalne. W omówieniu Stefana Czarnieckiego, a więc poem atu historycznego, Wojciechowski stara się zweryfikować prawdziwość faktów i realiów, trak tu jąc utw ór praw ie jak dzieło histo­ ryczne, a nie literackie. We wszystkich jednak interpretacjach walory estetyczne utworów są także omówione, a ogólna ocena dorobku Koźmia­ na i jego miejsca w literaturze polskiej na ogół zgodna jest z sądami ba­ daczy nam współczesnych.

W ścisłym związku z monografią pozostają dwie drobniejsze publika­ cje Wojciechowskiego: jedna z nich to obszerna recenzja czterech tomów listów A ndrzeja Edw arda K oźm iana15, druga natom iast to kom paratys- tyczny przyczynek dotyczący Ody do młodości. Wspomniane listy in tere­ sują Wojciechowskiego jako źródło inform acji do twórczości i biografii ojca ich autora, K ajetana Koźmiana (dało się np. ustalić ściślej na ich podstawie czas powstania Stefana Czarnieckiego i różnych fragm entów

Ziemiaństwa oraz szczegóły chronologiczne z Pamiętników). Jest tam

12 P-or. N o w y K o r b u t it. 5 hasło K a je ta n Ko-źmian.

. 13 P. Ż b ikow ski, K a je ta n K o ź m ia n . I. P o e ta i o b y w a te le (1797— 1814), W rocław — W arszaw a 1972.

14 K. K oźm ian, P a m ię tn ik i t. 1, W rocław 1972, s. 292. 15 „K w artaln ik H isto ry cz n y ” 1897 R. 11, s. 183—194.

także bogaty m ateriał do biografii F. Wężyka, F. Morawskiego i Z. K ra­ sińskiego oraz do charakterystyki wielu innych ważnych osobistości, a także do tła epoki. W recenzji wypowiada też Wojciechowski uwagi ogólniejsze. Stw ierdza mianowicie, że w ostatnich dziesięcioleciach zaczy­ na dominować w historii litera tu ry dążenie do „odtwarzania czynności autorskiej pisarzów”, a więc do psycHologizowania, stąd wielkie zaintere­ sowanie epistołografią i pam iętnikarstw em 16. Listy interesują Wojcie­ chowskiego ze względu na ten właśnie ty p inform acji i na wskazane za­ dania. Uważa on natom iast, że korespondencja zawierająca spraw y w y­ łącznie pryw atne została w w ydaniu słusznie pominięta. Układ omawia­ nych listów jest chronologiczny, co nie budzi zastrzeżeń recenzenta. Dziś grupuje się listy albo według adresata, albo w edług określonego proble­ mu, ale pam iętajm y, że naukowe edytorstwo (a edytorstwo listów w szczególności) było w tedy w Polsce dopiero u początków swej drogi.

W przyczynku dotyczącym Ody do m łodości17 Wojciechowski dowodzi, że końcowy obraz utw oru Mickiewicza zaczynający się od słów: „A jako w krajach zamętu i nocy...” jest w yraźnie zależny (badacz przypuszcza, że to zawisłość bezwiedna) od odpowiedniego obrazu z Koźmiana Ody na

pokój w 1809. U niego z kolei jest to pożyczka z J.B. Rousseau, ale

Mickiewicz w chwili pisania Ody tekstu francuskiego nie znał. Przyczy­ nek ten wskazuje i główny kierunek badań Wojciechowskiego (kompa- ratystykę), i metodę (zestawienie fragm entów tekstu w poszukiwaniu za­ leżności frazeologicznych). Zainteresowanie biografią oraz twórczością Koźmiana i klasyków w arszawskich inspirow ały Wojciechowskiego jesz­ cze dw ukrotnie. W r. 1902 opublikował on dwa listy F. W ęży k a18'z dzie­ więciu zachowanych w archiw um Łaszowskich. Zainteresow ały one ba­ dacza ze względu na ważny m ateriał do w yśw ietlenia postawy klasyków w ich sporze z rom antykam i.

Gdy w r. 1913 opublikowano korespondencję K. Koźmiana z F. Wę­ żykiem, Wojciechowski skwitował ją kom petentną recencję 19, w której zwrócił uwagę, że chociaż publikacja nie rzuca nowego światła ani na Koźmiana, ani na Wężyka, jest ważna ze.w zględu na ich sąd o ówczes­ nych twórcach. Ponadto przynosi nowe szczegóły o , poemacie Stefan

Czarniecki, mianowicie o źródłach historycznych, z których poeta ko­

rzystał (Thulden i Puffendorf), i które inspirow ały pewne fragm enty utworu. Koresponodencja wnosi także pewne uściślenia do czasu pow­ stania niektórych fragm entów poematu. W recenzji Wojciechowski doko­ nał zatem pewnych korekt i uzupełnień w stosunku do swojej monografii o Koźmianie.

W działalności naukowej Wojciechowskiego dominuje zainteresowanie literaturą nowszą. Staropolszczyźnie poświęcił jedną tylko ro zp raw ę20.

16 K oresp on d en cję jak o pom oc w in terpretacji, u tw o ró w litera ck ich p ierw szy zaczął a n a s w y k o rzy sty w a ć w szerszy m za k resie A . M ałecki.

17 S ia d w p ły w u d z ie ł K a je ta n a K o ź m ia n a n a „O dzie do m ło d o ś c i’’, „Pam . Tow.

Lit. im . A. M ick iew icza ” 1898, R. 6, s. 329—331.

18 K. W ojciech ow sk i, .L is ty F ra n c is z k a W ę ż y k a z r. 1828— 1831, „P am iętn ik L it.” 1902 R. 1, s. 141— 149. S ą to lis ty do P iu sa S zeligi Ł aszow sk iego.

18 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: S. T o m k iew icz (oprać.), K o r e s p o n d e n c ja lite r a c k a

K a je ta n a K o źm ia n a , K rak ów 1913], „Pam . L it.” 1915 R. 13, s. 111·—-114.

P oczą tki n a u k o w e j tw órczości K on sta n teg o W ojciechow skiego 75

Przedm iotem rozważań stały się w niej styl, w ersyfikacja i filozofia Tre­

nów i Psałterza. Zostały w rozprawie zestawione podobne zw roty i obra­

zy oraz te teksty trenów i psalmów, w których au to r posłużył się iden­ tyczną ipiarą wierszową (tylko dla tren u XVIII nie znalazł badacz w er- syfikacyjnego odpowiednika w psalmach). Jednak wspólnotę zasadniczą dostrzegł przede wszystkim w poglądzie na świat. Pisał: „Nie filozofia Cycerona i Seneki, ale filozofia Psalm isty wycisnęła najsilniejsze piętno na Trenach. Kochanowskiego” 21. Omówił też autor rozpraw y w podobny sposób hymn Czego chcesz od nas, Panie, uważając go (na podstawie ze­ stawienia fragmentów) za parafrazę kilku psalmów Dawidowych. W pracy swojej spożytkował zaledwie część zebranych m ateriałów o wpływie

Psałterza na twórczość Kochanowskiego. Zaznaczył, że taką pracę zamie­

rzał napisać, ale zam iaru swojego ostatecznie nie zrealizow ał22. Z tego okresu większą wartość ma jednak inna rozprawa kom paratystyczna,

Hrabia w „Panu Tadeuszu” a Don Kiszot 23.

Trzy recenzje dowodziłyby też szczególniejszego w owym czasie za­ interesowania Wojciechowskiego Zygm untem Krasińskim. N ajw ażniej­ sza 24 dotyczy rozpraw y czytanej na sem inarium R. Piłata, w której M. R eiter na podstawie różnych przesłanek próbował ustalić autorstw o artykułów i utw orów Krasińskiego zamieszczanych w „Pam iętniku dla Płci Pięknej” oraz dokonać ich rozbioru. Recenzja, mniej istotna ze względów m erytorycznych, jest znacząca jako dowód wczesnego zainte­ resowania Wojciechowskiego twórczością autora Nie-Boskiej. Dość zna­ mienna jest też uwaga, że dla młodego badacza w ustalaniu autorstw a najistotniejsze są przesłanki z zakresu stylu. Dwie następne recenzje do­ tyczą Irydiona i stanowią dowód szczególnego zainteresowania tym utw o­ rem. Bardzo surowo ocenił recenzent pracę W. Hahna pt. Tło historyczne

w „Irydionie” 2S, zarzucając jej m. in. brak logicznej spójności między

poszczególnymi rozdziałami, znaczne rozminięcie się z tem atem i podsta­ wowe błędy metodologiczne w dochodzeniu do genezy utw oru. Dowodził, że bardziej prawdopodobny był na Krasińskiego wpływ F érriere’a niż Creviera (jak tw ierdził Hahn), popierając swoje przypuszczenia zestawie­ niami tekstów. Później Wojciechowski ze swojego stanowiska się wyco­ fał 26. A utor recenzowanej rozpraw y poczuł się dotknięty i napisał bardzo

s. 274—282 i nadb. Z arysy d otyczące Jan a K o ch a n o w sk ieg o (L w ów 1899) i P iotra Skargi (L w ów 1912) w y d a n e przez M acierz P o lsk ą są k siążk am i pop u larn ym i i w śród tego ty p u prac autora — najsłab szym i, bo n ie op artym i na w ła sn y c h b adaniach W ojciech ow sk iego.

21 T am że, s. 282.

22 R ozp raw ę pt. „P s a łte r z ” K o c h a n o w s k ie g o w s t o s u n k u do in n y c h jeg o p is m og ło sił w k ilk a la t później S. D obrzycki: „Pam . L it.” 1905 R. 4, 5. 499— 509.

23 S p r a w o z d a n ie g im n a z ju m w S t r y j u za r o k 1900 i odfo.

24 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: M. R eiter: Z. K r a s iń s k i ja k o w s p ó łp r a c o w n ik „P a­

m ię tn ik a dla P ici P ię k n e j” — W arszaw a 1830. L w ó w 1894], „C zasopism o A k a d em ic­

k ie ” 1895 R. I , s. 10—A l. P o zy cji tej n ie n o tu je b ib liografia W ojciech ow sk iego za­ m ieszczona w C ie n io m K o n s ta n te g o W o jc ie c h o w s k ie g o , L w ó w 1925.

25 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: W. H ahn, Τίο h is to r y c z n e w „ Ir y d io n ie ”, odb. z „P rzew odnika 'N aukow ego i L itera c k ieg o ” L w ó w 1898], „K w . H ist.” 1898 R. 12 s, 382—342.

26 M ianow icie· w recen zji ‘ książk i T. P in iego, S tu d i u m n a d g e n e zą „ Ir y d io n a ” zam ieszczonej w „Kw. H ist.” 1900 R. 14 s. 79—85.

obszerną re p lik ę 27, zarzucając Wojciechowskiemu brak obiektywizmu i tendencyjność. Polemikę zakończyła odpowiedź recenzenta 28, w ykazu­ jąca dowodnie, że H ahn pewnych fragm entów recenzji w ogóle nie zro­ zumiał. Dodajmy, że rów nie surową opinię o pracy Hahna w ydał M. Rei­ te r 29, podważając trafność zastosowanej w rozprawie metody. Dokładne zapoznanie się z recenzjam i i polemiką prowadzi do wniosku, że m ery ­ torycznie rację miał Wojciechowski, jednakże pozwolił sobie na użycie kilku uwag ironicznych, które rzeczywiście mogły autora rozpraw y dot­ knąć 3°.

O wiele w y żej. ocenił Wojciechowski T. Piniego Studium nad genezą

„Irydiona” 31 zrobione sumiennie i przekonująco. Najlepiej wypadły uw a­

gi o związkach pierwszej w ersji Irydiona z Konradem Wallenrodem, o ge­ nezie postaci Massynissy i o źródłach historycznych utw oru. Recenzent polemizuje też z niektórym i tw ierdzeniam i autora. Ważniejsze jednak są w recenzji pewne uwagi metodologiczne. Wojciechowski ubolewa m ia­ nowicie, że zamiast artystycznej i ideowej analizy i oceny dzieł mnożą się we współczesnej historii literatu ry prace kom parastyczne wpływolo- giozne, które co praw da wnoszą pewien m ateriał do badań, ale. chodzi o to, by tych ustaleń „nie poczęto uważać za esencję studiów literac­ kich” 32. Pam iętajm y, że wypowiada te sądy uczony, który tło kom para­ tystyczne zawsze uwzględniał. I pam iętajm y o dacie wypowiedzenia za­ cytowanych uwag.

W okresie późniejszym Wojciechowski recenzował też dwa ważne opracowania o Z. Krasińskim: B. Chlebowskiego w 'wydawnictwie W iek

XI X. Sto lat m yśli p o lsk ie j33 i monografię J. K le in e ra 34. Opracowanie

Chlebowskiego napisane zgodnie z założeniami metody H ennequina (od­ czytywanie biografii duchowej pisarza na podstawie jego dzieł) budzi uznanie recenzenta swoją konsekwencją i kom petencją uczonego, ale bu­ dzi też zastrzeżenia metodologiczne, gdyż nie daje jasnego obrazu ideo­ wego utworów Krasińskiego. Niezwykle wysoko natom iast ocenia Woj­ ciechowski monografię Kleinera. Ze względu na jej tem at zasadniczy

(Dzieje m yśli) streszcza rozumowanie monografisty, zwracając uwagę na

niepospolitą erudycję autora, podnosząc wartość spostrzeżeń kom paratys- tycznych i estetycznych. Zgadza się całkowicie z podstawową tezą, że K rasiński filozofem nie był. Jednocześnie akcentuje te miejsca, w których K leiner scharakteryzow ał artyzm poety. Polem izuje też — czasem w sposób bardzo zdecydowany — dowodzący wnikliwej interpretacji

27 „K w . H ist.” '1898 R. 12, s. 730— 736. 28 T am że z. 4, s. 1042— 1044.

29 „M uzeum ” 1899, s. 645— 647.

30 Por. np.: 1. „A utor k oń czy sw ą rozp raw ę u roczystym zap ew n ien iem , że...” 2. „N iestety, do 'dziś źródła te {h istoryczn e] ok ryte s ą jeszcze imgłą ta jem n iczą — o czy w iście: n iestety ! dla ty c h , k tó rzy ch cą je (poznać k o n ie c z n ie ”. (T akie jest zateoń- .czenie recen zji 'W ojciechow skiego).

■ 33 „Kw. H ist.” 1900 R. 14, s. 79— 85. 32 T am że, s. 80.

33 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: В. C h leb ow sk i, K r a s iń s k i Z y g m u n t, w: W ie k X I X .

S to la t m y ś li p o ls k ie j, t. 5, W arszaw a '1909]. „Pam . L it.” 1912 R. 11, s. 206—210.

34 K. W ojciech ow sk i, [Rec.: J. K lein er, Z y g m u n t K r a s iń s k i. D zie je m y ś li, i. 1— —2 L w ó w 1912], „P am , L it.” R. 11, s. 650— 672.

P oczątki n a u k o w e j tw órczości K o n stantego W ojciechow skiego 77

utw oru — z niektórym i tw ierdzeniam i K leinera 35. Z całej recenzji wy­ nika niezbicie, że Wojciechowskiego w dorobku Krasińskiego interesują przede wszystkim jego osiągnięcia estetyczne, a monografia może być w ich ustaleniu walną pomocą! Świetna znajomość literatu ry przedm iotu i owa wnikliwość w ocenie poszczególnych dzieł Krasińskiego pozwoliły - Wojciechowskiemu napisać dobrą rocznicową pracę popularną o ty m poe­ cie 36, którego twórczość znał doskonale od wczesnych lat w łasnej działal­ ności naukowej, ale o którym żadnej n a u k o w e j pracy nie napisał. W omawianym okresie dał się poznać młody uczony także jako edy- tor-teoretyk (przygotowany na III Zjazd H istoryków w K rakowie św iet­ ny referat o zasadach naukow ych w ydań najznakomitszych poetów pol­ skich) 37 i edytor-praktyk (wydanie kilku listów F. Wężyka, tekstologiez- ne dociekania w monografii o K. Koźmianie). P race z tego okresu nie wskazują zupełnie na podstawową dziedzinę przyszłych zainteresowań badacza — powieść. Jedynie dwie wskazówki pośrednie pozwalają się ew entualnie domyślać takich planów. Ogłaszając w r. 1913 38 wypowiedź Orzeszkowej i Chmielowskiego na tem at istoty powieści i noweli zazna­ czył Wojciechowski, że już w r. 1892 nosił się z zam iarem opracowania studium o technice tych gatunków literackich. Po drugie, recenzując kom­

petentnie trzecie wydanie Zarysu najnowszej literatury polskiej

P. Chmielowskiego dowiódł gruntow nej znajomości utw orów literatu ry współczesnej (w dużej mierze powieściowej), znacznej wrażliwości este­ tycznej i trafnego sądu o pisarzach drugiej połowy XIX wieku.

Początkowe lata działalności naukowej ukazują Wojciechowskiego jako badacza o bardzo gruntow nym przygotowaniu filologicznym i histo­ rycznym, obeznanego z tajnikam i bibliografii, biografistyki, śledzącego bieżącą literaturę przedmiotu, bardzo oczytanego, sięgającego często do źródeł dla ustalenia szczegółów badanych zjawisk, posiadającego krytycz­ ny sąd o literaturze fachowej (poważne recenzje!), wypowiadającego się twórczo na tem at zagadnień edytorskich. W badaniach swoich p refero w ał. metodę kom paratystyczną, gdyż za jedno z podstawowych zadań histo­ ryka literatu ry uważał — zgodnie z założeniami nauki pozytywistycznej — ustalenie genezy utw oru. Metodzie tej pozostał w ierny przez cały czas swej działalności naukowej. Uważał, że źródłem do w yjaśnienia genezy dzieła literackiego jest biografia pisarza (m. in. korespondencja i pam ięt-. niki) oraz jego lektura. Zdecydowanie też przeciwstawił się poglądowi reprezentow anem u przez P. Chmielowskiego, że w artość utw oru zależy przede wszystkim od „rozpowszechniania zdrowych pojęć wśród społe­ czeństwa”, a nie od poziomu artystycznego dzieła. Dla Wojciechowskiego właśnie ów poziom decyduje o w artości utw oru, a analiza estetyczna jest głównym zadaniem historyka literatury. W yjaśnienie genezy utw oru jest elementem, ale nie celem ostatecznym badań. t

35 Np. z sądem , że Chór P rzech rztów w N i e - B o s k i e j p su je jed n o lito ść utw oru; W ojciech ow sk i jdowodzi,' ż e je s t to c e lo w y , logiczn ie u zasad n ion y i tra fn y , zab ieg K rasińskiego. 36 O Z y g m u n c i e K r a s i ń s k im , L w ó w 1911. M acierz P olska. 37 P o t r z e b a n a u k o w y c h k r y t y c z n c h w y d a ń n a j z n a k o m i t s z y c h p o e t ó w p o ls k ic h d a w n i e j s z y c h i n o w s z y c h , j a k i m a b y ć p r o g r a m w y d a w n i c t w a i n a ja k i c h za s a d a c h o p a r t y , w : P a m i ę t n i k III Z j a z d u h i s t o r y k ó w w K r a k o w i e , t. 1, K ra k ó w 1900. 38 P o w i e ś ć a n o w e la , L i s t y E. O r z e s z k o w e j i P. C h m i e lo w s k i e g o , „Pam . L it.” 1913 R. 12, s. 200—205.

Omawiany okres nie zapowiada natom iast zupełnie, jaka problem a­ tyka będzie dominowała w, przyszłych badaniach Wojciechowskiego; wśród wzmiankowanych pozycji znajdujem y i rozprawkę z literatu ry staropolskiej, i monografię o Koźmianie·, i rozprawę o Mickiewiczu, i re ­ cenzje o Krasińskim, dowodzące świetnej znajomości utworów tego poe­ ty. Nic natom iast w publikacjach nie zapowiada głównego n u rtu przy­ szłych badań. Dlatego rok 1904, w którym ukazała się rozprawa W erter

w Polsce, był w tej dziedzinie przełomowy 39.

ED M U N D ŁĄG IEW K A

In Search of Ways. (The Beginnings of Konstanty Wojciechowski’s A cad em ic P rod u ction 1892— 1903)

SU M M A R Y

K. W o jciech o w sk i’s fir st years of acad em ic a c tiv ity (1892— 1903) are ch a ra cteri­ zed b y a v a riety of u n d ertak en task s. T h e sch olar m ad e his debut a s th e author of h igh ly p ro fessio n a l and scru p u lou s b ib liograp h ic r e v ie w s. H e sh o w ed e x te n s iv e k n o w ­ led g e and in d ep ed en ce o f op in ion s in h is acad em ic r e v ie w s. H is łir s t p u b lish ed book w a s a d isserta tio n in th e fie ld o f the h isto ry o f ed u cation on: The Y outh of S ta n i­ sła w K onarski. (M łodość. S ta n isła w a K on arsk iego). H e a ch iev ed his p o sitio n in the h u m a n ities ow ing' to his d octor’s th esis on K a jeta n K oźm ian, an ex a m p le of „life and w o rk s” m onograph p a ttern p opular in th ose days.

Its - ch aracteristic fea tu re is a gen etic and co m p arative approach to litera ry w ork s. O w in g to its g reat th orou gh n ess, a e sth e tic sen sib ility , te x tu a l in q u iries (com parison of varian ts) and o b jectiv ism o f th e ev a lu a tio n o f th e w r ite r ’s litera ry ou tp u t, th e m onography, a lth o u g h it is m e th o d o lo g ica lly out Of date, has n o t been y e t su b stitu ted b y a n e w e r one. A n u m ber o f h is r e v ie w s d evoted to Z. K rasiń sk i p roves W o jciech o w sk i’s p articu lar in te r e st in th e w r ite r ’s litera ry production. E d itorial problem s w e r e also fa m ilia r to th e scholar, w h o prepared a v e r y in te r e ­ stin g paper on th e p rin cip les o f ed itio n o f lite r a r y w ork s for the T hird C on feren ce o f H istorian s in K raków , 1900.

T he d iscu ssed period, h ow ever, does n o t fu lly fo resh a d o w th e m ain tren d of th e sch olar’s la ter research , n a m e ly th e stu d ies on th e n o v el. T h at is w h y 1904, w h e n W erter’s paper w as p u b lish ed in P olan d , w a s th e cru cial year in th e acad em ic b iography of th e scholar.

** Od teg o ta k że rok u W o jciech o w sk i zaczął w y k ła d y z p o w ie śc i w U n iw e r sy te ­ c ie L w o w sk im pt. „G łów ne k ieru n k i w p o w ie śc i p olsk iej po r. 1831”. B y ł to p ierw ­ szy w ogóle w P o lsc e w y k ła d n a te m a t teg o g atu n k u literack iego.