Próba analizy ruchu strajkowego w Królestwie Polskim w dobie rewolucji 1905-1907

ANNA ŻARNOWSKA

P ró b a an alizy ru ch u strajkow ego w K rólestw ie Polskim

w dobie rew olucji 1905— 1907

R ew olucja 1905—1907 r. n a ziem iach polskich posiada już dość oibszemą lite r a tu r ę historyczną. B ra k jed n a k opracow an ia jednego z n a j­ isto tn ie jsz y c h jej czynników , decydującego' w zn acznym sto p n iu o jej c h a ra k te rz e — ru c h u stra jk o w e g o 1. S ta n te n zw iązany je s t w d u ż y m sto p ­ n iu z b rak ie m o dpow iednich źródeł sta ty sty c z n y ch . Badacz ru c h u s tr a j­ kowego w 1905— 1907 r. d y sp o n u je k ilk u se tk a m i opisów poszczególnych stra jk ó w , ro zsian y m i w a k ta c h ro sy jsk ie j a d m in istra c ji, policji i in sp ek ­ cji fab ry c z n ej o raz o fic jaln ą s ta ty s ty k ą ru c h u stra jk o w e g o w Rosji, w y d a n ą p rzez carskie M inisterstw o Handlu, i P r z e m y s łu 1. Ta o sta tn ia o p raco w an a przez W. W arzara, jednego· z naczelnych in sp e k to ró w fab ry cz­ nych, o p a rta jest n a szczegółow ych ra p o rta c h lok aln ych in sp e k to ró w fa­ brycznych. Z aw iera więc d a n e o r u c h u s tra jk o w y m tylko- te j części k la s y robotniczej, k tó ra p o d leg ała in sp ek cji fab ry czn ej, tj. tylko- rob o tn ik ó w zakładów p rzem y sło w y ch z a tru d n ia ją c y c h w ięcej niż 15 ro b o tn ik ó w i po­ słu g u ją c y ch się silnikiem . J e st to- bez w ątp ie n ia n a jw a żn ie jsz y fra g m e n t fali s tra jk o w e j, a le n ie d a je o b razu całości tego ru ch u .

. Po.za zasięgiem te j s ta ty s ty k i pozostały s tra jk i ro b o tn ik ó w d ro b n y ch zakładów p rzem ysłow ych i rzem ieślniczych, g ó rn ikó w i h u tnik ó w , ro b o t­ n ik ó w zatru d n io n y ch w k o m u n ik a c ji (kolejarze, tra m w a ja rze ) i ha-ndlu, ro b o tn ik ó w m ie jsk ic h ltd . Ju ż choćby z tego w zględu, p o m ijają c n a w e t nieścisłość danych liczbow ych, w y n ik ającą z samego- fa k tu urzęd o w ej ich prow en ien cji, ogólniejsze w n io sk i m ogą być form ułow ane- ty lk o z za­ strzeżen iam i i w y m a g a ją k o n fro n ta c ji z in n y m i źródłam i. D odatkow ą tru d n o ść stan o w i w y o d rę b n ie n ie d anych o- S trajk ach n a ziem iach polskich spośród d a n y c h d la całego- Im p e riu m R osyjskiego-2. N ie zm ienia to jed n a k fak tu , że om aw ian a s ta ty s ty k a zaw iera w iele bogatego- m a te ria łu , częścio­ wo oświetla, -dynamikę -rozwoju ruch-u strajkowego-, -udział w nim, p o szcze­ gólnych g ru p p r o le ta ria tu w K ró lestw ie na tle ogólno ro syjsk im itp. Za­ trz y m a jm y się bliżej n a d n ie k tó ry m i z ty ch zagadnień.

P u n k te m -wyjścia ro zw ażań mu-si b yć w y o d rę b n ie n ie liczby stra jk ó w i strajkują-cych w in te re s u ją c y m n a s ok resie ο-raz u stalen ie zasięgu ty ch s tra jk ó w w sto su n k u d -о- o-gół-u ro bo tn ik ów . O dpow iednie lic-zby w;, odnie­ sie n iu do- ro b o tn ik ó w o b ję ty c h in sp e k c ją fab ry c z n ą -na te re n ie ziem p ol­ skich pod -zaborem ro sy jsk im p rze d staw ia tab . 1.

W idać w y ra ź n ie o g ro m n y z ry w ru c h u strajkow ego- w K rólestw ie, zw iązan y już z -pierwszą fazą rew o lu c ji: w 1905 r. ru c h te n o b jął 93%

1 S ta tistik a staczelс roboczich na fabrikach i zaw odach za 1905 god, S. P e- terbu-rg 1906; S ta tistik a sta czek roboczich na fabrikach i zaw odach za triec h le tije

1906·—1908 gg., S. Petenburg 1910.

2 Te ostatnie -poddał analizie W. Le- n- i n, O s ta ty s ty c e str a jk ó w w R osji [1910],

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K IM 1905—1907 ₄₃₃

Tabela 1 Ruch strajkowy w latach 1905—1907

Liczba Liczba objętych strajkami Liczba

fabryk zatrudnio­ zatrudnio­ uczestników

objętych nych w nich fabryk nych w nich strajków waik

inspekcją robotników robotników strajkowych

Królestwo Polskie 1905 2196 222 745 1223 207 401 4123 916 257 1906 2155 228 290 1003 176 136 2868 498 537 1907 2141 238 404 667 112 390 896 98 063 Okręg Białostocki* 1905 417 15 496 270 12 380 1268 49 147 1906 418 13 303 255 9 789 519 15 846 1907 414 13 900 28 2 919 37 3 770

* W zestawieniu powyższym dla okręgu białostockiego cytuje się dane dla całej gub. grodzieńskiej wobec niem oż­ ności ściślejszego wyodrębnienia terenu okręgu białostockiego, tj. pow iatów białostockiego, bielskiego i sokolskiego. C ytow ana statystyka operuje gubernią jak o podstawową jednostką terytorialną.

ro b o tn ik ó w przem ysłow y ch (podlegających in sp ek cji fabryczn ej). Rok 1906 ogran iczy ł te n zasiąg, a le i w ów czas w ru c h u s tra jk o w y m zaangażow ało się ok. 77% ro b o tn ik ó w przem ysłow ych. G w ałtow n iejszy sp a d ek n a s tą ­ p ił w 1907 r., k ied y to ru c h ten. o b jął ty lk o ok. 48% p odstaw ow ej g ru p y k lasy robotniczej K ró lestw a.

Zasięg ru c h u strajk o w eg o w K ró lestw ie w idobie rew o lu c ji b y ł zja ­ w iskiem w yjątkow ym , nie ty lk o n a tle ów czesnej E uropy, a le tak ż e w sk ali ówczesnego p a ń stw a rosyjskiego-. P o ró w n a jm y zasięg ru c h u stra jk o w e g o i d y n a m ik ę jego- ro zw o ju w eu ro p e jsk ie j części Im p eriu m R osyjskiego1 (łącznie z K ró lestw e m Polskim ) o ra z w sam ym K ró lestw ie (tab. 2).

Tabela 2 Procent robotników fabryk (podległych inspekcji fabrycznej)

biorących udział w ruchu strajkowym

1905' 1906 1907

w Rosji europejskiej 60,0 37,9 32,1

w Królestwie Polskim 93,2 77,1 47,9

P rzyto czone liczby dow odzą w sposób w y jątk o w o zw ięzły, w ja k o g ro m n y m sto p n iu k lasa robotnicza ziem polskich zadecydow ała o roz­ m achu rew o lu cji w całej Rosji. P ro le ta ria t K ró lestw a i B iałostocczyzny stan o w iący ok. 1/7 ogółu ro b o tn ik ó w w Rosji d a ł około 1/3 ogólnej licz­ b y s tra jk u ją c y c h w Rosji w ro k u 1905 i niem al połow ę (!) w ro k u 1906. O b razu je to tab . 3.

Z adecydow ały o ty m d w ie cechy w a lk stra jk o w y c h w K ró lestw ie: ich szeroki zasięg i W yjątkow a uporczyw ość. Ź ródeł tego s ta n u rzeczy po­ szukiw ać n ależy zarów no w s tru k tu rz e i p o ło żen iu k la s y robotniczej

434 A N N A Ż A R N O W S K A

Tabela 3 Udział Królestwa i Białostocczyzny

w ogólnej liczbie strajkujących w Rosji (w procentach)

1905 1906 1907

w Królestwie Polskim 32,0 45,0 13,2

w okręgu białostockim 1,7 1,4 0,5

K ró lestw a, ja k i w specyficznej s y tu a c ji p o lity cznej ziem polsk ich w r a ­ m ach Im p e riu m Rosyjskiego', a w ięc zarówno· w ostro ści k o n flik tu k a p i­ talistycznego', ja k i w s ile n a s tro jó w narodow ow yzw oleńczych. O ba te a sp e k ty położenia k la sy ro b o tniczej K ró lestw a n ie z o sta ły jeszcze d o tąd zbadane. Je d n a k n a w e t n ajo g ó ln ie jsze p o ró w n an ie d an y ch d la Rosji i iziem polskich u jaw n ia różnice d y n am ik i ro zw oju ru c h u strajk ow ego : ziem ie polskie w y stą p iły o d 'początku rew o lu c ji z m ak sy m a ln ą en erg ią. U trzy m a ły ją w znacznym sto p n iu w roiku 1906, podczas g dy w Rosji ro k te n p rzy n ió sł pow ażn iejsze o gran iczen ie zasięgu r u c h u strajk o w eg o . T ak np. śred n io w całym K ró lestw ie s tra jk o w a ło w 1906 r. 77% ogółu ro b o t­ n ik ó w przem ysłow ych, p odczas g d y w n a jb a rd zie j w Rosji up rzem y sło ­ w ionych o k ręg a c h p ro c e n t te n sięgał: w p e te rs b u rs k im — 58, w m o­ sk iew sk im — 29, a n a w e t n a Ł o tw ie — ty lk o 65. P o d w zględem szero­ kości zasięgu w a lk stra jk o w y c h w 1906 r. przew yższy ła K ró lestw o’ ty lk o G ru z ja (objęły ta m o n e p ra w ie 100% ro botników ). N ato m iast ro k 1907 zn a m io n u je już w K ró lestw ie g w a łto w n y sp ad ek fali w a lk strajk o w y ch , podczas gdy w sk ali o g ólnorosyjskiej zasięg ty c h w a lk w la ta c h 1906— 1907 w y k a z u je p ew n ą stab ilizację 3. Je d n a k n a w e t w ro k u 1907 udział p ro le ta ria tu ziem polskich w ogólnej liczbie s tra jk u ją c y c h w Rosji (13,7%) u trz y m u je się nieco· ty lk o poniżej poziom u odpow iadającego iloś­ ciow em u sto sun k ow i ro b o tn ik ó w przem ysło w ych K ró lestw a i całej Rosji (14,5%). I w ów czas jeszcze pod. w zględem zasięgu ru c h u s tra jk o ­ wego’ K rólestw o’ wybiega, p o n ad śre d n ią d la całej Rosji,

W eźm y z k o lei p o d u w ag ę fa b ry k i uczestniczące w ru c h u stra jk o w y m w la ta c h rew olucji. W r. 1905 ru c h e m ty m o b jęty c h było 55,7%, w r. 1906 —■ 46,5% , a w r . 1907 — 31,1% ogółu fa b ry k (podlegających insp ek cji fabry czn ej). B rak je s t w p raw d zie szczegółow ych d an y ch o w ielkości ty c h fab ry k , je d n a k n a w e t z tab . 1 m ożna w yw nioskow ać, że w r u c h u ty m ud ział b rali p rzed e w szy stk im ro b o tn ic y w iększych za­ kładów . W 1905 r., k ied y t o u d ział w s tra jk a c h w zięło n iew iele ponad (połowę ogółu fab ry k , s tr a jk u ją c y ro b o tn ic y ty c h fa b ry k stan o w ili 93,2% ogółu ro b o tn ik ó w przem ysłow ych. P rz ec iętn ie n a k ażdą z ty ch fa b ry k p rz y p a d a ok. 170 s tra jk u ją c y c h rob o tn ik ó w (a przecież n ie W szystkie s tr a jk i w 1905 r. o g a rn ia ły całą załogę; w n iek tó ry ch s tr a jk i m ia ły ty lk o c h a ra k te r oddziałow y).

W sk a li całego 1906 r., mimo' ogólnego' zm niejszenia się zasięgu w alk stra jk o w y c h , u trz y m u je się podobna rozpiętość zaangażow ania się w r u ­ chu s tra jk o w y m fa b ry k i ro b o tn ik ó w : w p o ró w n an iu z ro k iem 1905 licz­ ba fa b ry k zm n iejszy ła się w ty m sam y m sto p n iu co i liczba ro b o tn ik ó w biorących udział w ru c h u stra jk o w y m .

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 1905—1907 ₄₃₅

B iorąc p o d u w ag ą an alog iczn e p rze c ię tn e dil'a 1907 r . m ożna p rz y ją ć (co p o tw ie rd z a k o n fro n ta c ja ze źródłam i opisow ym i), że dość g w ałtow ne og raniczen ie ru c h u strajkow ego' w r. 1907 nie oznacza o d stą p ie n ia od niego części w ielk ich fab ry k , że zm niejszenie się śre d n ie j liczby s tr a jk u ­ jący ch n a jed n ą fa b ry k ę (dó 168 robotników ) było w y ra z em przyłącza­ n ia się d o s tra jk ó w ty lk o części załóg. Św iadczy o- ty m fa k t, że liczba ro b o tn ik ó w s tra jk u ją c y c h sp a d a gw ałtow niej niż liczba fa b ry k o b ję ty c h ty m r u c h e m 4. W sk azuje na. to tab . 4.

Tabela 4 Zasięg ruchu strajkowego w Królestwie Polskim

w latach 1905—1907 (w procentach) Procent fabryk (podległych inspekcji fab­

rycznej) objętych ruchem strajkowym

1905 1906 1907

55,7 46,5 31,1

Robotnicy tych fabryk w stosunku do ogółu robotników (podległych inspekcji

fabrycznej) 93,2 77,1 47,9

O m aw iana s ta ty s ty k a in sp ek cji fab ry czn ej w p e w n y m zakresie po­ z w ała ta k ż e n a analizę uporczyw ości w alki s tra jk o w e j. S koro liczba s tra jk u ją c y c h b y w a ła p a ro k ro tn ie w yższa niż liczba ro b otników z a tru d ­ n io n ych w o b jęty c h s tra jk ie m fa b ry k a c h (tab. 1), to' w y n ik a stąd , że ro b o t­ n icy w iększości fa b ry k s tra jk o w a li w ielo k ro tn ie w ciąg u każdego ro k u rew o lu cji. P rz ec iętn ie k ażd y ro b o tn ik w K ró lestw ie s tra jk o w a ł w r. 1905 — 4,4 raza, a w r. 1906 — 2,5 raz a (por. tab . 5).

Tabela 5 Częstotliwość strajków w Królestwie Polskim w latach 1905—1907

Rok i procent 1905 У/0 1906 У/о 1907 У_/о

Ogólna liczba fabryk biorą­ cych udział w ruchu strajko­

wym 1223 1003 667

Liczba fabryk kilkakrotnie w ciągu roku przyłączają­ cych się do ruchu strajko­

wego 954 100,0 619 100,0 129 100,0 w tym: 2 razy 218 22,9 162 26,2 97 75,3 3 razy 238 24,9 160 26,1 11 8,4 4 razy 198 2 0,8 107 17,1 11 8,4 5 razy 111 11,6 68 11,0 5 3,9 6 razy 80 8,4 48 7,8 2 1,6 7 razy 52 5,5 32 5,2 1 0,8 8 razy 23 2,4 20 3,2 2 1,6 9 razy 19 2,0 10 1,6 — — 10 razy 9 0,9 4 0,6 — — ponad 10 razy 6 0,6 8 1,2 — 4 W. L e n i n , op. cit., s. 425—426.

436 A N N A Ż A R N O W S K A

W tab . 5 w idać w y raźn ie, że ro k 1906 w p o ró w n a n iu z ro k iem 1905 c h a ra k te ry z u je niew ielki tylk o sipadek częstotliw ości stra jk ó w . N ato­ m iast w z ra sta w zględ na liczba fa b ry k s tra jk u ją c y c h dw u- i trz y k ro tn ie . P o zo staje to p rzy p u szczaln ie w zw iązku ze zm niejszen iem się liczby s tra jk ó w p olitycznych o zasięgu o g ó ln okrajo w ym (było ich w 1906 r. ty l­ ko trz y : 22 stycznia, 1 m a ja i 10 m aja). W skazyw ałb y n a to rów n ież sp a ­ d e k — nieznaczny zresztą — liczb y fa b ry k o częstotliw ości stra jk ó w od 3 ido 7 w sk a li jednego- ro k u. W zrasta w zględna liczba fa b ry k o n a jw y ż ­ szej częstotliw ości s tra jk ó w (tj. p rzy łączający ch się ido s tra jk ó w pomad 8 ra z y i w ięcej w ciągu ro k u), co- jest w yrazem , ja k się w y d aje, p rzed e w szy stk im uporczyw ości w alk i ekonom icznej, p rz y b ie ra ją c e j już od po­ ło w y 1906 r. c h a ra k te r o dporny.

T ak więc w y s tę p u ją c y w 1906 r. sp ad ek fali stra jk o w e j w K ró lestw ie w p oró w n an iu z ro k ie m p o p rzed n im zw iązany b y ł n ie tylko- i nie p rze d e w szy stk im ze zm niejszen iem się zasięg u te j fo rm y w alki, a w yłączeniem się z n iej te j czy in n ej g ru p y robotników . P ow ażne (o 45,6%) zm n iej­ szenie się liczby u czestn ik ó w w a lk stra jk o w y c h było- przede w szystkim w y n ik iem m niejszej częstotliw ości k ró tk o trw a ły c h p o lity czny ch w y stą ­ p ień stra jk o w y c h . Nie zaw sze było- to sy m p tom em m niejszej, upo rczy­ w ości w a lk i c-zy w y czerp y w an ia się energii .rew olucyjnej, częściej w ią­ zało- się z lepszym zorganizow aniem i p rzyg oto w aniem w y stą p ie ń s tr a j­ kow ych, szczególnie w -zakresie w a lk ekonom icznych.

R ok 1907 p rzy n ió sł n a to m ia st w p o ró w n a n iu z lata m i 1905—-1906 isto tn e zm ian y n ie tylko- w zasięgu, ale i w c h a ra k te rz e ruch-u s tra jk o ­ wego, będ ące -wyrazem załam an ia się rew olu cji. G w ałtow ny sp a d ek ogól­ n ej liczby s tra jk u ją c y c h b y ł w y n ik iem — po pierw sze dość pow ażnego sk u rczen ia się zasięgu ruch-u strajk o w eg o (k tó ry o b ją ł w 1907 r. m niej n iż połow ę ogółu ro b o tn ik ó w przem ysłow y ch i poniżej 1/3 fab ry k ), po drugie — o grom nego zm n iejszenia się częstotliw ości s tra jk ó w : p rz y ­ g n iata ją c a w iększość f a b ry k zaang ażo w anych -w wa-lce stra jk o w e j (-po­ n a d 80%) s ta w a ła w ro k u 1907 ty lk o raz, a sp ośró d re s z ty 3/4 s tra jk o ­ w ało 2 razy . Częstsze s tr a jk i m ia ły zdecydow anie c h a ra k te r sp orad y czn y i w całości n ie .w yw arły w iększego w p ły w u na uporczyw ość w alk i s tr a j­ kow ej w trz e cim ro k u rew o lu cji.

Tabela 6 Częstotliwość strajków w latach 1905—1907

w Królestwie Polskim i Rosji (w procentach)

1905 •1906 1907

Procent fabryk podległych inspekcji fabrycznej obję­ tych ruchem strajkowym

Król. Polskie Rosja 55,7 32,6 46,5 20,8 31,1 16,5

Procent fabryk strajkują­ cych wielokrotnie wśród

fabryk objętych ruchem Król. Polskie 78,0 61,7 19,6

strajkowym Rosja 60,7 48,5 29,7

S p ó jrzm y teraz, ja k p o d ty m w zględem k sz ta łto w a ł się u d ział K ró ­ lestw a Polskiego w ru c h u s tra jk o w y m całego Imperi-um (por. tab . 6).

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 1905—1907 ₄₃₇

i częstotliw ości p odejm ow ania, w a lk i stra jk o w e j K ró lestw o w yprzedzało Rosję e u ro p e jsk ą w całym trzyl-eciu rew o lu cy jn y m , z 'W yjątkiem ro k u 1907, k ie d y to s tr a jk i w ielo k ro tn ie p o w ta rz a ją c e się o b jęły w Rosji w ięk­ szy p ro cen t ogółu s tra jk u ją c y c h faibryk niż w K ró lestw ie.

Zarówno- w K rólestw ie, ja k i w całej R osji eu ro p ejsk iej, szybciej m a­ la ła częstotliw ość stra jk ó w , niż zasięg ru c h u strajk o w eg o . Z jaw isko to, zn am ion ujące o k res o d p ły w u rew o lu c ji w ko ńcu ro k u 1906, a szczegól­ n ie w r o k u 1907 — o strz e j zarysowało- się w K ró lestw ie niż w Rosji. W K ró lestw ie w ogóle gw ałtow niej spad a in ten sy w n o ść w y stą p ie ń s tr a j­ k o w y ch szczególnie w ro k u 1907, k tó ry w Rosji p rzy n ió sł p ew n e oży­ w ienie.

C h a ra k te ry sty k ę r u c h u stra jk o w e g o w k o le jn y c h lata ch rew o lu cji w zbogaciłaby n iew ątp liw ie an aliza upo rczy wości i długotrw ałości stra jk ó w . N iestety, d la K ró lestw a b ra k jest tak ic h d an y ch . O dpow iednie d a n e d la całej Rosji w sk a z u ją n a sto p n io w e zm niejszanie się liczby d n i s tra jk o ­ w ych, p rzy p a d a ją c y c h p rze c ię tn ie n a jednego stra jk u ją c e g o w 1905 r. — z 8,7 d n ia, w 1906 r. na 4,9 d n ia i w 1907 r. n a 3,2 dnia. O czywiście nie znaczy to, że w 1906 r . s tr a jk i b y ły k ró tsz e w p o ró w n an iu z 1905 r., a w 1907 r. w p o ró w n an iu z 1906 r. D ecy d u jące znaczenie d la u k sz ta łto ­ w an ia się śre d n ic h rocznych, miało- stopniow e zm niejszanie się c zęsto tli­ wości s tra jk ó w w sk ali jednego- ro k u . W niosek te n odnosi się ta k ż e do K ró lestw a; dow odzą tego liczne p rzy k ła d y d łu g o trw a ły ch , uporczyw ych s tra jk ó w o b ejm u ją c y c h ro b o tn ik ó w całej gałęzi p rzem y słu p rzy jedno­ czesnym , p o d k reśla n y m w yżej sp a d k u ogólnej liczby s tra jk ó w w ciąg u ro k u 1906 5.

D ługotrw ałość s tr a jk u jako jed e n ze w sk aźn ik ó w uporczyw ości w alk i m ożna ro zp a try w a ć w łaściw ie ty lk o w oidniesieniu d o s tra jk ó w ekono­ m icznych. S tra jk i polity czn e b y ły najczęściej k ró tk o trw a łe (z w y ją tk ie m s tr a jk u październikow o-listopadow ego 1905 r.). Chociaż i w w alce ekono­ m icznej uporczyw ość w y stą p ie ń stra jk o w y c h n ie zawsze .w yrażała się w ich długo trw ało ści, często ro b o tn ic y jed n ej czy k ilk u fa b ry k p rzy stę ­ pow ali id-о s tra jk ó w ra z po ra z zm uszani ta k ty k ą przedsiębiorców . N a j­ isto tn iejszy m w sk aźn ik iem n a sile n ia w alki stra jk o w e j, a w p ew n y m za­ k resie w ogóle w a lk i rew o lu c y jn ej w -latach 1905—-1907, jest częstotli­ w ość w y stąp ień stra jk o w y c h , zw iązana p rze d e w szy stk im z dużą rolą stra jk ó w politycznych.

Pow staje- -pytanie, ja k i b y ł w z a jem n y sto su n e k ty ch d w u n u rtó w w a l­ ki: ekonomicznego- i politycznego w ru c h u stra jk o w y m . D okładne d a n e liczbow e w ty m -zakresie znaleźć m ożna -w o m aw ianej sta ty sty c e inspek ­ c ji fab ry czn ej jed y n ie d la Im p e riu m R osyjskiego w całości, oraz oidrębnie (z 1905 r.) d la g u b e rn i w arszaw sk iej ®.

U dział ro b o tn ik ó w g u b e rn i w arszaw sk iej w k o le jn y c h S trajk ach poli­ ty czny ch w r. 1905 p rze d staw ia tab . 7.

5 Np. strajk ok. 4 tys. garbarzy kilkudziesięciu w arszaw skich garbarni trw ał praw ie 3 m iesiące (o-d początku m aja do końca lipca 1906 r.). Rzecz charakte­ rystyczna, że robotnicy dużych fabryk garbarskich trwal-i na ogól w strajku bez przerwy, podczas gdy robotnicy kilkunastu m niejszych garbarni po zakończeniu pierwsze-j fazy walk-i strajk przerwali, a następnie przyłączali się do niego po­ w tórnie. AGAD, Starszy Inspektor Fabryczny Gub. W arszawskiej [dalej cyt.: SIF] Ia/93/1906; „Robotnik” nr 89 z 28 kw ietnia 1906, nr 97 z 14 m aja 1906 i nr 156

7. 1 sierpnia 1906; „Czerwony Sztandar” nr 101 z 24 sierpnia 1906.

6 S ta tistik a staczek... za 1905 god, P riłożerdja, s. 101— 102; Statistika... za 1906—

Ta bela 438 A N N A Ż A R N O W S K A <υ Xi з w Λ о >> с N С о с о к о Ск ю Λί а N

а

о с о м_о 42 *0* 6 Μ '5? ΓΗ ь 'S % ogółu _stra jk u ­ jącyc h* S3 ea* g Jb N <D υ _vO 3 OùО о (Ν ■Sh и 1+-4 3 ^ 'О t ю ЬЯ о Со сГ ■S *3* >-J О а Ć5* ^ 'О Ό »о > vo Os <N_{ГГ, ^ CTJ} vq >40 (N * П С Ч ю_Ы) о 4 0 "3· 4 0 СО υ ο О С Ч С О 0 4 04 ^ СЧ СЧ 2 о 5 ^ fi о У Л4 £* ъ 04 оо сч сч о З о е 4? о ^ о >> * с О 4 0 О с ч ι-l \г> t &СО с о 4 0 ^ С О Т—( о о *о гч Г-4 0 >> CŚ Xi * S'? Ό >> Ό O f4| Ό 40 ОО «о о СО СОcsf C\f СО '‘‘«i ю_CJO О T f 4 0 0 0 0 0 0 \ - С О h 1—( СЧ С О Tt" С О 0 4 сч ! О о а с с О N о ° - $ · ύ N 7, Й о о с 4? α Ö ω ί> з 4 0 T f 0 0 C-* I 1 4* .У -ö υ kC D О 8 -S <*> .ώ <D о) vc <υ S 'S, -α g· -S й 2 л » 2 о ел а — ад з & о S-.

а

>! Pod le gających in sp e k c ji fa b ry c z n e j.

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 1905—1907 ₄₃₉

P o ró w n a n ie ogólnej liczby s tra jk u ją c y c h p od h asłam i p o lity czny m i i ekonom icznym i z o g ó ln ą liczbą ro b o tn ik ó w ('podlegających inspekcji) w sk azuje w y raźnie, że — w sk a li całego' 1905 r . — w a lk ę polityczn ą cha­ ra k te ry z o w a ł w p o ró w n a n iu z ekonom iczną o w iele szerszy zasięg, że s tr a jk i p o lity czn e sk u p ia ły o g ro m n ą w iększość, bo aż 86,1% ogółu s tr a j­ kujący ch . W rzeczyw istości je d n a k zasięg w a lk i p olitycznej n ie b y ł ta k im p o nu jący, ja k to w sk a z u je podsu m ow u jąca ru b ry k a tab . 7. J a k ju ż w y ­ żej wspomniano', o ‘w ysokiej liczbie s tra jk u ją c y c h w isfcali całego· r. 1905 zadecydow ał przed e w szystkim fak t, że s tr a jk i polityczne· p o w ta rz a ły się w ty m ro k u k ilk a k ro tn ie . Je że li w eźm iem y pod uw ag ę liczbę robotników tylko· ty c h fab ry k , k tó re rzeczyw iście b ra ły ud ział w s tra jk a c h , to okaże się, że w ro k u 1905 w s tra jk a c h polity czn ych b ra ło udział — k ilk a k ro t­ n y — 42 848 osób, tj. 64,3%, a w ekonom icznych 27 136 osób, tj. 40,7% ogółu ro b o tn ik ó w (podlegających in sp ek cji fab ry czn ej). Z ‘drug iej stro n y jed n a k w o d niesien iu do· pow szech n y ch s tra jk ó w polity czny ch analizow a­ n e d a n e in sp e k c ji fab ry c z n ej w y d a ją się m n iej w ia ro g o d n e (nie .była ona w s ta n ie z a rejestro w ać w sz y stk ic h u czestnik ów ty ch strajk ó w ), n ależy w ięc przypuszczać, że W rzeczyw istości o b ję ły o n e po n ad 2/3 ogółu ro ­ botników , ja k k o lw ie k z pew nością nie b y ły w pełn i pow szechne.

W jeszcze w iększym s to p n iu s tr a jk i p o lity czn e p rzew y ższały s tra jk i ekonom iczne p o d w zględem in ten sy w n o ści w alki, w y ra ż a ją c e j się p rze d e w szystkim w częstotliw ości 'w ystąpień. W śród te j części p ro le ta ria tu gu­ b e rn i w arszaw sk iej, k tó ra w 1905 r. w zięła ud ział w r u c h u strajkow ym ', n a jedn ego ro b o tn ik a p rz y p a d a p rz e c ię tn ie 3 ,5 -krotn y udział w s tra jk a c h pod hasłam i polity czn y m i, zaś pod hasłam i ekonom icznym i nie w szyscy stra jk o w a li n a w e t je d e n r a z '. B ow iem w śród s tra jk ó w ekonom icznych p rzew ażały s tr a jk i częściowe, oddziałow e, n a to m ia st s tr a jk i polity czn e m ia ły z re g u ły c h a ra k te r p o w szechny w ty c h fab ry k ach , k tó re do' n ich p rzy stąp iły . W arto tu ta j dodać, że ro k 1905 zaktyw izow ał w w alce s tr a j­ kow ej p rze d e w szy stk im fa b ry k i w iększe. T ak n p . w s tra jk a c h politycz­ n y c h brało· u d z ia ł w 1905 r. 37,6% ogółu fab ry k , a le b y ły to fa b ry k i za­ tru d n ia ją c e 64,3% robo tn ik ó w ; w s tra jk a c h ekonom icznych ro la w ielkich f a b ry k b y ła jeszcze w iększa: strajkow ało· ty lk o 9,0% ogółu fab ry k , a le z a tru d n ia ły o n e aż 40,7% ogółu ro botników .

T abela 7 u m ożliw ia ta k ż e w p e w n y m sto p n iu — n ie s te ty tylkoi w od­ n iesien iu do s tra jk ó w p o lity czn y ch ■— u chw ycenie różnic w zasięgu po­ szczególnych fa l s tra jk o w y c h w ro k u 1905. W praw dzie s ta ty s ty k a in ­ sp ek cji fab ry czn ej p odaje tylko· liczbę s tra jk ó w (b ra k n ato m ia st liczby s tra jk u ją c y c h fab ry k ) o raz ogólną liczbę uczestn ikó w s tra jk ó w (nie po­ d a je n a to m ia st liczb y ro b o tn ik ó w w fab ry k ach , k tó re p rzy łą cz y ły się do strajk ó w ), a le w y d a je się, że w sk a li m iesięcznej bez ry zy k a w iększego b łęd u m ożna p rzy ją ć, że ikażdy s tr a jk p olity czn y odpow iadał jed n ej fa ­ bryce, to znaczy, że poszczególne fa b ry k i tylko· ra z w m iesiącu p rzy łą ­ czały się do s tr a jk u politycznego.

P rzytoczone w yżej d a n e w y raźn ie dowodzą, że w K ró lestw ie s tr a jk p aźd ziem ik o w o -łisto p ad o w y o b ją ł od chw ili .w ybuchu rew o lu c ji n a jw ię k ­ szą liczbę fa b ry k i n ajszersze rzesze robotników , sta n o w ił m om ent n a j­ wyższego W zniesienia ru c h u strajk o w eg o w to k u rew o lu cji. S tra jk g ru d

-7 Na jedną fabrykę gub. w arszaw skiej spośród ogółu zaangażowanych w straj­ kach ekonom icznych w ypada przeciętnie n ieco pow yżej jednego strajku (1,1), pod­ czas gdy na każdego robotnika w niej zatrudnionego nieco m niej niż jeden

440 A N N A 2 A R N O W S K A

nioiwy n a to m ia st by i w y stą p ie n iem o· sto su n k o w o wąskim, zasięgu, co· ud e­ rza szczególnie w y ra ź n ie w p o ró w n a n iu z p o p rzed n im s tra jk ie m : w g ru d ­ n iu licaba strajk u jący ch , n ie doszła n a w e t do· połow y odpow iedniej liczby d la s tr a jk u paździ erni ko w o -listopadow ego.

W tab . 7 u d erza odrębność politycznego: ru c h u strajk o w eg o w sto su n ­ k u d o w a lk i ekonom icznej: do rzadkości n ależą s tr a jk i polityczne, podczas k tó ry c h ro b o tn ic y w y su w alib y jednocześnie żąd ania ekonom iczne. B ra k dokład n ych m iesięcznych d a n y c h o stra jk a c h ekonom icznych d la gu b ern i w arszaw sk iej nie pozw ala n a d o k ła d n e zanalizow anie, choćby n a ty m tylko· te re n ie , w spółzależności w alk i politycznej i ekonom icznej. Je d n a k zachow any w in n y ch źródłach m a te ria ł opisow y w sk azu je n a w y raźn e następ o w an ie fal s tra jk ó w ekonom icznych w ślad za s tra jk a m i politycz­ ny m i. W praw d zie w w iększości fa b ry k p rzy łączający ch się d o s tr a jk u po­ litycznego n ie w y staw ian o żądań ekonom icznych i często po k ilk u d n io ­ w y m s tr a jk u d e m o n stra c y jn y m ro b o tn ic y w ra c ali d o p ra c y n a daw nych w a ru n k a ch , ale często ta k ż e ju ż po: pow rocie w y su w ali żądan ia ekono­ m iczne i w znaw iali s tra jk . Zjawisko· to· m iało m iejsce przede w szystkim po s tr a jk u styczn io w y m o ra z p o s tr a jk u p aździernikow o-listopadow ym 1905 rok u .

W o b u ty c h w y p ad k ach — o ile m ożna sądzić o z ja w isk u m asow ym n a .podstaw ie przek azó w jedno stk o w ych — S tra jk p o lity czny b y ł w znacz­ n y m sto p n iu im p u lsem do- w a lk i klasow ej, szczególnie d la b ardziej zaco­ fan ych politycznie g ru p p ro le ta ria tu . S tą d p o zakończeniu s tr a jk u poli­ tycznego zaczy n ają stra jk o w a ć, .w ystaw iając ż ą d an ia ekonom iczne, w arsz­ ta ty i fab ry k i, k tó re w s tr a jk u p olityczn ym u d z ia łu n ie b ra ły 8.

Ze zjaw isk iem p rz e p la ta n ia się i w zajem nego w zm acn ian ia ekonom icz­ nej i polity cznej w a lk i stra jk o w e j w1 o k ręg u w a rsza w sk im m am y do czy­ n ie n ia w lecie 1905 r. i to w ram a ch te j sam ej g ru p y ro bo tnik ów , a m ia­ now icie znacznej części rob o tn ik ó w 'w ielkoprzem ysłow ych. W eźm y p rz y ­ kładow o m etalow ców , podstaw ow ą g ru p ę w ielkoprzem ysłow ego p ro le ta ­ r ia tu W arszaw y. W czerw cu, lip cu i s ie rp n iu 1905 r. przechodzili oni ko­ lejno od stra jk ó w p olitycznych pod h asłam i solidarności z pow staniem łódzkim o ra z sk azan y m na śm ie rć O krzeją, poprzez s tr a jk i w czerw cu i lipcu w o b ro n ie zdobytych ,w pierw szy m o kresie rew o lu cji lepiszych w a­ ru n k ó w p ra c y (wyższej płacy, 9-gcdzinnego d n ia roboczego: itp.), do de­ m o n strac y jn y ch s tra jk ó w p ro te s ta c y jn y c h przeciw pogrom ow i Żydów w B iały m sto k u i przeciw zapow iedzianej „D u m ie bułyginow sfciej“ w sie rp ­ niu . N a podstaw ie szczegółow ych ra p o rtó w in sp e k to ró w fab ry czn y ch o p ojedynczych s tra jk a c h w sam ej ty lk o W arszaw ie (łącznie z p rzed ­ m ieściam i) m ożna doliczyć się d la om aw ianego o k resu około 13 ty sięcy s tra jk u ją c y c h (со stano w i m n ie j niż 1/3 ogółu ro b o tn ik ó w podległych in sp ek cji fab ryczn ej) 9. N ie -uilega w ątpliw ości, że je s t to liczba zaniżo­ n a n a w e t w g ran icach k a te g o rii o b jęty c h in sp ek cją fab ry czn ą. Św iadczy o ty m fak t, że n a w e t w ta k szczegółow ych ra p o rta c h nie p o tra fili in sp ek ­ to rz y fab ry czn i w y o d rębn ić w całym ty m „okresie s tra jk o w y m “ jedno- lu b d w u d n io w y ch okresów , k ied y d a n a fa b ry k a s ta ła ze w zględów poli­ tycznych, od k ilk u n asto d n io w y ch s tra jk ó w ekonom icznych;

zaipisywa-8 Np. strajki krawców, szew ców itp. w końcu lutego i m arca 1905 r. pod hasłam i ekonom icznymi, w ybuchające już p:o zakończeniu politycznego strajku styczniow ego (w którym zresztą na ogół w ym ien ione grupy robotników nie brały

udziału) w Warszawie.

B U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 1905—1907 ₄₄₁

n o je łącznie jak o jed en dłuższy s tra jk . R a p o rty te s ta ły się n a stę p n ie podstaw ą om aw ianych zestaw ień sta ty sty c z n y ch , k tó re podnoszą do w y ­ sokiej potęgi tę n iep recy zy jn o ść sp raw o zd ań insp ekto ró w . P rz ep ro w a ­ d zenie k o re k ty ty ch d a n y c h sta ty sty c z n y c h n ie jest m ożliw e, n ato m iast m ożna — w o p arciu o in fo rm a c je d ru k o w a n e w p ra s ie ro b o tn iczej — zestaw ić sp is n ajw ażn iejszy ch w arszaw sk ich fab ry k , biorący ch udział w s tra jk a c h polity czn y ch w czerw cu, lipcu i sie rp n iu . T ak u zu p ełn ion y o b raz w sk a z u je 'w y raźnie na w z ajem n e w sp ie ra n ie się politycznych i ekonom icznych im pulsów w a lk i rew o lu c y jn ej.

Poza w y m ien io n ą liczbą s tra jk u ją c y c h w W arszaw ie late m 1905 r. zn alazły się rów nież lic z n e g ru p y ro b o tn ik ó w w a rsz ta tó w rzem ieśln i­ czych, ja k szew cy, k raw cy , k am ie n ia rze , piekarze, m alarze, rzeźnicy i fry z jerz y , ro b o tn ic y m iejscy, stró ż e itp .10. B rali oni w ty m okresie a k ty w n y udział w ru c h u stra jk o w y m , w praw d zie w iększość z n ich w y ­ łączn ie pod hasłam i ekonom icznym i, ale m o m en t rozpoczęcia przez n ich w alk i w sk a z u je na jej zw iązek z n apięciem w alk i polity cznej ty c h m ie­ sięcy.

P od ob ny ch p rzy k ład ó w s p la ta n ia się ze sobą ru c h u strajk o w eg o eko­ nom icznego' i politycznego d o sta rc za ją ta k ż e in n e ośrodki przem ysłow e K ró lestw a , (dla m iesięcy letn ic h 1905 r. n iez w y k le c h a ra k te ry sty c z n y jest p rz y k ła d Z agłębia D ąbro w sk ieg o 'u ). N iestety, om aw iana s ta ty s ty k a in sp ek cji fab ry czn ej a n i dla in n y ch rejo n ó w poza g u b e rn ią w arszaw ską, a n i dla całego K ró lestw a, n ie w p ro w ad za ro zró żn ien ia s tra jk ó w poli­ tyczn ych i ekonom icznych, n ie w y o d ręb n ia ta k ż e okresów m iesięcznych, p od ając tylko· d a n e d la całego ro k u . Ten b ra k uniem ożliw ia p ełniejsze ro zp atrzen ie u d ziału K ró lestw a w w a lk a c h rew o lu cy jn y ch Im p eriu m .

W y d aje się jed n ak , że a n a liz a ta k a — n a w e t ty lk o d la g u b ern i w a r­ szaw skiej — pro w ad zi do in te re su ją c y c h w niosków , k tó re w pew n ym z ak resie dotyczyć będą całego K ró lestw a i jego ro li w rew o lu c ji ro sy j­ skiej (por. tab . 8). B ardziej u p raw n io n e, a le n ie s te ty niem ożliw e z po­ w odu b ra k u danych, b y ło b y p rzep ro w adzenie p o ró w nan ia g u b e rn i w a r­ szaw skiej z g u b e rn ią p e te rsb u rsk ą lu b m oskiew ską, k tó re w c e n tra ln e j Rosji o d g ry w a ły w ru c h u rew o lu c y jn y m podobnie p rzo d u jącą i in ic ju ­ jącą ro lę, ja k g u b e rn ia w arszaw sk a czy p io trk o w sk a w s to su n k u do re s z ty K ró lestw a.

U dział o k rę g u w arszaw skiego — a sądzić m ożna, że i całego K ró le­ stw a — w p olity czn y m ru c h u s tra jk o w y m 1905 r. b y ł na tle całego Im

-10 Z ruchu rew olu cyjn ego i stra jk o w e g o w W arszaw ie, „Z Pola W alki” nr 11 z 28 sierpnia 1Θ05 oraz nr 13 *z 18 października 1905; Z m iasta,· „Kurier W arszaw ski” z 28 czerwca, 6, 10, 11, 13 i 16 lipca oraz 5 i 10 sierpnia 1905; B ezrobocia i zm o w y, „Kurier Codzienny” z. 13, 16, 17 i 26 lipca 1905; Na m ów n icy, „Glos” nr 32 z 12 sierpnia 1905, nr 40 z 7 października 1905.

11 Strajk solidarnościow y z w alk ą barykadową Łodzi w końcu czerwca 1905 r.

poprzedził w Zagłębiu szereg w ystąp ień w pojedynczych fabrykach i kopalniach w obronie zdobyczy robotników z okresu strajku styczniow ego; podwyżki płac, skróconego dnia roboczego itd. Około połow y lipca, po zakończeniu solidarnościo­ w ego strajku politycznego rozw inął się w kopalniach i fabrykach Zagłębia w ielo ­ tygodniow y ruch strajkow y o 8-god.zinny dzień pracy, połączony następnie w końcu Lipca z protestem p rzeciw lokautow i w H ucie Bankow ej. Mimo porażki i ciężkich represji w obec uczestników ły c h strajków , ogólnokrajowy polityczny strajk pro­ testacyjny przeciw „dumie bułyginowsfciej” objął i Zagłębie w dniach 25 i 26 sierp ­ nia. S tał się on następnie im pulsem do nowych w ystąpień strajkow ych w pojedyn­ czych fabrykach (AGAD, GGW 1-2, nr 103723, 103724, 103725: „Górnik” nr 13, 14, 15 z lipca—października 1905; „Czerwony Sztandar” nr 28 z. 1905; „Z Pola W alki” nr '11 i 13 z 1905).

442 A N N A Ż A R N O W S K A

Tabela 8 Udział guberni warszawskiej w strajkach politycznych imperium rosyjskiego w 1905 r.

Miesiąc (wg st. st.)

Liczba strajkujących Gubernia warszawska w % ogólnej liczby straj­ kujących w Rosji Strajkujący w % ogółu zatrudnionych * w guberni warszawskiej w całej Rosji w guberni warszawskiej w całej Rosji styczeń 29 491 233 411 12,6 44,3 14,0 luty 1 942 114 391 1,7 2,9 6,9 marzec 609 19 931 3,0 0,9 1,2 kwiecień 24 078 54 635 43,9 3 6,3 3,3 maj 533 110 690 0,5 0,7 6,7 czerwiec 13 100 87 612 14,8 19,6 5,3 lipiec 2 415 62 584 3,8 3,6 3,8 sierpień 21 646 47 448 45,6 32,5 2,8 wrzesień 1 222 13 361 8,9 1,8 8,1 październik 37 388 365 441 10,2 56,6 21,7 listopad 1 985 209 616 0,9 3,0 12,6 grudzień 14 925 372 528 0,4 22,4 22,1 razem 1905 r. 149 334 1 691 075 8,8 215,9 101,8

* Podległych inspekcji fabrycznej

perłu-m n iep ro p o rcjo n a ln ie d u ż y w sto su n k u do· u d z ia łu te j g u b ern i -w ogólnej liczbie ro b o tn ik ó w p rzem y sło w ych w Rosji. S tan o w iąc ty lk o 4,0% ogółu p o dleg ający ch insp ek cji fab ry czn ej ro b o tn ik ó w w Rosji, d a li ro b o tn ic y g u b e rn i w arszaw skiej w ciąg u całego ro k u 1905 praw ie 9% u c z estn ik ó w s tra jk ó w p o lity czn y ch całej Rosji, n a to m ia st w k o lej­ n y ch w ielk ich s tra jk a c h polity czny ch (z w y ją tk ie m s tr a jk u g ru dn iow e­ go) udział ro b o tn ik ó w o k rę g u warszaw skiego- w ogólnej liczbie s tr a j­ k u jąc y c h w Im p e riu m R osy jsk im przew yższał co- n a jm n ie j 2,5, a n a w e t ll- k r o t n ie (!) ilościow y ich u d z ia ł w1 ogólnej liczbie robo tnikó w . Z jaw isko to zw iązane było- z fak tem , że p o lity czn a w a lk a s tra jk o w a p o ru szy ła w o k ręg u w arszaw skim , a z pew nością i w całym K rólestw ie, dużo- szer­ sze w p o ró w n a n iu z R osją k rę g i robo tników . Św iadczą o ty m k olejn e cgólnoroisyjskie s tr a jk i polityczne. T ak nip. (w sto su n k u do ogólnej licz­ by robotników ) zasięg s tr a jk u styczniow ego b y ł w o k ręg u w arszaw skim trz y k ro tn ie , s tr a jk u pierwszom ajowego- — p ra w ie 5 ,5 -k ro tn ie 12, a s tr a j­ k u październikowego- — ρο-nad 2,5 -kro tnie szerszy niż w skal-i ogólnoro- sy jsk ie j; dopiero zasięg s tr a jk u grudniowego- k ształto w ał -się m n iej w ię­ cej n a w y ró w n a n y m poziomie. A przecież obok u d ziału w ty c h

o-gółno-12 Strajk pierwszom ajow y w K rólestw ie w ypadł w-edług obowiązującego w Rosja kalendarza juliańskiego 18 kw ietnia, toteż dla porów nania zasięgu strajku pierw szom ajow ego w Rosj-i i w K rólestw ie trzeba wzdąć pod uwagę dla pierwszego rubrykę „m ajową”, a dla -drugiego — „kw ietniow ą”. Przy tym w ydaje, się, że lic-ziba uczestników strajku pierw szom ajow ego w K rólestw ie przewyższała zazna­ czoną w tabl. 7 liczbę strajkujących w gub. w arszaw skiej m niej w ięcej dw u­ krotnie, n ależy bowiem pam iętać, że w 1905 r. n ie przyłączyło się doń Zagłębie D ąbrowskie. W -prakty-ce w iec strajkujący w K rólestw ie stanow ili w ów czas naj­ pewniej praw-ie 100% strajkujących w Rosji.

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 1905—1907 ₄₄₃

ro sy jsk ic h s tra jk a c h d e m o n stra c y jn y c h , K ró lestw o wystąpiło: jeszcze w 1905 r. iw d w u p ow szechnych s tra jk a c h p olity czn ych : w czerw cu w zw iązk u z -barykadam i łódzkim i i w s ie rp n iu — w zw iązku z ogłosze­ niem. p ro je k tu „D u m y bułyginow iskiej“ . W p ierw sz y m w y p a d k u s tr a j­ k u ją c y o k ręg u w arszaw skiego: sta n o w ili ok. 15%, a c a łe K ró lestw o dało w ów czas z pew nością liczbę 4— S -k ro tn ie w iększą, tj. ok 60— 75% ogó­ łu s tra jk u ją c y c h w Rosji 1S. W Sierpniu n a to m ia st ud ział s tra jk u ją c y c h w o k ręg u w arszaw sk im w y n o sił 45,6% ogółu s tra jk u ją c y c h w Im periu m . N ależy przypuszczać, że c a łe K ró lestw o d a to ich co n a jm n ie j d w u k ro t­ nie w ięcej, a w ięc że K ró lestw o s tra jk ie m sierp n io w y m przeciw „D um ie bułyginoiw skiej“ w yprzedziło Rosję c e n traln ą , gdzie p ro te st p rz y b ra ł form ę s tr a jk u pow szechnego 'dopiero: w p aźd ziern ik u . Z resztą K róle­ stw o1 z-moiwu przyłączyło: się d o w alk i z n ie sp o ty k a n ą w ciągu całego' ro k u

1905 en e rg ią i liczbą s tra jk u ją c y c h . -Mimo, że w o k rę g u w arszaw sk im (a p rzy p u szczaln ie tak że w cały m K rólestw ie) s tr a jk paźd ziernik ow y o siąg n ął w sk ali całego ro k u 1905 ranigę n a jb a rd z ie j pow szechnego1, m i­ m o że p ro ce n t s tra jk u ją c y c h przew yższy ł tu 2 ,5-krotnie p rze c ię tn ą d la całego p a ń stw a, to s tra jk u ją c y w' ty m o k ręg u ro b o tn ic y stan ow ili w ów ­ czas tylko- 1/10 ogółu s tra jk u ją c y c h w Rosji, podczas g d y np. w s tr a jk u styczniow ym tegoż ro k u stan o w ili 1/8, a w s tr a jk u pierw szom ajow ym aż 2/5 te j liczby.

C h a ra k te ry sty c z n e jest także, iż s tr a jk październikow o-listopadoiw y rozw inął się w o k rę g u w a rsza w sk im (-podobnie zresztą ja k w łódzkim ) od ra z u z m ak sy m a ln ą en erg ią, w gw ałtow nym , z ry w ie i z am k n ął się p raw ie jednocześnie w cały m K ró lestw ie w połow ie listo p ad a (tj. w k o ń­ cu paźd ziern ik a st. sty lu ). N ato m iast w in n y ch częściach Rosji rozw ój s tr a jk u W szerz n a stę p o w a ł stopniow o1, n ie k tó re re jo n y i n ie k tó re g ru p y s tra jk u ją c y c h w łączyły się d o w alk i d o p iero w ko ń cu listop ad a (tj. w p ierw szej połow ie listopada, st. sty lu ), a b y zerw ać się do ponow nego, najszerszego1 w R osji w 1905 r . — s tr a jk u grudniow ego. W o k ręg u w a r­ szaw skim n a to m ia st w g ru d n iu o b se rw u je m y — w p o ró w n a n iu z paź­ d z ie rn ik ie m — znaczne zm niejszenie się liczby s tra jk u ją c y c h i mimo-, że pod w zględem zasięgu s tr a jk w ty m o k ręg u n ie u s tę p u je odpow iedniej p rze c ię tn e j d la całej Rosji —■ w zględna ro la o k rę g u w arszaw skiego m ie­ rzo n a liczbą s tra jk u ją c y c h zm n iejsza się znacznie; S tra jk u ją c y w g u b e rn i w arszaw sk iej w g ru d n iu 1905 r. stan o w ili niespełna, 0,5% ogólnej liczby uczestn ikó w politycznego s tra jk u grudniow ego; udział całego K ró lestw a n ie p rzekro czy ł p rzy p u szczaln ie 1,5— 2% .

To zm n iejszenie się w1 końcu 1905 r. ro li politycznego ru c h u s tr a j­ kowego- o k ręg u w arszaw skiego' — i n iew ą tp liw ie całego K ró lestw a —

w zestaw ien iu z ta k im ż e ru c h e m w Rosji ja k o całości b y ło cechą specy­ ficzną ru c h u rew o lu cy jn eg o 1 n a ziem iach polskich. Było zresztą n iew ą t­ p liw ie zjaw isk iem przejściow ym ; p rzy p o m n ijm y , że w ro k u 1906 udział s tra jk u ją c y c h K ró lestw a w sto su n k u do- całej Rosji c h a ra k te ry z o w a ł się liczbą 45% (przeciętna d la całego- ro k u łącznie s tra jk ó w p olitycznych i ekonom icznych).

Trzeba, w ziąć pod uw agę, że g u b e rn ia w arszaw ska b yła w 1905 r. w sk ali całego K ró lestw a g u b e rn ią o n ajszerszy m zasięg u ru c h u s tra jk o

-13 W s'kalä całego roku 1905 strajkujący gub. w arszaw skiej stanow ili 22,0°/o cgółu strajkujących w K rólestw ie. W czeriwcu 1905 w kład tej_ guberni był n aj­ prawdopodobniej w zględnie m niejszy, iw zw iązku z szerokim -zaangażowaniem się

444 A N N A Ż A R N O W S K A

w ego w ogóle. J e j ud ział w p o lity czn y m ru c h u stra jk o w y m całego K ró­ lestw a b y ł (jak w sk azu ją źró d ła opisowe) n iep ro p o rcjo n a ln ie w ielk i w s to su n k u do· W kładu in n y ch g u b ern i. W y n ik ało b y z tego, że p rze c ię tn y d la całego K ró le stw a zasięg k o le jn y c h s tra jk ó w p o lityczn y ch w 1905 r. k ształto w ał się n a nieco niższym poziomie. D an e z a w a rte w tab . 8 w ska­

zu ją jed n a k w y raźn ie n a fa k t, ja k n ieró w n o m iern ie ro zk ła d ał się w r . 1905 ciężar politycznej w a lk i stra jk o w e j w gran icach Im perium .

B ra k b ard ziej szczegółow ych d an y ch uniem ożliw ia podobną analizę d la la t 1906 i 1907. W y d aje się jed n ak , że p rzy toczo ne w yżej w nioski odnoszą się i do· ty c h lat. W 1906 r. pod w zględem ogólnej liczby s t r a j ­ k u ją c y c h (zarówno· pod hasłam i p olitycznym i, ja k i ekonom icznym i) Królestwo· od g ry w ało w sto su n k u do całego· państw a, ro sy jskieg o jeszcze w iększą ro lę n iż w 1905 r. (45,0% w obec 32,0%). J e s t to u d ział ogrom ­ ny, ty m b ard ziej że odpow iedni p ro cen t w p o lity czn y m ty lk o ru c h u s tra jk o w y m b y ł zapew ne znacznie w yższy. Św iadczą o· ty m przekazane przez źródła opisowe, in fo rm acje o szero kim zasięgu w K rólestw ie n a j­ w iększych, posiadających znaczenie ogólnorosyjskie, s tra jk ó w poli­ ty czn ych 1906 r.: w rocznicę w yb u ch u rew o lu cji — 22 sty cznia oraz 1 m aja. T ak np. s tr a jk p ierw szo m ajow y w 1906 r. iw K ró lestw ie o bjął w sz y stk ie w iększe ośro d k i przem y sło w e (w p rzeciw ień stw ie do ro k u 1905 ró w nież Zagłębie D ąbrow skie, w iększość m n iejszy ch ośtrodlków oraz, p o za w ielkim i m iastam i, w iele pow iatów g u b e rn i w arszaw skiej, lub elsk iej, płockiej, p io trk o w sk iej (m. in. okolice Częstochow y), siedlec­ kiej i k ieleck iej u . W praw d zie nie poparło K rólestw o zainicjow anego przez P e te rs b u rg s tr a jk u p ro testacy jn eg o z pow odu rozw iązania przez c ara D u m y w k o ń cu lipca 1906 r. (stra jk te n zresztą nie ro zw in ął się poza o k ręg ie m p e tersb u rsk im ), a le w ro k u 1906 m ia ły m iejsce w K róle­ stw ie jeszcze cztery s tr a jk i polityczne: 10 m a ja s tr a jk o· zasięgu ogólno­ k ra jo w y m dila zam an ifesto w an ia p ro te s tu p rzeciw o tw a rc iu D u m y oraz w Łodzi i o k rę g u łódzkim s tr a jk 11 k w ie tn ia (w d n iu w y b o ru pełnom oc­ nik ów z k u rii robotniczej), 21 czerw ca w rocznicę p o w stania czerw cow e­ go i w listopadzie — częściow y s tr a jk p ro te s ta c y jn y przeciw ko sądom poloiwym.

W sk ali ogóln oro sy jsk iej (w raz z K rólestw em ) ro b o tn icy b io rący ud ział w s tra jk a c h politycznych stan o w ili śred n io w cały m ro k u 1906 ok. 59% ogółu stra jk u ją c y c h . P rz ed sta w io n y w yżej p rze g ląd n a jw a ż ­ n iejszych s tra jk ó w p o lity czn y ch w K ró lestw ie i w R osji w 1906 r. ■uprawnia do· przypuszczenia, że w 1906 r. ud ział s tra jk u ją c y c h pod h a­ słam i p o lity cznym i w sto su n k u do ogółu s tra jk u ją c y c h n ie b y ł w K ró­ lestw ie m n ie jsz y niż w całej Rosji, a praw dopodobnie —■ analogicznie ja k w 1905 r. —· b y ł znacznie wyższy, ty m b ard ziej że w zajem n e pro­ p o rcje m iędzy w a lk ą stra jk o w ą p olityczną i ekonom iczną w 1906 r. nie u leg ły zm ianie.

W su m ie rzu ca się w oczy o g ro m n y — n iew sp ó łm iern y a n i do w ie l­ kości te ry to riu m , an i do· liczby m ieszkańców , a n i do liczby p ro le ta ria ­ tu — W kład K ró lestw a w rozw ój rew o lu c ji w p a ń stw ie carskim , jego rola. in ic ja to ra k o lejn y ch zryw ó w politycznej w alk i m asow ej. D an e t e św iad­ czą pośrednio· o· ogro m n ej roili w alk i narodow ow yzw oleńczej w rew o lu ­ cy jn y m d ziałan iu m as w la ta c h 1905— 1907.

14 „Robotnik” nr 92 z 7 m aja 1906, nr 94 z 14 m aja 1906 d nr 99 z 22 m aja 1906; „Gazeta Robotnicza” nr 14 z 8 czerwca 1906.

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W IE P O L S K I M 1905—1907 ₄₄₅

S p ró b u je m y z kolei odpow iedzieć n a p y tan ie , jak i b ył udział poszcze­ gólnych ośro d k ów przem y sło w y ch K ró lestw a o raz ja k ie g ru p y p ro le ta ­ ria tu zadecydow ały o ta k w y jątk o w ej p ozy cji K ró lestw a w rew o iu cii 1905— 1907.

Sztyw no p rz e strz e g a n y w s ta ty s ty c e in sp ek cji fab ry czn ej podział a d m in istra c y jn y u niem ożliw ia p ełn iejszą an alizę rejo n iza c ji ru c h u s tr a j­ kow ego w K rólestw ie, zbadanie jak a b y ła w aga poszczególnych okręgów przem ysłow y ch w ro zw o ju rew o lu c ji w K ró lestw ie i o* ile s tr u k tu r a p ro­ le ta ria tu ty c h o k ręg ó w w p ły w ała n a p rzeb ieg i c h a ra k te r ru c h u rew o­ lucyjnego.

Szczególnie d e fo rm u je te n oibraz niem ożność oddzielenia o k ręg u łódzkiego od Z agłębia D ąbrow skiego, k tó re w om aw ian ej sta ty sty c e tra k to w a n e są łącznie jako g u b e rn ia p io trk ow sk a. W k ład Z agłębia D ą­ brow skiego ido r u c h u strajkowego* je s t zresztą uw zg lędn ion y ty lk o fra g ­ m e n ta ry c z n ie poprzez W kład ro b o tn ik ó w przem ysłow ych, p o m in ięty n a ­ tom iast został u d ział g órników i h u tnik ó w , n iem a ły zarów no pod w zglę­ d e m ilo śc io w y m 15, ja k też w y w ie ra ją c y specyficzne p ię tn o n a ru c h stra jk o w y w ty m rejo n ie.

Poniższa tab . 9 in fo rm u je o* udziale poszczególnych g u b e rn i K róle­ stw a w r u c h u s tra jk o w y m w liczbach a b so lu tn y c h i w zględnych.

N a pierw szy rz u t oka w id ać tu szczególną ro lę g u b ern i p io trk o w ­ skiej — a ściśle rzecz b io rą c — ro b o tn ik ó w o k ręg u łóidzkiego>, k tó rz y w całym o k resie rew o lu c ji dźw igali głów ny c iężar ru c h u strajk o w eg o . D ru g im spo śró d głów nych o g n isk ru c h u strajk o w eg o w K ró lestw ie był o k ręg w arszaw ski o raz z pew nością Zagłębie D ąbrow skie w ra z z re jo ­ ne m częstochow skim . N iew ielką stosunkowo· ro lę odegrało dużo* m n ie j­ sze o d poprzednich, a le je d n a k blisk o dziesięciotysięczne skupisko pro ­ le ta ria tu przem ysłow ego — Zagłębie Staropolskie. Pozostałe g u b e rn ie ypoza lubelską) w 1905 r. n ie w y w a rły istotniejszego w p ły w u n a d y n a ­ m ik ę i c h a ra k te r ru c h u strajkowego* w K rólestw ie.

W ta b . 9 uwzględniono· tak że p ro cen to w y ud ział poszczególnych gu­ b e rn i w ogólnej liczbie zatru d n io n y ch .

T ylko u d z ia ł g u b e rn i pio trko w sk iej w ogólnej liczbie s tra jk u ją c y c h •w 1905 r., a szczególnie w 1906 r. jest o w iele W iększy niż udział w ogól­

nej liczbie zatru d n io n y ch . W k ład g u b e rn i k alisk iej do* ru c h u stra jk o w e ­ go jest w ty ch la ta c h w sk a li K ró lestw a praw ie p ro p o rc jo n aln y d o s k u ­ p iska p r o le ta ria tu w jej granicach. B ezw zględny w k ła d w szystkich in ­ n y ch g u b e rn i w w alk ę stra jk o w ą jest niższy (gu bernia w arszaw ska), a n aw et znacznie niższy w p o ró w n an iu z liczbą p ro le ta ria tu . W y jątk o w e m iejsce pod w zględem liczb y s tra jk u ją c y c h n ie tylko* w sk ali K ró le­ stw a, ale w skald ogólnorosyjSkiej osiągnęła gubernia, p io trk o w sk a nie tylko* dzięki szerok iem u zasięgowi ru c h u strajkow ego· (u stę p u ją c pod ty m w zględ em w K ró lestw ie ty lk o g u b e rn i w arszaw skiej, w k tó re j ru c h s tra jk o w y w* całym trz y lec iu re w o lu c y jn y m o b ejm ow ał p rze c ię tn ie ok.

15 N iestety, dla górnictw a i hutnictwa n ie dysponujem y choćby analogiczną do om awianej statystyk ą strajkow ą. D a n e 'o strajkach górników i hutników dla roku 1905 i 1906, dołączone w form ie odrębnej tab licy w om awianym w ydaw n ictw ie inspekcji fabrycznej, są jeszcze bardziej fragm entaryczne i w yraźnie pomniejszone. Tak np., w b rew źródłom opisowym , n*ie w ykazują one strajk ów robotników hut w Zagłębiu w roku 1906 dtp. *Dla r. *1*905 dane te podają liczby 19 690, a dla roku

1906 — 4125 strajkujących górników w Zagłębiu Dąbrowskim oraz liczbę 14 964 strajkujących hutników, z czego w Zagłębiu Dąbrowskim t - 5893, w okręgu często­ chow skim — 2973, a w Zagłębiu Staropolskim — 6098. S ta tistik a staczek... za

.s* ’S3 42, 7 1 56 ,0 1 ,0 ₀,3 1 0 0 ,0 & & i а, о 19 0 7 1 48 0 9 0 59 7 6 8 2 9 5 4 1 1 9 2 1 3 8 6 1 11 2 3 9 0 C'­ en -ч ®Û 0 <и 1 ° _г* м S O nT <N <N cC Ό O <4 O 'O O l £> сл X -<2 5 О > о *о и 1 9 0 6 48 89 8 5 1 4 11 7 38 1 5 0 2 8 ₄₆ 55 5 2 8 3 8 4 0 6 4 7 0 1 17 6 13 6 ON ι- l in 's_о 73 X) о N. <4 vqoo_Ό <4Prl 4,4 10 0 ,0 «ΰ X N О 3 ₁₉ 0 5 69 9 8 4 3 4 4 11 5 5 0 4 6 3 5 4 4 8 0 2 2 0 9 5 5 3 6 8 1 8 7 8 5 2 6 5 4 6 20 7 4 0 1 12 3 8 0 44,8 1 54,0 |*»ч ь-Г *■4 o" 1 0 0 ,0 Ы) & .§ ? 1 9 0 7 44 01 0 50 2 7 5 2 3 9 0 1 1 9 2 ï 1 9 6 1 98 0 6 3 3 77 0 00 3 X_о 5 1 1 2 ,5 CO 40 Oo ■"-Ч ο ’*«4 »4 1 0 0 ,0 • £ ю с сл 8 1 9 0 6 61 7 6 6 5 7 4 41 5 0 3 9 15 4 1 3 ₄6 55 5 4 2 4 6 4 0 1 4 9 7 1 49 8 5 3 7 15 8 4 6 о 3 ей X N O <N <N Oo R' <4 1 ,9 O'O O l •»н • ‘ ‘ и-l 1 9 0 5 17 8 13 5 '7 7 7 56 5 3 2 5 25 7 6 4 23 2 1 5 3 3 5 0 10 5 3 5 3 1 9 0 6 6 6 8 0 9 81 1 7 2 0 49 4 5 7 L ic zb a

robotników podległych ins

p ek cj i fa b ry cz n ej 19 05 r. 66 6 0 3 3 7 9 9 12 1 3 9 4 7 5 3 7 6 01 4 4 2 1 3 7 44 2 2 6 3 5 1 9 0 5 1 17 3 22 2 7 1 5 15 4 9 6 G u b er ni a w a rs za w sk a pł ocka p iotrkow ska kalisk a rad om sk a kielecka lub elsk a si edlecka łomż yńska su w al sk a Kr ólestwo -- ----1 gr od zie ńs ka On JS 'S X ci H t-· о ON 1—1 I 1П О ON x_о +3 £ о Ы) ω £ О M <5* U< Vi D X υ =3 Vh & Ю r* С «л <υ s э о 15 N о ‘57 ю W) о £ сЗ сл J2 О_ł -W из_о >» £ о сл >, 6 <υ N Ul О. 5= Ю_ьо· о из_о >> с, о Ы) S 8 сл О а 3 ? ‘Я 3

R U C H S T R A J K O W Y W K R Ó L E S T W I E P O L S K I M 1905—1907

447 84% ogółu z a tru d n ia n y c h , podczas g d y w g u b e rn i p io trk o w sk iej — ok. 79%), a le przede w sz y stk im dzięk i w y ją tk o w e j intensyw ności w alki ty c h g ru p robotn ik ó w , k tó r e się do n iej p rzy łączy ły . W yraziło' się to· w wielo­ k ro tn y m w ciągu ro k u n a stę p o w a n iu p o sobie k o lejn y c h fail stra jk o w y c h p rz y udziale ty c h sam y ch g ru p rob o tn ik ó w . W rzeczyw istości więc, jeśli wziąć p o d uw agę n ie ogólną liczbę stra jk u ją c y c h , a liczebność załóg ty ch fab ry k , k tó re p rzy łą cz a ły się d o w a lk i s tra jk o w e j w ciągu danego ro k u — to o b raz u d z ia łu poszczególnych rejo n ó w stra jk o w y c h K ró le ­ s tw a z a ry su je się nieco· inaczej. N a w y k re sie I zaznaczono p ro cen tow y udział poszczególnych rejo n ó w zarów no' w ogólnej liczbie z a tru d n ia n y c h ro b o tn ik ó w przem ysłow y ch K ró lestw a (pozostających pod n ad zo rem in ­ sp ek cji fabry cznej), ja k ró w n ież w ogólnej, liczbie s tra jk u ją c y c h , tj. w liczbie ro b o tn ik ó w ty c h fab ry k , k tó re ang ażo w ały się w ru c h u s tr a j­ kow ym .

O k azu je się, że W 1905 r. rzeczyw iste zaangażow anie ro botn ikó w

o k rę g u łódzkiego' i Z agłębia D ąbrow skieg o w ru c h u stra jk o w y m było p ro p o rc jo n aln e ido znaczen ia te j gubernii w K ró lestw ie p od w zględem liczby z a tru d n io n y c h ; zaangażow anie to w z ra sta jeszcze w ro k u 1906, a b y je d n a k w 1907 r. spaść poniżej poziom u 'wyznaczonego' liczebnością p ro le ta ria tu .

D yn am ik a ru c h u strajkow ego' w o k rę g u w arszaw sk im b y ła odm ien­ n a. Je d y n ie t e n o k ręg ju ż w 1905 r. zaangażow ał w ru c h u stra jk o w y m w zg lęd nie w yższą liczbę ro b o tn ik ó w w p o ró w n a n iu z 'wielkością re p re ­ zentowanego· p rzezeń sk u p isk a p ro le ta ria tu .

C iężar W alki stra jk o w e j w o k rę g u w arszaw sk im b y ł w poró w n an iu z o k ręg iem łódzkim rozłożony ró w n o m iern iej, a w y siłek każdego· uczest­ n ik a w alk i 'Strajkow ej b y ł w zg lęd n ie m n iejszy : ru c h s tra jk o w y m iał w g u b e rn i w arszaw sk iej zasięg w zględnie szerszy n iż w g u b e rn i p io tr­ k ow skiej. Podczas g d y k a żd y sta ty s ty c z n y u c z estn ik ru c h u strajk o w eg o w g u b e rn i p io trk o w sk iej stra jk o w a ł w 1905 r. p ra w ie 5 ra z y (a w gu­ b e rn i k a lisk ie j p ra w ie 4,5 raza), to· w g u b e rn i w arszaw skiej, ty lk o 2,6 razy.

T a d y sp ro p o rc ja m iędzy o k ręg iem łódzkim i w a rszaw sk im pod w zglę­ dem inten sy w n ości w alk i zw iększa się jeszcze w 1906 r. (każdy uczest­ n ik ru c h u strajkow ego' g u b e rn i w arszaw sk iej s tra jk o w a ł w 1906 r. p rze­ ciętnie ty lk o 1,3 raizy, podczas g d y w g u b e rn i p io trk o w sk iej 3,5 raza), łącząc się z e znacznym sk u rc z e n ie m zasięgu ru c h u strajkow eg o. W zw iązku z, ty m w ro k u 1906 w y d a tn ie m a le je ro la o k rę g u w arszaw ­ skiego· w ru c h u s tra jk o w y m K ró lestw a n ie ty lk o p o d w zględem ogólnej (do· 12,5%, a le ta k ż e rzeczy w istej do> 27%) liczby s tra jk u ją c y c h — spa­ d a ją c poniżej poizioimu określon eg o u d z ia łu tego o k rę g u w ogólnej licz­ bie ro b o tn ik ó w całego· K ró lestw a. W ty m że ro k u ud ział g u b e rn i p io tr­ kow skiej ogrom nie w y k ra c za pomad tę norm ę.

Rok 1907 p rzy n o si zm ianę: u d ział o k ręg u w arszaw skiego' w s tra jk a c h w znosi się p o n a d o d setek ro b otn ik ó w , w zw iązku z czym jegO' ro la w r u ­ chu s tra jk o w y m w sikali całego' K ró lestw a n iep o m iern ie w zrasta. W ty m sa m y m czasie 'w ydatnie — szczególnie w p o ró w n a n iu z 1906 r. — zm niej­ sza się w k ła d g u b e rn i p io trk o w sk iej, k tó ra je d n a k tak że w 1907 r. d ała połow ę ogółu s tra jk u ją c y c h w K ró lestw ie. W te n sposób w 1907 r. n a tle 4gwałtoWnegO' k u rczen ia się sk a li ru c h u strajk o w eg o (por. w y k re s I) bardzo' p o w ażn y ciężar w a lk i d źw ig a o k rę g w arszaw ski. P ro le ta ria t W arszawski —■ stan o w iąc tylko' nieco' w ięcej n iż 1/4 p ro le ta ria tu

prze-448 A N N A Ż A R N O W S K A Gub. Gub. ■piotrkowska w a rsza w sk a 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 \45°/c Tj%70% Gub. Gub.

ka lisk a radom ska

80% 1% Gub. kielecka 50% Gub. lu belska lO N Ol СЯ Oî lO tO N _{§ § § ел o> 2)} V-lo (o s О О О _{2> oj} V* V- T-8 T-8 o cri cojcd to O) s CD o co cn σι οι K ró lestw o P olskie O kręg białostocki Rosja eu ropejska 60% 1905 1906 1907 1905 1906 1907 1905 1906 1907

1'. Zaisięg ruchu str»jfco|w©go w labach 1905— 1907 w K rólestw ie PoMdlm, okręgu ibiałosltoiokiim i R osji europejskiej