Uwagi o książce A. Wyczańskiego

L

I

S

T

Y

D

O

R

E

D

А

К

_С

_J

U w agi о k sią ż c e A. W yczańskiego

W ydana w 1960 r. m o n o g ra fia A n d rzeja W y c z a ń s k i e g o „S tu d ia n ad f o l­ w a rk iem szla ch eck im w P o lsc e w la ta ch 1500— 1580” p r zy cią g n ęła u w a g ę n ie ty lk o u czo n y ch z a jm u ją cy ch się h isto rią a g ra rn ą P o lsk i X V I w ., le c z ta k że h isto r y k ó w ek o n o m istó w in te r e su ją c y c h s ię p o k rew n ą p ro b lem a ty k ą . N ie m a p o trzeb y m ó w ić 0 ty m , że za ró w n o sa m a m eto d a b ad aw cza, o d k ry w a ją ca n o w e m o ż liw o śc i stu d ió w nad h isto rią g osp od arczą o k resu p a n o w a n ia sy stem u p a ń szczy źn ia n eg o , jaik i w ie le szcz e g ó ło w y c h sp o strzeżeń au tora, czy n ią p racę A. W y cza ń sk ieg o n ieo d zo w n ą dla sp e c ja lis tó w w z a k resie h is to r ii, n a ro d ó w Z SR R . M ożna się ty lk o zg o d zić z w y so k ą oceną, jak ą k sią żk a ta u zy sk a ła w recen zji A . M ą c z a k a , o głoszon ej w „ P rzeg lą ­ d zie H isto r y c z n y m ” (1961, z. 2, s. 377— 388). C a łk o w ic ie zgad zam się ró w n ie ż ze zd a­ n iem recen zen ta , że w a r to p ro w a d zić d y sk u sję n a tem a t sk u teczn o ści m eto d z a sto ­ so w a n y c h w m o n o g r a fii i słu sz n o śc i zasad p rzy jęty ch p rzez A . W y cza ń sk ieg o , p o ­ n ie w a ż jest to ś c iśle z w ią z a n e z k o n ty n u a cją b ad ań w d a n y m k ieru n k u .

W zw ią z k u z ty m w liś c ie sw o im p ra g n ą łb y m zatrzy m a ć się n ad jed n y m , zd a ­ n iem m oim , sp o rn y m p ro b lem em , k tó reg o u ję c ie p rzez A. W y cza ń sk ieg o n ie zo sta ło z a k w e stio n o w a n e w recen zji A . M ączaka. M am n a m y ś li p ro b lem m o ż liw o śc i z a ­ m ia n y p a ń szczy zn y n a n a jem w fo lw a r k u sz la ch eck im X V I w . i r en to w n o ść ta k iej zam ian y.

W r e z u lta c ie żm u d n y ch o b liczeń A. W y cza ń sk i d o szed ł do w n io sk u , ż e fo lw a r k sz la c h e c k i b y ł bardziej d o ch o d o w y n iż fo lw a r k w dob rach k r ó le w sk ic h . U sz la c h ­ cica p rod u k cja rolna w p rz e lic z e n iu na jed en ła n b y ła w y ższa . J ed n o cześn ie rzu ca s ię w oczy różn ica w stru k tu rze doch od ów : w m a ją tk u szla c h e c k im ok oło 94% d o ­ ch o d ó w p o ch o d ziło z fo lw a r k u , a czy n sz i d a n in y c h ło p sk ie s ta n o w iły sto su n k o w o n ie w ie lk ą sum ę; w dobrach k r ó le w sk ic h cięża r g a tu n k o w y p o w in n o śc i p ie n ię ż n y c h 1 w n a tu rze p o d n o si się do 30%. P o n ie w a ż jed n ą z p r zy czy n w ię k sz e j d o ch o d o w o ści dóbr sz la ch eck ich b y ł in n y n iż w dobrach k r ó le w sk ic h sto su n ek p o m ięd zy ro z m ia - , ram i a rea łu fo lw a r c z n e g o i n a d z ia łó w ch łop sk ich , to o c z y w iśc ie w y ła n ia s ię p y ­ ta n ie: „d laczego w tej sy tu a c ji fo lw a r k sz la c h e c k i n ie p rzeszed ł n a o p a n o w a n ie p ełn eg o a rea łu w ie js k ie g o , to jest n a w y r u g o w a n ie ch ło p ó w i op arcie się w y łą c z n ie na p racy n ajem n ej z w y e lim in o w a n ie m p a ń szczy zn y ? D la czeg o n ie sta ł się on, m i­ m o sp rzy ja ją cej k o n iu n k tu ry n a p ro d u k ty g o sp o d a rstw a w ie jsk ie g o , fo lw a r k ie m k a p ita listy c z n y m ? ” (s. 257). O d p o w ied zi n a to p y ta n ie A . W y cza ń sk i p o szu k u je w w y ja śn ie n iu , „czy szero k ie o p arcie się na sile n a jem n ej b y ło b y o p ła ca ln e i w y ­ k o n a ln e w ó w czesn y ch w a ru n k a ch sp o łeczn y ch (m o żliw o ści p o zy sk a n ia s iły robo­ czej) i g o sp o d a rczy ch (u k sz ta łto w a n ie się cen p ro d u k tó w w ie js k ic h oraz k o sz tó w p ro d u k cji)” (tam że).

W c elu u sta len ia , czy d la feu d a ła d-cgodne b y ło w y r z e c z e n ie się p rzy m u so w ej p ra cy ch ło p ó w p a ń szczy źn ia n y ch A . W y cza ń sk i p o ró w n a ł re a ln e d och od y śred n ieg o fo lw a r k u szla ch eck ieg o w za ch o d n iej czę śc i W ielk o p o lsk i (gd zie sto so w a n o p racę p a ń szczy źn ia n ą i c z ęścio w o n a jem n ą — tzw . sy ste m m ieszan y) z h ip o tety czn y m i d o ­ ch od am i teg o ż fo lw a r k u w w a r u n k a c h za m ia n y od rob k u n a najem . W y n ik ok azał się n e g a ty w n y : p rzy r e a liz a c ji te g o rod zaju refo rm y (zak ład ając z a c h o w a n ie d a w

-PBZEGŁĄD H ISTORYCZNY T o m L III — zeszy t 2

L IS T Y D O R E D A K C J I

385

n y c h p ro p o rcji m ięd zy a reałem fo h v a ro zn y m a n aidziałsm i ch łop sk im i) d och od y feu d a ła , w e d łu g o p in ii A. W y cza ń sk ieg o , sp a d a ły b y w p r z y b liżen iu o 34%. A. M ą - czaik w cy to w a n ej re c e n z ji zgad za się z ty m w n io sk ie m , zazn aczając, że sp a d k u teg o n a le ż a ło s ię sp o d ziew a ć (s. 387). P rzy p ozorn ej o c z y w isto śc i p o d o b n eg o rezu lta tu , n a le ż y jed n a k p rzy p a trzy ć się b liżej to k o w i o b liczeń au tora „ S tu d ió w n a d fo lw a r ­ k ie m ”. P o z w o lę s o b ie dla p r z e jr z y sto śc i n ieco p rzeb u d o w a ć i u jed n o sta jn ić ru b ry ­ k i, u k ła d a ją c d w ie ta b ele, w e d łu g z e sta w ie ń A. W y cza ń sk ieg o (s. 259—260):

S y s te m S y s te m m ie s z a n y n a je m n y D o c h ó d z f o l w a r k u 192,6 zł. 192,6 z ł. W y d a tk i n a n a je m p r z y is t n i e j ą c y c h 28,3 zł. 28,3 zł. r o z m i a r a c h p a ń s z c z y z n y W y d a tk i n a n a je m i i n w e n t a r z z w ią z a n e z r e z y g n a c j ą z p a ń s z c z y z n y

_

_{56,0 zł.} D o ch ó d c z y s ty z f o l w a r k u _{164,3 zł. 108,3 zł.} D o c h ó d z e w s i _{11,6 zł.} C a ły c z y s ty d o c h ó d _{175,9 zł. 108,3 zł.} C z y s ty d o c h ó d z je d n e g o ła n a f o lw a rc z n e g o 46,9 zł. 31,0 zł.

Z e sta w ie n ie w y k a z u je , że p rzy o b lic z e n iu d o ch o d u „ fo lw a r k u n a je m n e g o ” z n i­ k ła g d zieś w ie ś p a ń szczy źn ia n a : n ie m a tu c z y n sz ó w ch ło p sk ich , n ie m a e k w iw a ­ len tu p ie n ię ż n e g o z n ie s io n e j p a ń szczy zn y . W r e z u lta c ie zatem , za m ia st h ip o te ty c z ­ n eg o p rzy p a d k u za m ia n y r e n ty od rob k ow ej n a n a je m ro zp a tru je s ię z u p e łn ie już n iep ra w d o p o d o b n y p rzy p a d ek p ełn ej i darm ow ej r e z y g n a c ji fe u d a ła ze w sz y stk ic h u p ra w n ień w sto su n k u d o ch łop a i je g o n a d zia łu . G d y b y jed n a k do ta b e li w n ie ść k o r e k tu r y (w y ch o d zą c n a w e t z m in im a ln e g o sz a c u n k u d n i p a ń szczy źn ia n y ch ), to obraz g r u n to w n ie s ię zm ien i. P r z y jm ie m y tu o cen ę p a ń szczy zn y , k tó rą A . W y cza ń - s k i sa m n a z y w a sk rom n ą: 1 grosz za d zień p ra cy z za p rzęg iem (s. 118— 119), o d p o ­ w ie d n io d zień p a ń sz c z y z n y p ie s z e j o cen ia ją c d w a ra zy n iż e j. O d szk o d o w a n ie za 686 d n i p a ń sz c z y z n y sp rzęża jn ej i 312 d n i p ieszej w y n ie s ie 28 zł; d o d a jm y jed n ak ja k p rzed tem 11,6 z ł czy n szu . C zy sty dochód z fo lw a r k u p rzy s y s te m ie n a jem n y m b ę d z ie ró w n y 147,9 z ł — s u m ę tę p r z y ją ć n a le ż y za p u n k t w y jś c ia p rzy p o ró w n a n iu d o ch o d o w o ści fo lw a r k u p rzy p a ń sz c z y ź n ie i p rzy n a jm ie (w y lic z e n ie rozm iarów d och od u z je d n e g o ła n a fo lw a r c z n e g o n ie je s t p o ż y te c z n e d la r o zstrzy g n ięcia w y s u ­ n ię te g o z a g a d n ien ia , ta k jak rzeczą o c z y w istą jest, że o b szarn ik a p o w in ie n in te r e ­ so w a ć p rzed e w s z y stk im o g ó ln y dochód z p o sia d ło ści). P rzech o d zą c n a n a jem o b sza rn ik tra cił 28 zł, c z y li in n y m i s ło w y d och od y jeg o p o w in n y sp a ść n ie o jedną trzecią , a le ty lk o o 15,9%. P rzy o b liczen ia ch n ie z o sta ł jed n a k w z ię ty p od u w a g ę ta k w a ż n y c z y n n ik , ja k im jest w y d a jn o ść p racy i jej w zro st w z a le ż n o śc i od z a in te ­ re so w a n ia m a te r ia ln e g o p ra co w n ik a . N ie s p r a w ie d liw ie b y ło b y zarzu cać a u to ro w i ig n o r o w a n ie te g o c z y n n ik a (por. np. s. 116), a le o k o liczn o ść ta, że w z r o st w y d a j­ n o śc i p racy n ie z n a la z ł lic z b o w e g o o d p o w ied n ik a jest, b y ć m oże, p o w o d em p ew n eg o jej n ied o cen ien ia . J e ż e li u w z g lę d n ić w s z y s tk ie t e p o p ra w k i, to czy n ie b ę d z ie p r a w ­ d op od ob n e p rzy p u szczen ie, że n a w e t b ez w y r u g o w a n ia ch ło p ó w i p rzy łą cz en ia ich n a d z ia łó w do fo lw a r k u , p r z e jśc ie od p racy p a ń szczy źn ia n ej do n ajem n ej m o g ło w za­ sa d z ie okazać s ię r e n to w n e — o c z y w iśc ie n ie dla w s z y s tk ic h fo lw a r k ó w — ta k że i tam , g d zie n a sk u te k ty c h czy in n y c h p r z y c z y n b y ły w ię k s z e m o ż liw o ś c i w zro stu w y d a jn o śc i pracy, n a w e t przy is tn ie ją c e j b a z ie tech n iczn ej?

N ie b ęd ę z a trzy m y w a ć s ię nad d rugą m o ż liw o śc ią p rzejścia n a p ra cę n a je m ­ n ą — p rzy w c h ło n ię c iu p rzez fo lw a r k i całej ziem i c h ło p sk iej. N o si on k ra ń co w o h ip o te ty c z n y ch arak ter i p o z o sta w ia zb yt w ie le n ie zn a n y ch dan ych , k tó ry ch w p ły w

3 8 6 L IS T Y D O R E D A K C J I

na w y n ik k o ń c o w y je s t n ie ja sn y , n ie m ó w ią c ju ż o ty m , że u r z e c z y w istn ie n ie tej p rzem ia n y w y m a g a ło b y g r u n to w n e g o p rzeło m u w u stro ju ag ra rn y m P o lsk i. Jeżeli jed n a k au tor p o m im o to u w a ża , że m o ż liw e je s t d o k o n a n ie p e w n y c h p rzy b liżo n y ch o b liczeń sk u tk ó w g o sp o d a rczy ch ta k ie g o p rzełom u , to b y ło b y c e lo w e w y ja śn ić , ja k ie drogi ro z w ią z a n ia p ro b lem u m ó g ł w y b ra ć szla ch cic i ja k i b y ł sto su n e k w z a je m n y ty c h ro zw ią za ń . Z atem , p o m im o w y r u g o w a n ia ch ło p stw a , w y p a d a lic z y ć s ię ta k że i z czy sto „ ch ło p sk im ” w a r ia n te m ro z str z y g n ię c ia te g o p rob lem u : p r z e n ie s ie n ie m u tra co n y ch n a d z ia łó w c h ło p sk ich n a „ sy ste m m ie się c z n y ”. C h łop om m ożn a b y ło z a ­ brać n ie ca łą ziem ię, ale ty lk o p e w n ą jej część.

J e ż e li o b liczen ia s k ło n iły A . W y cza ń sk ieg o do w n io sk u , że p rzejście na n a jem b y ło a lb o c a łk o w ic ie n ie r e n to w n e (przy sta b iln o śc i areału fo lw a rczn eg o ), albo „w z a sa d z ie ren to w n e, a le w n ie w ie lk im sto p n iu ” (przy za ję c iu p rzez fo lw a r k całej ziem i), to d ru giej części p o ru szo n eg o p rzez au tora p rob lem u — m o ż liw o śc i p rzejścia n a n a jem w w a ru n k a ch X V w ie k u — p o św ię c o n o n ie w ie le m iejsca . A . W yczań sk i o d w o łu je się w sz c z e g ó ln o śc i do u sta lo n e g o p rzez s ie b ie w c z e śn ie j fa k tu n ied ob oru sta łej i ta n iej s iły ro b oczej. P rzy za sa d n iczej tr a fn o śc i p rzy to czo n y ch tu p o g lą d ó w , p rzy n a jm n iej jed en z n ic h w y m a g a d o k ła d n iejszeg o o k reślen ia . R ozp a tru ją c zasob y p racy n a jem n ej, k tó r y m i m ó g ł rozp orząd zać fo lw a r k , b ad acz stw ierd za , że ta k a k a ­ teg o ria b ezro ln ej lu d n o śc i w ie js k ie j, ja k k o m o rn icy b y ła „bardzo n ie lic z n a ”. N a p o tw ie r d z e n ie c y tu je o b liczen ia op arte o d an e r e je s tr ó w p o b o ro w y ch . O k azu je się , że w M a ło p o lsce (śc iśle w w o j. k r a k o w sk im i sa n d o m iersk im ) p rzyp ad ało śred n io po 1,5 k o m o rn ik a na w ie ś (s. 127). S za cu n ek — czy to dużo, czy m ało: trzech k o m o r­ n ik ó w na d w ie w s ie — m o że być su b ie k ty w n y , szc z e g ó ln ie je ż e li ró w n o c z e śn ie n ie ro zw a ży s ię p rob lem u , czy w M a ło p o lsce p r z e w a ż a ły d u że w sie , czy też w io sk i o n ie w ie lk ie j lic z b ie m ieszk a ń có w , ilu b y ło ch ło p ó w itd. C elo w e jest p rzed e w s z y s t ­ kim sp r a w d z e n ie w ia r o g o d n o śc i tej liczb y . P ra w d o p o d o b n ie je s t ona p r z e ję ta od A . P a w i ń s k i e g o , drogą p o ró w n a n ia ta b lic 6 i 10 z e w stę p u do to m u X IV „Ź ró­ d eł d z ie jo w y c h ”, a P a w iń s k i z k o le i z e sta w ił ta b lic e w o p arciu o r ejestr z 1571 r., u z u p e łn ia ją c g o d la ty ch p o w ia tó w , dla k tó ry ch r ejestr ten n ie z a ch o w a ł się , r e je ­ stra m i p o b o ro w y m i z 1569 i 1540 r. P rzeb a d a n ie o g ło szo n y ch w ty m to m ie reje str ó w p o b o ro w y ch w o j. k r a k o w sk ie g o z 1581 r. i szereg u p o w ia tó w w o j. sa n d o m iersk ieg o z la t 1577— 1583 d a je jed n a k że in n e w y n ik i (na co ju ż n ieje d n o k r o tn ie w sk a z y w a n o w litera tu rze). R e je str y t e u c h w y c iły w p r z y b liż e n iu d w a i p ó ł raza w ię c e j k o m o r­ n ik ó w n iż źród ła, k tó ry m i p o s łu g iw a li się A . P a w iń sk i i A . W y cza ń sk i. W ia ro g o d - n o ść r e je s tr ó w p o d a tk o w y ch , sp orząd zon ych za S te fa n a B ato reg o , d o w ied zio n a jest c a łk o w ic ie p rzek o n y w a ją co .

T e sp o strzeżen ia sz c z e g ó ło w e o c z y w iśc ie w żad en sp osób n ie m o g ą o sła b ić p o d ­ s ta w o w y c h u sta le ń m o n o g ra fii. O śm iela m się p rzy p u szcza ć, że n ie z a le ż n ie od tego, czy zn a jd ą on e p o tw ie r d z e n ie w p r z y sz ło śc i, czy te ż b ęd ą ob alon e, m o g ą ch ociaż w p ew n ej m ie r z e ok azać się p o ż y teczn e przy k o n ty n u a c ji b adań, ta k o b iecu ją co z a ­ p o czą tk o w a n y ch k sią żk ą A. W yczań sk iego.

W. A. J a k u b s k i

U w agi n a d „U w agam i o c e la c h p o w sta n ia listo p ad o w e g o ”

P rzek a zu ją c Ł ó d zk iem u T o w a r z y s tw u N a u k o w e m u n a p o c z ą tk u 1959 r. m a ­ sz y n o p is p racy „W alka o c e le p o w sta n ia listo p a d o w e g o ”, n ie p rzy p u szcza łem , że p o n iesp ełn a trzech la ta ch m o je p o g lą d y o d n o śn ie do k ilk u p r z e d sta w io n y ch ta m