W trakcie fal najazdów plemion greckich na ziemie Hellady wytworzył się oryginalny typ organizacji państwowej starożytnej Grecji - polis. Polis, czyli państwo-miasto, były niewielkie (wyjątek stanowiły Ateny i Sparta). Obejmowało ograniczony obszar - często otoczony górami - rozwijało się więc samodzielnie. Polis zamieszkiwało kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Dzięki istnieniu takiego modelu państwa greckiego, wszyscy obywatele (dorośli mężczyźni) polis mogli uczestniczyć w życiu publicznym, wspólnie uczestniczyli w obrzędach religijnych, współrządzili nim. Czuli się za swoją ojczyznę odpowiedzialni i bardzo mocno identyfikowali się z nią. Można powiedzieć, że naturalną koleją losu w państwach greckich zrodziła się demokracja, czyli władza wszystkich obywateli państwa. Zanim w poleis greckich ugruntowała się demokracja, często władzę przejmowała wąska grupa obywateli nazywających się najlepszymi aristoi (arystokracja) - panowała oligarchia. Kiedy w gronie oligarchii wybijała się jednostka, która, czasami korzystając z pomocy demosu (ludu) przejmowała w polis władzę, rozpoczynały się rządy tzw. tyranów i forma władzy zwana tyranią. Trwało to z reguły jedno, dwa pokolenia po czym tyrani byli obalani i powracała władza ludu - demokracja. Dla wielu miast okres tyrani był czasem świetności i rozkwitu (Korynt). To właśnie tyranii, by dać zajęcie ludności bezrobotnej, organizowali wielkie prace, np. budowę wodociągów czy wspaniałych świątyń i pałaców. Przy okazji sprowadzano doskonałych architektów, rzeźbiarzy i artystów z całej Hellady. Mimo to tyrani nie byli lubiani. Tyrania występowała zwłaszcza w południowej Italii i na Sycylii (kolonie greckie).
Ustrój polis greckich nie był idealny. Przywiązanie mieszkańców do własnej polis hamowało proces jednoczenia się Hellady, chęć narzucenia dominacji jednego państwa nad innym prowadziła do walk o hegemonię, czyli przywództwo, przywiązanie do własnych praw i przywilejów wywoływało niechęć obywateli polis do poszerzania grona mieszkańców. Życie publiczne toczyło się w greckich polis na oczach wszystkich mieszkańców, a miejscem obrad zgromadzenia ludowego, miejscem centralnym był rynek - agora.
Po opanowaniu przez Greków terenów Grecji właściwej i wysp Morza Egejskiego (do X w. p.n.e.), po ukształtowaniu się najważniejszych państw-miast, Grecy rozpoczęli poszukiwanie nowych terenów.
Rozpoczęła się nowa fala kolonizacji greckiej.
Ciekawostki
- Ustrój Sparty i Aten Sparta Powstanie Sparty nie jest w pełni udokumentowane źródłowo.
Podbijając Grecję Dorowie ujarzmili autochtoniczny lud zakładając w dolinie rzeki Eurotas miasto-pań stwo Spartę (monarchia z dwoma królami - podwójna liczba władców nie jest do dziś jednoznacznie wyjaśniona). Ustrój społeczny Sparty wykształcił się po dokonaniu podboju ziem Lakonii i Mesenii.
Najeźdźcy, spartiaci (warstwa panująca), przejęli całą ziemię, którą podzielili między siebie na równe działy (klaros). Zasada ta przetrwała kilka wieków jako fundament ustroju społecznego państwa.
Wszyscy spartiaci formalnie byli równi wobec prawa. Stanowili warstwę rządzącą. Ludność podbita to heloci - pracujący na działkach Spartan i płacący im daniny. Periojkowie mieszkali wokół Sparty, posiadali wolność osobistą, ale bez praw politycznych; pracowali przy wydobywaniu rud i wyrabiali sprzęt wojenny. Cechą charakterystyczną Sparty był podział społeczeństwa na zamknięte klasy.
Ustrój polityczny Sparty kształtował się pod wpływem wojen: na czele państwa stało dwóch królów (wodzowie), stopniowo ich władza została ograniczona przez radę starszych - geruzję (28 członków) i 5 eforów (arystokratycznych nadzorców). Stopniowo eforowie przejęli pełną kontrolę nad polityką, administracją, prowadzeniem wojen i helotami, rola zgromadzenia ludowego - apella - była niewielka (brak inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzało jedynie wnioski eforów). W VIII-VII wieku p.n.e. spartiaci podbili Mesenię — tzw. wojny meseńskie (730-720 p.n.e. i 684-650 p.n.e.). Powstało jedno z największych i najpotężniejszych państw greckich. Utrzymanie dominacji politycznej Sparty na południu Peloponezu było możliwe dzięki podporządkowaniu ustroju, sposobu życia Spartan jednemu celowi - militaryzacji państwa - utrzymaniu ludności podbitej w posłuszeństwie.
Służyć temu miało słynne wychowanie spartańskie.
Ateny Polis ateńska powstała w Attyce. Warunki do życia nie były tu sprzyjające - słabe gleby, niewielkie zalesione tereny. Z czasem odkryto spore pokłady złóż marmuru, rudy ołowiu i srebra w Górach Laurion, co znacznie polepszyło warunki życia obywateli Aten. Dobrze rozwinięta linia brzegowa przesądziła o przywiązaniu Ateńczyków do morza. Wobec braków żywności występowała konieczność jej importowania z kolonii - rozwinął się handel i rzemiosło.
Podobnie jak w Sparcie początki Aten nie są zbyt dobrze potwierdzone w źródłach. Po najeździe Dorów Atenami rządził król. Jego władzę szybko ograniczyła arystokracja, a następnie usunęła, przejmując pełnię władzy – rządy oligarchii. Atenami rządziły możne rody posiadające duże majątki ziemskie. Chłopi i rzemieślnicy początkowo byli wolni. Na skutek kolonizacji największe zyski przypadły arystokracji, która podporządkowała sobie chłopów, udzielając im wysokich pożyczek.
Chłopi, nie mogąc spłacić długów, popadali w niewolę za długi. Ziemia przechodziła w ręce arystokracji, a chłopi tracili prawa polityczne związane z posiadaniem majątków ziemskich. Proces ten przebiegał w VII w. p.n.e. Polityka arystokracji doprowadziła do wewnętrznych zamieszek wywołanych przez niezadowolonych chłopów i rzemieślników. W końcu VII w. p.n.e. w Atenach pojawili się tyrani, którzy bez powodzenia próbowali ograniczyć wszechwładzę arystokracji. Sytuacja nadal była napięta, a lud domagał się spisania praw. W 621 r. p.n.e. archontem został Drakon, który spisał bardzo surowe, „pisane krwią” prawa (określenie dzisiaj używane - prawa drakońskie). Sytuacja nie została jednak uspokojona, bo lud domagał się udziału w rządach i praw politycznych. Przemiany ustrojowe Aten charakteryzuje poniższa tabelka.
Autor- czas reformy- postanowienia konsekwencje
Solon, archont, 594 r. p.n.e.
społeczne - "strząśnienie długów" - umorzył punkt wyjścia dla dalszych
długi zaciągnięte pod zastaw osoby, za pieniądze państwowe wykupił sprzedanych za granicę, zakazał udzielana pożyczek pod zastaw osoby;
polityczne - podzielił obywateli Aten na 4 klasy majątkowe. Ich członkowie mieli różne obowiązki i prawa wobec państwa - bogatsi większe uprawnienia. Powołał stałą radę (bule - 401 członków) i ogólne zgromadzenie obywateli (ekklesia), powstały także sądy- sądy przysięgłych.
przemian, zwiększył liczbę obywateli Aten o prostych chłopów;
złamał zasadę, że pochodzenie
decyduje o prawach
politycznych.
Klejstenes, archont, 508/7 r.
p.n.e społeczne - wprowadził nowy podział terytorialny na 10 fyli. W ramach fyli podstawową jednostką terytorialną była gmina - dema, wprowadził nazwiska, pochodzące od nazwy gminy - obywatele nie byli identyfikowani wg imion rodowych;
polityczne - utworzył nową Radę Pięciuset (po 50 z każdej fyli) i urzędy strategów (10);
wprowadził ostracyzm - sąd skorupkowy - zgoda obywateli na nadzwyczajne zgromadzenie i głosowanie nad usunięciem urzędników zagrażających władzy ludu (nie zostało wyjaśnione, czy on wprowadził tę instytucję).
zatarły się różnice społeczne,
na wojnie obecność strategów krępowała samodzielność arystokratycznego wodza armii - polemarcha,
arystokracja utraciła wpływy
Perykles, 444- 429 r. p.n.e.,
pierwszy strateg polityczne - upadło znaczenie areopagu - instytucje stworzone przez Solona i Klejstenesa znalazły pierwszorzędne miejsce
150 tys. ludzi otrzymało prawo udziału w rządach (obywatele Aten) w swoim państwie,
w państwie, bezpośredni udział obywateli w rządzeniu, dopuszczenie do urzędów niezamożnych pobierających diety (wynagrodzenie) za pełnione obowiązki;
dopuścił trzecią klasę solońską do archontatu;
wprowadził instytucję obywatelstwa ateńskiego - ojciec i matka obywatelami Aten.
rozwój i ugruntowanie się w pełni demokracji - demokracja ateńska.
W ciągu prawie 200 lat przemian ukształtował się w Atenach ustrój - demokracja ateńska - który był fenomenem w ówczesnym świecie. Lud sprawował władzę w swoim państwie za pośrednictwem wybieranych ze swego grona urzędników i sędziów. Sprawowanie władzy wymagało daru umiejętności przekonywania. Posiadali ją demagodzy(„prowadzący lud”), którzy często kierowali ludem. Z czasem termin ten nabrał cech negatywnych.
- Państwo perskie
Po upadku państwa asyryjskiego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. tereny Wyżyny Irańskiej dostały się pod panowanie nowych mieszkańców, Medów. Jednym z zależnych od nich plemion byli Persowie.
Szybki rozwój potęgi perskiej nastąpił za panowania króla Cyrusa II z perskiej dynastii Achemenidów.
W 550 r. p.n.e. pokonał on Medów i zajął ich stolicę Ekbatanę. W dalszej kolejności podbił Azję Mniejszą i Babilonię. Syn Cyrusa, Kambyzes zajął Egipt (525 r. p.n.e.). Dariusz I opanował północne Indie. W ten sposób powstało olbrzymie państwo od Indusu do Morza Egejskiego i od Morza Czarnego do Nubii. Powstało imperium perskie, pierwsze tak rozległe w dziejach ludzkości. Rządy Persów były na ogół łagodne. Podbite ludy mogły zachować swoje zwyczaje i religię. Lokalni władcy musieli jedynie uznawać władzę perską i płacić daniny. Podstawą panowania była sprawna administracja, którą w prowincjach kierowali satrapowie. Siłę zbrojną państwa stanowiła armia. Wprowadzono jednolite prawo państwowe (królewskie), ujednolicono też miary i wagi. Widocznym znakiem potęgi było wybudowanie tzw. drogi królewskiej, łączącej Suzę z Sardes w Lidii, która miała 2400 km długości.
Król wybijał złote monety, będące powszechnie stosowanym środkiem płatniczym. Królowie perscy toczyli wojny z Grekami.
- Powstanie jońskie. Bitwy pod Maratonem, Salaminą i Platejami
Początek wojen grecko-perskich wiążę się z rokiem 499 p.n.e., kiedy to wybuchło powstanie w Milecie.
Było ono odpowiedzią na podatki narzucone przez Persów. Po początkowych sukcesach Grecy zostali pokonani. W 492 r. p.n.e. Persowie podporządkowali sobie Macedonię, a następnie uderzyli na Grecję.
W bitwie pod Maratonem (490 r. p.n.e.) zostali pokonani przez Greków. W roku 486 p.n.e. Persowie
ude rzyli ponownie. W bitwie pod Termopilami zwyciężyli oddziały greckie dowodzone przez króla Sparty - Leonidasa. Dzięki temu Kserkses (nowy władca Persji) miał otwartą drogę do Aten. W bitwie u wybrzeży Salaminy wygrali Grecy. Kolejną klęskę Persowie ponieśli pod Platejami (479 r. p.n.e.).
- Zakończenie wojen grecko-perskich
Ateńczyczy przygotowywali się do dalszych walk z Persami i dlatego w 478-477 r. p.n.e. powołali Ateński Związek Morski. Miał on początkowo doprowadzić do ostatecznego zwycięstwa. Na czele związku stanęły Ateny. Przewodnictwo w związku umocniło pozycję Aten wśród polis greckich.
Ostatecznie wojny z Persją zakończono w 449 r. p.n.e. pokojem Kaliasa.
- Wojna peloponeska
Wzrost znaczenia Aten wzbudził niezadowolenie w Sparcie. Napięcia pomiędzy Atenami i Spartą przerodziły się w wojnę zwaną peloponeską (431-404 r. p.n.e.). Pierwszy etap wojny zakończył się zawarciem pokoju na 30 lat. Wrócił stan sprzed roku 431 p.n.e. Po obu stronach znalazły się osoby niezadowolone z takiego stanu rzeczy. W Atenach niezadowolonym przewodził Alkibiades, który pośrednio doprowadził do wojny między Argos a Spartą. Ostatecznie w 405 r. p.n.e. Ateny zostały pokonane pod Ajgospotamoj. Koniec wojny nie był jednoznaczny z długim pokojem. Wkrótce rozpoczęła się wojna spartańsko-perska. Ostatecznie w 386 r. p.n.e. zawarto pokój zwany królewskim, który był korzystny dla Persji.
- Sztuk grecka ukształtowała się na terenach Hellady i ziem zamieszkiwanych przez Greków. Dzieli się na trzy okresy: archaiczny, klasyczny (helleński) i hellenistyczny.
W Grecji zmiany w stylach najlepiej można dostrzec w architekturze, której etapy rozwoju wyznaczają trzy porządki architektury greckiej: dorycki, joński, koryncki, które powstawały chronologicznie w Grecji właściwej (dorycki - prosty, surowy, bez ozdób, trochę „ciężki”), w koloniach greckich Azji Mniejszej (joński - kolumny bardziej wysmukłe, subtelne, „lżejsze”, kapitel w kształcie ślimacznic), w czasach hellenistycznych (koryncki - pod wpływem kontaktów ze Wschodem bardziej ozdobny, „lekki”, kapitel w kształcie pociętego liścia akantu, bardzo dekoracyjny). Style architektoniczne znalazły zastosowanie w budownictwie sakralnym w Grecji, w świątyniach. Rzeźba grecka ukształtowała się pod wpływem zapotrzebowania religijnego - posągi kultowe, płaskorzeźby na ścianach świątyń i nagrobkach. Dopiero w IV w. p.n.e. rzeźba grecka stała się odrębną dziedziną sztuki. Sport wpłynął w decydujący sposób na przedstawianie nagich postaci na posągach. Obok brązu i kamienia podstawowym materiałem rzeźbiarskim był marmur. Rzeźba grecka przeszła ewolucję. Od posągów okresów wcześniejszych (postaci sztywnych, nieruchomych, statycznych, zakrytych) do wspaniałych rzeźb schyłkowego okresu helleńskiego, a zwłaszcza hellenistycznego. Warto znać imiona i wspaniałe posągi takich rzeźbiarzy jak: Poliklet,
Myron i Fidiasz żyjący w Atenach w II poł. V w. p.n.e. Poszczególne dzieła charakteryzują się idealizmem,naturalizmem i realizmem. W rzeźbach widać ruch, dynamizm. Oto nazwy niektórych rzeźb i ich twórców:
Poliklet - Doryforos (ok. 450 r. p.n.e.), Myron - Dyskobol (ok. 450 r. p.n.e.), Fidiasz - Atena Partenos (ok. 448 r. p.n.e.), Zeus Olimpijski (ok. 440 r. p.n.e.).
W okresie hellenistycznym mnożyły się rzeźby. Do najsłynniejszych należy zaliczyć Wenus z Milo (ok. 150 r. p.n.e., obecnie można ją podziwiać w paryskim Luwrze), Nike z Samotraki (ok. 200 r.
p.n.e., Luwr, Paryż). Budownictwo w Atenach było odzwierciedleniem wielkich możliwości finansowych i organizacyjnych państwa. Dawało zatrudnienie bardzo dużej liczbie obywateli. Ateny po wojnach perskich zamieniły się w wielki plac budowy. Wzmocniono system obronny Aten i Pireusu (wzniesiono tzw. „Długie mury” łączące miasto z portem), zbudowano hangary dla statków, których liczba znacznie wzrosła. Ateny po wojnach perskich przeżywały pod rządami Peryklesa okres świetności gospodarczej, kulturalnej i politycznej.
Początki państwa-miasta Rzymu są związane z legendą o braciach - Romulusie i Remusie, z których to Romulus według tradycji miał ok. 753 r. p.n.e. założyć miasto Roma. Rzymianie liczyli swoje dzieje od założenia miasta (ab Urbe condita), czyli od 753 r. p.n.e.
Podboje rzymskie i wojny punickie
Podboje Półwyspu Apenińskiego przez Rzym rozpoczęły się w V w p.n.e. Rzymianie opanowali Italię, następnie wybrzeże Morza Śródziemnego. Rzym prowadził walki ze Związkiem Latyńskim, Samnitami i Galami. Po rozwiązaniu Związku Latyńskiego Rzym skierował swe podboje m.in. na Tarent, kolonię grecką sprzymierzoną z Epirem. Dowódcą Epiru był król Pyrrus, osiągnął on wiele zwycięstw, ale ogromnymi kosztami.
W 814 r. p.n.e. na wybrzeżu Afryki Północnej Fenicjanie założyli Kartaginę. Wkrótce stałą się ona jednym z największych portów Morza Śródziemnego. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą o panowanie w basenie Morza Śródziemnego rozpoczął się w 264 r. p.n.e. i nosił nazwę wojen punickich. Przyczyną pierwszej wojny punickiej (264-241 r. p.n.e.) był spór o Sycylię. Wygrał ją Rzym.
Zajęcie przez wodza kartagińskiego Hannibala miasta Sagunt w Hiszpanii stało się przyczyną rozpoczęcia drugiej wojny punickiej (218-201 r. p.n.e.), znowu przegranej przez Kartaginę. Trzecia wojna (149-146 r. p.n.e.) zakończyła się zdobyciem i zniszczeniem Kartaginy przez wojska rzymskie dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.
- Republika rzymska
Według tradycji miasto-państwo Rzym początkowo było monarchią rządzoną przez siedmiu królów. Król (rex) miał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej, był wybierany przez zgromadzenie mieszkańców. Po śmierci króla władza przechodziła w ręce rady - senatu, który powoływał co 5 dni kolejnego interrexa (międzykróla), zastępującego władcę. Króla wybierało zgromadzenie mieszkańców, a był zatwierdzany przez senat. Senat był instytucją starą jak państwo.
Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów, tzw. „ojcowie” (patres). Początkowo było ich 100, a później 300. Senat w Rzymie w czasach królewskich miał głos doradczy. Zgromadzenie Ludowe było podzielone na kurie grupujące obywateli Rzymu. Dokonywało wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego tak patrycjusze jak i plebejusze, czyli lud. W okresie monarchii w Rzymie doszło do zróżnicowania społecznego. Wykształciła się typowo rzymska instytucja klientów i patronów. Klienci byli ludźmi zależnymi od poszczególnych rodów i osobistych opiekunów - patronów.
W społeczeństwie rzymskim w okresie monarchii wyodrębniły się grupy patrycjuszy i plebejuszy. Ci ostatni byli osobiście wolni, posiadali działki ziemi, zajmowali się także rzemiosłem. Z czasem zostali przez patrycjuszy odsunięci od możliwości sprawowania władzy, utracili działki i związane z tym prawa polityczne.
Prawdopodobnie na przełomie lat 509 i 508 p.n.e. został obalony ostatni król etruski i wprowadzono w Rzymie republikę (res publica - rzecz pospolita, ustrój oparty na wyborze władz, ich odpowiedzialności przed wyborcami, kadencyjności). Jednocześnie, wobec odsunięcia plebejuszy od możliwości sprawowania władzy, pierwsze dziesięciolecia charakteryzują się walką plebejuszy z arystokratycznymi patrycjuszami o należne im prawa. Celem walki plebejuszy było przede wszystkim zdo bycie ziemi - dopuszczenie do współrządów w państwie. Patrycjusze, wobec prowadzonych przez Rzym walk z sąsiadami i koniecznością pozyskania do armii plebejuszy, musieli pójść na ustępstwa.
Kilkakrotne szantaże plebejuszy - ogłaszanie tzw. secesji (odłączenia się od państwa rzymskiego), doprowadziły do ustępstw patrycjuszy: około 494 r. p.n.e. powstał urząd trybunów plebejskich (ludowych, 5 z czasem 10). Byli oni wyrazicielami woli ludu rzymskiego, posiadali liczne uprawnienia, m.in. prawo nietykalności, prawo weta wobec uchwał senatu. W latach 451-449 r.
p.n.e. zostało spisane prawo, tzw. Prawo XII tablic - nie zlikwidowało to różnic społecznych i prawnych, ale wyeliminowało dowolność interpretacji przez patrycjuszy przepisów prawnych.
Ustrój polityczny republikańskiego Rzymu zmieniał się i ewoluował, by ostatecznie w II w. p.n.e.
przybrać postać w pełni dojrzałą i rozwiniętą. Rzym był republiką, ale w przeciwieństwie np. do ustroju ateńskiego, nigdy nie zapanowała pełna demokracja.
Zapamiętaj!
Ateny to republika demokratyczna, Rzym - oligarchiczna, rządzona w rzeczywistości przez wąskie grono arystokracji rodowej i urzędniczej.
Formalnie lud rzymski (populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy. Wykonywał ją, wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele mieli bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale głosy oddawano na mniejszych zgromadzeniach kurialnych, centurialnych i tribusowych:
Władza wykonawcza w Rzymie należała do urzędników i senatu. Urzędy w Rzymie były kolegialne i jednoroczne (kadencyjne). Najważniejsze z nich to:
Zapamiętaj!
Szczególne kompetencje i możliwości posiadał dyktator powoływany na 6, maksymalnie na 12 miesięcy. Był to urząd jednoosobowy, powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa - bezpośredniego zagrożenia miasta. Wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyższą, niczym nie ograniczoną władzę (summum imperium). Od jego decyzji nie było odwołania, władza trybuna ludowego przy dyktatorze traciła swą moc.
- Prowincje rzymskie
Imperium Rzymskie zwiększało swój teren poprzez liczne podboje. Wśród podbitych ludów zakładano osady zwane koloniami lub municypiami. Były one bazami wojskowymi. Od III w. p.n.e. tereny podbite przez Rzymian nazywano prowincjami.Stanowiły one źródło dochodów. Prowincje posiadały swoich namiestników oraz kwestora, którzy ściągali podatki. Ponieważ mieszkańcy podległych Rzymowi terenów nie zawsze zgadzali się na nie często na prowincjach dochodziło do powstań skierowanych przeciwko Rzymowi. Były one tłumione.
- Powstanie cesarstwa
W latach 60. I w. p.n.e. dzięki walkom z korsarzami i wojnom na Wschodzie z Partami wzrosło znaczenie Gnejusza Pompejusza - otrzymał on szczególne pełnomocnictwa do prowadzenia wojen z korsarzami i w Azji. Odnosząc wielkie zwycięstwa przyłączył do państwa rzymskiego Syrię, Palestynę, Bitynię i Pont. Jego pozycja była wyjątkowa, a mimo to senat nie zaakceptował jego zmian politycznych na Wschodzie.
W tym czasie powrócił z Hiszpanii do Rzymu (był tam namiestnikiem) Gajusz Juliusz Cezar. Doprowadził on do porozumienia między Pompejuszem i Markiem Krassusem (pogromcą powstania Spartakusa), do którego sam dołączył. Powstał w ten sposób w 60 r. p.n.e. tzw. I triumwirat (porozumienie trzech mężczyzn). W konsekwencji konsulem w 59 r. p.n.e. został Cezar.
W kolejnych latach triumwirowie podzielili się strefami wpływów w Imperium Rzymskim jako namiestnicy prowincji. Niebawem Krassus, walcząc z Partami na Wschodzie, poniósł śmierć, a stosunki między Cezarem a Pompejuszem uległy pogorszeniu. Rosnące wpływy Pompejusza w Rzymie i podkopywanie pozycji Cezara, przebywającego w tym czasie w Galii, doprowadziły do wybuchu w 49 r. p.n.e. pierwszej wojny domowej. W wyniku długotrwałych walk między zwolennikami Cezara i Pompejusza władzę w Imperium Rzymskim zdobył Juliusz Cezar. Przebywając we
wschodnich prowincjach państwa, podporządkował Egipt i odniósł wspaniałe zwycięstwa. Władzę opierał na wojsku, posiadanych godnościach i urzędach (cenzor, konsul, trybun ludowy, dyktator). Nie bez znaczenia był przychylny stosunek ludności Italii i proletariatu rzymskiego. Uwieńczeniem procesu stałego umacniania władzy Cezara było powierzenie mu funkcji dożywotniego dyktatora. Spisek zawiązany wśród zwolenników przywrócenia tradycyjnych form rządów zakończył się zabójstwem Cezara - 15 marca 44 r. p.n.e.
Zamordowanie Cezara nie przywróciło swobodnego funkcjonowania ustroju republikańskiego.
Wybuchły dalsze, długotrwałe wojny między spadkobiercami i najbliższymi współpracownikami Cezara: Markiem Antoniuszem, Gajuszem Juliuszem Cezarem Oktawianem (adoptowanym przez Cezara) i Markiem Lepidusem. W 43 r. p.n.e. został między nimi zawiązany II triumwirat, na mocy którego podzielili się władzą w Imperium Rzymskim. Po odsunięciu przez Oktawiana Lepidusa od władzy w Afryce, rozpoczęła się II wojna domowa między Markiem Antoniuszem a Oktawianem. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. Marek Antoniusz poniósł porażkę. Uszedł do Egiptu, gdzie popełnił z królową Kleopatrą samobójstwo.
Zapamiętaj!
Oktawian Cezar August, mimo zachowania urzędów republikańskich i pozorów republiki, skupił w swoich rękach pełnię władzy. Imperium Rzymskie stało się monarchią - cesarstwem.
- Pryncypat i dominat
Oktawian sprawował swoją władze przez 44 lata. Dokonał on przebudowy Imperium w taki sposób, że stwarzała ona pozory republiki. Po objęciu władzy przyjął on przydomek Cezar. Przyjął także tytuł August czyli „wywyższony przez bóstwo”. Wprowadził system rządów zwany pryncypatem. Usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, pozostawił zaś senat i niektóre urzędy. Oktawian uznał siebie za najwyższego kapłana i odbierał cześć boską. Za jego rządów dokonano reformy wojska - służba trwała od 16 do 24 lat. Armia liczyła blisko 300 tys. żołnierzy.
Pierwszy poważny kryzys systemu władzy wprowadzonego przez Oktawiana miał miejsce w drugiej połowie II w. n.e. Nastąpił upadek gospodarki, powoływanie cesarzy przez armię, liczne wojny.
Następcą Oktawiana był Tyberiusz, a później Kaligula, który został zamordowany. Władzę objął Klaudiusz, a po nim Neron. Podczas jego panowania doszło do wielkiego pożaru Rzymu (64 r. n.e.). Po jego śmierci w Rzymie miały miejsce liczne wojny domowe. W 284 r. n.e. władzę objął Dioklecjan.
Stworzył on monarchię absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji (dominat). Kolejnym władcą był Konstantyn Wielki. Przeniósł stolicę do Bizancjum i nazwał ją Konstantynopolem. Zniósł on senat, a także wprowadził rozdział władzy cywilnej od wojskowej.
- Literatura
Kultura Rzymu przeszła długą ewolucję od rodzimych tradycji rzymskich czasów miasta-państwa do przejęcia i zaadaptowania tradycji grecko-hellenistycznych w cza sach Imperium Rzymskiego.
Rzymianie nie byli wyłącznie ślepymi naśladowcami. Stworzyli także własne wielkie dzieła. Piśmiennictwo rzymskie było zawsze pod wpływem twórców greckich. Początkowo tłumaczono dzieła greckie na język łaciński. W czasach rozkwitu piśmiennictwa łacińskiego dzieła greckie były jednak zawsze niedościgłymi wzorami.
Rozkwit poezji rzymskiej przypadł na czasy pryncypatu Oktawiana Augusta. To wtedy tworzyli: Wergiliusz, Horacyczy Owidiusz. Tematyką ich utworów było życie rolnika, patriotyczne epopeje sławiące czyny legendarnego Eneasza (Wergiliusz), liczne utwory liryczne o różnorodnej tematyce, pochwała radości życia, tematy aktualnych wydarzeń politycznych (Horacy), poezja miłosna i inne tematy, często polityczne (Owidiusz). Historiografia była szczególnie chętnie uprawiana przez przedstawicieli arystokracji. Do kanonu dzieł historycznych przeszły prace Juliusza Cezara „O wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej”. Są źródłem poznania stosunków panujących w Galii i wydarzeń związanych z wojną domową. Forma ich jest prosta i zwięzła. Za czasów Oktawiana Augusta Tytus Liwiusz pisał pracę na temat historii Rzymu od założenia miasta. Stała się ona wzorem całej europejskiej historiografii. Żyjący na przełomie I i II w n.e. Tacyt opisywał dzieje panowania dwóch pierwszych dynastii cesarskich w Rzymie. Przedstawił atmosferę dworu cesarskiego i genialnie scharakteryzował sylwetki władców.
Umiejętność pięknego wysławiania się i wymowy była sztuką, której uczono się od młodości. Był to warunek konieczny do zrobienia kariery politycznej. Oratorzy (mówcy) potrafili przez długie godziny wspaniale i zajmująco przemawiać, nie zanudzając jednocześnie słuchaczy. Niedościgłym wzorem był Cyceron żyjący w czasach Cezara.
Obowiązujące dzisiaj zasady prawa zawdzięczamy starożytnym Rzymianom. Prawo rzymskie jasno sformułowane, zrozumiałe dla wszystkich było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu. Prawo XII tablic to pierwsza spisana kodyfikacja prawa rzymskiego. Pochodzi ono z V. w. p.n.e. Zawierało ono normy zarówno dotyczące prawa cywilnego, jak i państwowego, karnego czy sakralnego.
Rzymianie w budownictwie obok kamienia posługiwali się cegłą i zaprawą o właściwościach podobnych do betonu. Pozwoliło to Rzymianom budować sklepienia nie tylko proste, ale także półokrągłe i kopulaste. Mogli także wznosić budowle ogromnych rozmiarów (Panteon - świątynia poświęcona wszystkim bogom, słynne amfiteatry - najsłynniejszy z nich to Koloseum, termy). Sieć rzymskich dróg budzi do dzisiaj zachwyt i podziw. Do naszych czasów przetrwały także akwedukty, czyli specjalne mosty i rynny sprowadzające wodę do miast ze znacznie oddalonych terenów górskich. Rzeźba zwłaszcza portretowa osiągnęła w Rzymie mistrzostwo, a jej cechą charakterystyczną był realizm.
