Rozprawy z dziejów oświaty t. XLV PL I S S N 0 0 8 0 - 4 7 5 4
NATALIA LIETZ
TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA
KONCEPCJI NAUKI STANISŁAWA STASZICA
W UJĘCIU BOGDANA SUCHODOLSKIEGO
Podejmując problematykę dotyczącą teoretycznych i metodologicznych założeń koncepcji nauki Stanisława Staszica w ujęciu Bogdana Suchodolskiego, należy przedtem przypomnieć, że potężny dorobek naukowy pozostawiony przez Suchodolskiego obejmuje prace poświęcone między innymi teorii wycho-wania, dydaktyce ogólnej, historii kultury, historii literatury romantycznej, an-tropologii strukturalnej, edytorstwu filologicznemu, historii oświaty, historii na-uki oraz wielu innym dyscyplinom. Co jednak dla nas najistotniejsze w tym momencie, istotną sferę pośród naukowych zainteresowań Suchodolskiego sta-nowiła podejmowana przezeń refleksja nad życiem i twórczością właśnie Stanis-ława Staszica.
Suchodolski nie był jedynym, który w czasach PRL - u pisał o Staszicu. Można jednak z powodzeniem stwierdzić, że obok innych autorów piszących o Stanisławie Staszicu w tamtym czasie, pośród których możemy wymienić: Ce-linę Bobińską (Szkice o ideologach polskiego Oświecenia, Wrocław 1952), Ta-deusza Mikulskiego (Uwagi nad „ Uwagami " Staszica, Wrocław 1954), Andrze-ja Matuszyka (U źródeł ideologii taternictwa (o wartościach estetycznych przyrody Tatr w ,, Ziemiorodztwie Karpatów " Stanisława Staszica), Kraków
1985) czy Jana Wysokińskiego (Szlakiem Stanisława Staszica, Warszawa 1988), Suchodolski napisał stosunkowo najwięcej.
O Staszicu Suchodolski pisał przede wszystkim w takich książkach jak: Stanislaw Staszic na tle epoki (Warszawa 1926) czy Studia z dziejów polskiej myśli filozoficznej i naukowej (Wrocław 1958), gdzie zamieścił następujące roz-działy jemu poświęcone: Stanislaw Staszic, Staszic jako uczony, Filozofia historii vi',, Rodzie ludzkim " Stanisława Staszica1 oraz Filozofia polska vi' dobie rozkładu
1 Artykuł o tym s a m y m tytule został również opublikowany w czasopiśmie: ..Myśl Filozoficzna"
102 NATALIA LI ETZ
feudalizmu2. Również wiele miejsca Suchodolski poświęcił postaci Stanisława Staszica pisząc wstępy i przedmowy do jego pism, pośród których możemy wy-mienić takie dzieła Staszica jak: O nauce, jej znaczeniu i organizacji, Pisma fi-lozoficzne i społeczne, Ród ludzki czy Być narodowi użytecznym. Działalność pe-dagogiczną Staszica Suchodolski omówił również w jednym z artykułów zatytułowanym Pedagogiczna działalność Stanisława Staszica, zamieszczonym w numerze drugim czasopisma „Nowa Szkoła" z 1952 roku.
Bogatą twórczość Stanisława Staszica Suchodolski rozważał między inny-mi pod kątem jego życiorysu, kontekstu historycznego, w jakim przyszło mu eg-zystować, wyznawanego przezeń światopoglądu w prostej linii wypływającego z podstaw filozoficznych jego myśli, w kontekście jego poglądów społeczno-politycznych, a wraz z nimi w kontekście szerokiej działalności publicznej i płynących z niej zasług. Suchodolski rozpatrywał j ą także pod kątem wyzna-wanych przez Staszica koncepcji pedagogicznych, w aspekcie podejmowanej przez Staszica działalności naukowo-organizacyjnej, a nawet w kontekście sa-mego rozumienia przez niego nauki oraz stosowanej na jej gruncie metodologii.
Nie ulega wątpliwości fakt, że na temat każdego z wyżej wymienionych za-gadnień możnaby powiedzieć nieskończenie wiele, chcąc ukazać, jak w twórczoś-ci naukowej Suchodolskiego rysowała się postać Stanisława Staszica. Toteż przed-miotem niniejszego studium stanie się analiza problematyki dotyczącej podsta-wowych założeń teoretycznych naukowej koncepcji Stanisława Staszica w uję-ciu Bogdana Suchodolskiego.
Będąc między innymi historykiem nauki, Suchodolski wielokrotnie pode-jmował analizę postaci Stanisława Staszica pod kątem uprawianej przez niego
koncepcji nauki. W swoich pismach Suchodolski wielokrotnie koncentrował się na aspekcie teoretycznym koncepcji nauki wyznawanej przez Stanisława Staszi-ca, a konkretnie na naukowej metodologii oraz jej cechach, a także epistemolo-gii określającej charakter podejmowanych przez Staszica badań naukowych.
Jeśli chodzi o sam sposób przedstawiania nauki przez Stanisława Staszica, to Suchodolski dużo uwagi poświęca koncepcji nauki użytecznej jego autorstwa, wedle której należy wykorzystywać naturalne bogactwa ziemi dla zwiększania produkcji przemysłowej i aktywizowania rozwoju handlu zagranicznego celem zapewniania dobrobytu3. Ale nie tylko. Suchodolski podkreśla również fakt, że Staszic uznawał doniosłą rolę nauki przede wszystkim w walce o materialno-spo-leczny postęp. To właśnie nauka miała odsłaniać prawa rządzące nie tylko w świe-cie przyrody, ale i w życiu społecznym poprzez ujawnianie prawdy pozwalającej
2 Artykuł o tym s a m y m tytule z n a j d u j e się również w czasopiśmie: ..Myśl F i l o z o f i c z n a " 1952 nr 1(3) s. 1 4 7 - 1 8 2 . '
3 Por. S u c h o d o l s k i В.. Wstęp, [w:] S t a s z i c S., Być narodowi użytecznym. P W N ,
TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA KONCEPCJI NAUKI S. STASZICA 103
eliminować wszelkie przesądy i likwidować szkodliwe układy panujące w spo-łeczeństwie4.
Przy innej okazji Suchodolski zauważa, że postęp naukowy w ujęciu Sta-szica nie jest czymś autonomicznym wobec społecznej walki podejmowanej przeciwko tendencjom monopolistycznym czy samowoli, ale winien być z nią ściśle związany5. Toteż nie dziwi fakt, że wysuwany przez Staszica postulat łączenia naukowych badań z życiem społecznym ma w końcu doprowadzić do rozwiązania takich problemów społecznych epoki6, jak chociażby monopoliza-cja władzy czy niesprawiedliwość społeczna7.
Jak mocno podkreśla Suchodolski, poprawna metodologia naukowa w uję-ciu Staszica miała przede wszystkim za zadanie wystrzegać się swoistego uwik-łania w „więzy nacisku Kościoła i panów", którym zależałoby na utrzymaniu „pewnych fałszów". Staszicowska walka o poprawną metodologię naukową sta-nowiła fragment wielokrotnie podejmowanego przez Staszica sporu toczonego w społeczeństwie z i przeciwko swoistej monopolizacji władzy. Suchodolski podkreśla, że niezmiernie istotnym dla metodologicznej koncepcji Staszica czynnikiem było „odsłanianie wielostronnych powiązań między faktami" jako swoistego „wykrywania sprzecznych czynników rozwoju, wykrywania wzajem-nie powodowanych przemian". Przy tej okazji uwypukla rówwzajem-nież fakt, że „Sta-szic celuje właśnie w wyszukiwania wzajemnych zależności między procesami historii. Wskazując zaś na powszechny związek rzeczy i procesów wzbrania się przed sztywnym i dogmatycznym wyodrębnianiem przyczyn i skutków, jak to zazwyczaj czyniono; podkreśla natomiast obustronne oddziaływania, które prze-kształcają się wzajemnie i które sprawiają iż skutki stają się - z kolei - przyczy-nami". Według Suchodolskiego, studium Staszica zatytułowane O ziemiorodz-twie Karpatów stanowi jedną z najlepszych egzemplifikacji zwycięstwa właśnie tej metody, bowiem zawarte w nim geologiczne analizy stają się swoistym stu-dium przemian, w których człowiek wraz z florą i faunązostają ukazani we wza-jemnych zależnościach.
Suchodolski przypomina, że już we wstępie do przekładu Epok natury George'a Buffona Staszic przedstawił jedyną słuszną drogę naukowego pozna-nia, wedle której naukowe poznanie w żadnym razie nie powinno mieć charak-teru dedukcyjnego, a to z tej prostej racji, że umysł ludzki nie posiada żadnych
J Por. S u с li o cl о I s к i В., Wstęp, [w:] S t a s z i c S., O nauce, jej znaczeniu i organizacji,
PWN. Warszawa 1952. s. 98.
5 Por. S u c h o d o l s k i В.. Wstąp, [w:] S t a s z i c S., Pisma filozoficzne i społeczne, PWN.
Warszawa 1954. s. XXII-XXI1I.
6 Por. S u c h o d o l s k i В., dz. cyt., s. 66-67. 7 Por. tamże. s. 68.
104 N A T A L I A U E T Z
wrodzonych wiadomości. Winno mieć, natomiast, charakter czysto empiryczny, gdyż każda myśl podawana jest de facto przez zmysły8.
Przyglądając się z bliska cechom naukowej metody aplikowanej przez Sta-szica, Suchodolski podkreśla, że zwalczał 011 tzw. ducha systematycznego -
scho-lastykę - rozumianego jako wnioskowanie z zasad przyjętych a priori o charak-terze dogmatycznym jako obowiązujące choć nie sprawdzone, o zabarwieniu fideistycznym, które sprawiało, że, jak stwierdził Staszic w swoich Uwagach nad życiem Jana Zamojskiego, „przez lat dwa tysiące ludzie nie myśleli"9. Co mocno podkreśla Suchodolski, w swojej metodologii Staszic rozwijał elementy 0 charakterze materialistycznym - oczywiście w znaczeniu osiemnastowieczne-go materializmu - i empirycznym, żądając, by wszelką wiedzę o rzeczywistoś-ci czerpać z faktów i precyzyjnych badań krytycznych i weryfikowalnych, a nie ustaleń autorytetów. Jak jednak zastrzega Suchodolski, przyjmując empiryczny charakter poznania, w żadnym wypadku Staszic nie był skrajnym sensualistą, a to z tej prostej racji, że jego zdaniem same dane zmysłowe nie mogły wystar-czyć do poznania rzeczywistości, gdyż mogą być one jedynie punktem wyjścia dla pracy umysłu10. W ogóle, jeśli chodzi o samą rolę i miejsce rozumu w bada-niach, to Suchodolski uwypukla mocno podkreślany przez Staszica kult rozumu 1 monizm, wedle założeń którego tylko i wyłącznie rozum badający zdolny jest dotrzeć i poznać przyczyny wszystkich rzeczy". Ale nie tylko. Suchodolski określa również Staszica j a k o „żarliwego obrońcę prawa rozumu do badań i śmiałych wniosków'"2, konsekwentnie zwalczającego scholastykę i fideizm.
Podjęta przez Suchodolskiego analiza głęboko wpisanej w metodologię ba-dań naukowych epistemologii w ujęciu Staszica mocno akcentowała fałszywość i szkodliwość wszystkich teorii poznania, utrzymujących, że rozum wydobywa wiedzę ze swojego wnętrza. Przy tej okazji Suchodolski przywołuje jeden z postu-latów Staszica, brzmiący: „Niechajże więc rozum człek nie szuka w sobie; praw-dziwy rozum zewnątrz jego się znajduje". Epistemologia w ujęciu Staszica wy-stępuje, jak podkreśla Suchodolski, przeciwko skrajnemu empiryzmowi i aprio-rycznemu racjonalizmowi, podkreślając znaczenie danych zmysłowych oraz pracy rozumu, które wzajemnie się dopełniają. Zdaniem Suchodolskiego, pre-zentowana przez Staszica obiektywistyczno-realistyczna epistemologia ma hi-storyczny charakter, a to z tej racji, że Staszic świadom był, iż ludzkie poznanie doskonali się w procesie historycznym, powoli i sukcesywnie przezwyciężając
* Por. tamie, s. 31.
4 Por. lamie. s. 55.
"' Por. lamie.
11 Por. S u c h o d o l s k i В., Stanislaw Staszic na tle epoki. Odbitka sprawozdania szkolnego / Gimnazjum Magistratu. Warszawa 1926. s. 12.
12 Por. S u c h o d o l s k i В.. Przedmowa, [w:] S t a s /. i с S.. Ród ludzki. PWN. Warszawa 1959. s. IX.
T E O R E T Y C Z N E I M E T O D O L O G I C Z N E Z A Ł O Ż E N I A K O N C E P C J I N A U K I S. STASZICA... 1 0 5
s w o j e błędy1'. Suchodolski silnie a k c e n t u j e również, że w s w o i m s y s t e m i e Sta-szic daleki był od a p l i k o w a n i a na j e g o gruncie metafizyki z d ą ż a j ą c e j do b a d a n i a „istoty r z e c z y " . Jak mówi Suchodolski, „ w y r z e c z e n i e to nie było j e d n a k agno-s t y c y z m e m n a u k o w y m p r z y g o t o w u j ą c y n teren dla f i d e i agno-s t y c z n e j agno-s p e k u l a c j i " , lecz w y r a z e m przekonania, że w s z y s t k o , c o j e s t dla c z ł o w i e k a istotnym, m o ż e stać się p r z e d m i o t e m j e g o e m p i r y c z n o - r a c j o n a l n e g o poznania1 4.
W s w o j e j ewaluacji n a u k o w y c h osiągnięć Stanisława Staszica, a konkretnie w ocekonkretnie d o t y c z ą c e j staszicowskiej koncepcji metodologii n a u k o w e j , S u c h o -dolski podkreśla, że to właśnie „Staszic ukazał, j a k należy u p r a w i a ć przyrodo-z n a w s t w o , aby nie było o n o tylko a m a t o r s k i m r e j e s t r o w a n i e m faktów, ale a n a l i z ą istotnych przyczyn i w y k r y w a n i e m praw rządzących r o z w o j e m . W s k a -zał - j a k m ó w i dalej a u t o r - j a k p o w i n n a być uprawiana w i e d z a historyczna, aby przestała być g r o m a d z e n i e m p o w i e r z c h o w n y c h opowieści o w o j n a c h i o pa-n u j ą c y c h , by stała się w i e d z ą w pa-n i k a j ą c ą w społeczpa-ne życie ludzkości, odsła-n i a j ą c ą p r a w a , które odsła-nim kierują, u ś w i a d a m i a j ą c ą przebyte f a z y rozwoju"1 5. Natalia Liet: T h e o r e t i c a l a n d M e t h o d o l o g i c a l A s s u m p t i o n s o f t h e S c i e n c e C o n c e p t i o n o f S t a n i s ł a w S t a s z i c in t h e I n t e r p r e t a t i o n o f B o g d a n S u c h o d o l s k i S U M M A R Y A v e r y s i g n i f i c a n t r o l e a m o n g s c i e n t i f i c i n t e r e s t s o f B o g d a n S u c h o d o l s k i w a s p l a y e d b y h i s t h o u g h t c o n c e r n i n g l i f e a n d o u t p u t o f S t a n i s l a w S t a s z i c . A s u b j e c t m a t t e r o f t h e a r t i c l e is f o c u s i n g o n a n a l y s i s o f t h e i s s u e c o n c e r n i n g f u n d a -m e n t a l t h e o r e t i c a l a s s u -m p t i o n s o f t h e s c i e n c e c o n c e p t i o n o f S t a s z i c in t h e i n t e r p r e t a t i o n o f S u c h o d o l s k i . In h i s n u m e r o u s w r i t i n g s S u c h o d o l s k i c o n c e n t r a t e s o n t h e o r e t i c a l a s p e c t o f t h e s c i e n c e c o n c e p t i o n o f S t a s z i c v e r y o f t e n , a n d . p a r t i c u l a r l y , o n t h e s c i e n t i f i c m e t h o d o l o g y a n d its p e c u l i a r -ities. H e is a l s o i n t e r e s t e d in t h e e p i s t e m o l o g y , w h i c h t o a h i g h d e g r e e d e t e r m i n e s a n a t u r e o f t h e r e s e a r c h w o r k s t h a t w e r e t a k e n u p b y S t a s z i c . S u c h o d o l s k i p a y s m u c h a t t e n t i o n t o t h e ' e f f e c t i v e s c i e n c e c o n c e p t i o n ' a n d r o l e o f t h e s c i e n c e in t h e s t r i f e f o r m a t e r i a l a n d s o c i a l p r o g r e s s . Por. S u c h o d o l s k i В . , W s t ą p . 14 Por. S u c h o d o l s k i В., Wstęp, 15 S u c h o d o l s k i В.. Wstęp, [w:] [ w : | S t a s z i c S „ O nauce.... s. 56. [ w : ] S t a s z i c 'i.. Pisnui filozoficzne. S t a s z i c S ..O nauce..., s. 8 5 - 8 6 .
