Aleksandria i Rzym

Adam Łukaszewicz

Uniwersytet Warszawski

ALEKSANDRIA I RZYM

Każdemu, kto zajmuje się starożytnością, tak sformułowany t y t u ł kojarzyć s i ę może z innym aspektem Antyku. Badacz okresu hellenistycznego pomyśli o pierwszych kontaktach państwa P t o l e -meuszów z republiką rzymską, potem o rzymskiej i n g e r e n c j i w spra-wy tak zwanych w Rzymie "królów aleksandryjskich", wreszcie o podboju Egiptu przez Rzym, o śmierci Kleopatry VII i wygaśnięciu dynastii ptolemejskiej.

Dla kogoś, kto i n t e r e s u j e s i ę okresem późnego Antyku i B i zancjum, Aleksandria t o widownia prześladowań i kontrowersji, k t ó -re wstrząsały ówczesnym chrześcijaństwem, miejsce formowania się doktryn, punkt zapalny wielu konfliktów, w których Aleksandria przeciwstawiała s i ę nowemu Rzymowi - Konstantynopolowi.

Dla papirologa zajmującego s i ę przede wszystkim okresem rzymskim w Egipcie hasło "Aleksandria i Rzym" wyraża w skrócie i s t o -tą p o l i t y c z n e j i gospodarczej zależności Aleksandrii i j e j

egip-skiego zaplecza od władzy c e s a r s k i e j .

Oczywiście nie można o wielu stuleciach trudnego w s p ó ł i s t n i e -nia Aleksandrii i Rzymu opowiedzieć w tak krótkim szkicu. Ograni-czymy s i ę więc do jednego tylko momentu historycznego, w którym nastąpiła kulminacja k o n f l i k t u , tego konfliktu, który przez dwa wieki znajdował wyraz w nieustannej opozycji h e l l e ń s k i e j e l i t y Aleksandrii wobec Rzymu i wobec kolejnych cesarzy o s o b i ś c i e .

Należy przypomnieć, że Aleksandria, pozbawiona i n s t y t u c j i właściwych każdej normalnej , poddana władzy

rzym-skiego prefekta, domagała się wielokrotnie przywrócenia rady miej-s k i e j / fłouArj / . Wymiej-siłki t e miej-s p e ł z ł y na niczym i komiej-sztowały ż y c i e wielu aleksandryjskich patriotów. Wokół męczeńskiej śmierci tych n o t a b l i , którzy p r z y p ł a c i l i życiem swą odwagę w o b l i c z u władców Rzymu, urosła legenda, a j e j wyrazem stała się sui generis hagio-g r a f i a , l i t e r a t u r a stylizowana na protokoły procesów sądowych, tzw. Acta Alexandrinorum czy Akta pogańskich męczenników.

Walka Aleksandrii o pełne prawa m i e j s k i e zakończyła s i ę rów n i e niespodziewanie, j a k nagle p r z y s z ł a kiedyś i c h u t r a t a . W r o -ku 199 c e s a r z Septymiusz Sewer, j e g o obaj synowie - Antoninus /znany l e p i e j pod przezwiskiem Karakalla/ i Geta oraz c e s a r z o -wa J u l i a Domna p r z y b y l i do Egiptu. Wizyta rodziny c e s a r s k i e j nad Nilem trwała dość d ł u g o . Czas t e n p r z y n i ó s ł różne zmiany w u s t r o j u p r o w i n c j i , a najważniejszą z nich b y ł a reforma zarządów m i e j -s k i c h . Alek-sandria uzy-skała t o , o c o bez-skutecznie zabiegano przez ponad 200 l a t radę m i e j s k ą , pełny zestaw urzędów m i e j -skich i własny skarb. Stała s i ę pełnoprawną J T Ó A I C , . Musiała jednak p o d z i e l i ć ten z a s z c z y t z o k o ł o 50 innymi ośrodkami m i e j -skimi w E g i p c i e , ze s t o l i c a m i nomów, tzw. (jqTpoTTÓAei&.

Dowód ł a s k i c e s a r s k i e j był o t y l e zaskakujący, ż e do o s t a t -n i e j c h w i l i -nie b y ł o wiadomo, j a k i e są zamiary władcy wobec miasta zdecydowanie podejrzanego p o l i t y c z n i e . J e s z c z e w c z a s i e u r o -c z y s t e g o powitania miał podobno m i e j s -c e groźny i n -c y d e n t - przez c h w i l ę zdawało s i ę , że l o s y Aleksandrii zawisły na włosku. Ce-sarz zauważył widoczny na bramie n a p i s propagandowy, którego nie zdążono w porę usunąć: "miasto pana N i g r a " . Był t o dowód niedaw-n e j l o j a l niedaw-n o ś c i Aleksaniedaw-ndryjczyków wobec Nigra, groźniedaw-nego rywala, k t ó r e g o Sewer p o k o n a ł , a j e g o stronników w y t ę p i ł . Sytuację ura-t o w a l i przyura-tomni A l e k s a n d r y j c z y c y , k ura-t ó r z y o ś w i a d c z y l i , że Alek-sandria j e s t r z e c z y w i ś c i e miastem p a n a Nigra - bo on, Sewe-r u s , j e s t panem NigSewe-ra. CesaSewe-rz p Sewe-r z y j ą ł t e n żaSewe-rt za dobSewe-rą monetę i wszyscy o d e t c h n ę l i z u l g ą1. Nawet j e ś l i c a ł a t a h i s t o r y j k a j e s t

t y l k o anegdotą p o l i t y c z n ą z e p o k i , t o i tak o d z w i e r c i e d l a ona napiętą i niepewną s y t u a c j ę na początku w i z y t y .

Dalszy j e j ciąg w y p e ł n i ł y , obok d z i a ł a l n o ś c i a d m i n i s t r a c y j -n e j , u r o c z y s t o ś c i r e l i g i j -n e ku c z c i Sarapisa, hołdy składa-ne u grobu w i e l k i e g o Macedończyka, h e r o s a - eponima miasta, w r e s z c i e długa podróż krajoznawcza w górę N i l u . Sewer d o t a r ł b y nawet do Nubii, gdyby n i e zatrzymała go zaraza .

Kiedy Aleksandryjczycy z o s t a l i sami, musiało upłynąć j e s z -c z e n i e -c o -czasu, zanim nowy porządek s t a ł s i ę r z e ć z y w i s t o ś -c i ą . I tak zresztą t o n nadawała d a l e j rzymska a d m i n i s t r a c j a p r o w i n c j i

z 1 S i ï ^ i ^ x i c o n , ed. A. A d l e r , IV, L i p s i a e 1935, s.335

/ s . v . ZejîTTipoQA

2 Cassius Dio 7 6 . 1 3 ; 3iA Sev. 1 7 . 4 .

władzom miejskim pozostawała d z i e d z i n a zwana d z i ś gospodarką komunalną, a także o r g a n i z a c j a u r o c z y s t o ś c i i widowisk. I t o w ł a ś -n i e w t e j s f e r z e aktyw-ność -nowych zarządów miejskich w E g i p c i e , p o ł ą c z o n a z o f i a r n o ś c i ą o b y w a t e l i , b y ł a z a d z i w i a j ą c a .

Wielki rozkwit miast w Egipcie w trudnym, biednym i n i e s p o -kojnym I I I wieku n . e . t o problem, k t ó r y c i ą g l e czeka na nowe opracowania.

Upłynęło ponad 10 l a t , zmarł Sewer, a j e g o synowie, w s p ó ł -rządzący t e r a z imperium, od początku postępowali wbrew pojednaw-czym staraniom matki J u l i i Comny, a w myśl t r a f n e g o skądinąd s t w i e r d z e n i a ł a c i ń s k i e g o autora, ż e " i n s o c i a b i l e e s t regnum"^.

W atmosferze podchodów, zamachów, podejrzeń i pomówień, w podzielonym / d o s ł o w n i e / pałacu na P a l a t y n i e z r o d z i ł s i ę pomysł p o d z i a ł u c a ł e g o imperium. Antonin, c z y l i Karakalla, miał wziąć Europę i północną A f r y k ę , Geta - Wschód. S t o l i c ą państwa Get y

miała być A n t i o c h i a lub A l e k s a n d r i a4.

Pomysł upadł, podobno wskutek sprzeciwu matki obu b r a c i . Opowieść Herodiana j e s t , być może, zmyślona, a l e świadczy o tym, ż e za ż y c i a t e g o autora współczesnego opisywanym wydarze-niom pomysł p o d z i a ł u Cesarstwa b y ł w o b i e g u .

Nie wydaje s i ę możliwe, by i d e a , nawet nie z r e a l i z o w a n a , ustanowienia w Aleksandrii s t o l i c y Wschodu mogła p r z e j ś ć bez echa w samej A l e k s a n d r i i . Aleksandryjczycy musieli o tym w i e -d z i e ć . Fo t r a g i c z n e j śmierci Gety / j a k wiemy, Karakalla wybrał radykalne r o z w i ą z a n i e / d a l i więc wyraz swemu r o z g o r y c z e n i u , c z y -n i ą c w z ł o ś l i w y c h ż a r t a c h -n i e t y l k o a l u z j e do mordu -na G e c i e , a l e pomawiając Karakallę o k a z i r o d c z y stosunek z matką, wyśmiewa-j ą c wyśmiewa-j e g o n i s k i w z r o s t , ł y s i n ę i inne ułomności f i z y c z n e i men-t a l n e / z chorobą psychiczną w ł ą c z n i k , a men-także nie l i c u j ą c e z n i -_e kłą posturą naśladowanie dawnych herosów .

Wkrótce jednak ta właśnie s k ł o n n o ś ć , która znajdowała wyraz w k u l c i e Aleksandra W i e l k i e g o , p r z y w i o d ł a Karakallę - po raz dru-gi w j e g o ż y c i u - do A l e k s a n d r i i . S t a ł o s i ę t o w c z a s i e pobytu cesarza na Wschodzie i w i e l k i e j kampanii wojennej przeciwko Par-tom. Tak n i e p o s t r z e ż e n i e do Aleksandrii p r z y b l i ż y ł a ' s i ę c h w i l a ,

3 Q. Curtius Rufus, t U s t j A l e x . X 28. 4 Herodian IV 3 . 7 .

65 władzom miejskim pozostawała dziedzina zwana d z i ś gospodarką ko-munalną, a także organizacja uroczystości i widowisk. I to właś-nie w t e j s f e r z e aktywność nowych zarządów miejskich w Egipcie, połączona z o f i a r n o ś c i ą obywateli, była zadziwiająca.

Wielki rozkwit miast w Egipcie w trudnym, biednym i niespo-kojnym I I I wieku n . e . t o problem, który c i ą g l e czeka na nowe opracowania.

Upłynęło ponad 10 l a t , zmarł Sewer, a jego synowie, współ-rządzący t e r a z imperium, od początku postępowali wbrew pojednaw-czym staraniom matki J u l i i Domny, a w myśl trafnego skądinąd stwierdzenia ł a c i ń s k i e g o autora, że " i n s o c i a b i l e est regnum"^.

W atmosferze podchodów, zamachów, podejrzeń i pomówień, w podzielonym /dosłownie/ pałacu na Palatynie zrodził s i ę pomysł podziału całego imperium. Antonin, c z y l i Karakalla, miał wziąć Europę i północną Afrykę, Geta - Wschód. S t o l i c ą państwa Gety miała być Antiochia lub Aleksandria^.

Pomysł upadł, podobno wskutek sprzeciwu matki obu b r a c i . Opowieść Herodiana j e s t , być może, zmyślona, a l e świadczy o tym, że za życia tego autora współczesnego opisywanym wydarze-niom pomysł podziału Cesarstwa był w obiegu.

Nie wydaje s i ę możliwe, by i d e a , nawet nie zrealizowana, ustanowienia w Aleksandrii s t o l i c y Wschodu mogła p r z e j ś ć bez echa w samej Aleksandrii. Aleksandryjczycy musieli o tym wie-d z i e ć . Po t r a g i c z n e j śmierci Gety / j a k wiemy, Karakalla wybrał radykalne rozwiązanie/ d a l i więc wyraz swemu rozgoryczeniu, czy-niąc w złośliwych żartach nie tylko a l u z j e do mordu na Gecie, a l e pomawiając Karakallę o kazirodczy stosunek z matką, wyśmiewa-jąc jego niski wzrost, ł y s i n ę i inne ułomności fizyczne i men-t a l n e / z chorobą psychiczną włącznik, a men-także nie l i c u j ą c e z ni-_c kłą posturą naśladowanie dawnych herosów^.

Wkrótce jednak t a właśnie skłonność, która znajdowała wyraz w k u l c i e Aleksandra Wielkiego, przywiodła Karakallę - po raz dru-gi w j e g o życiu - do Aleksandrii. S t a ł o s i ę to w c z a s i e pobytu cesarza na Wschodzie i w i e l k i e j kampanii wojennej przeciwko Par-tom. Tak niepostrzeżenie do Aleksandrii przybliżyła' s i ę chwila,

3 Q. Curtius Rufus, Hist^Alex. X 28. U Herodian IV 3 . 7 .

o k t ó r e j bez przesady można powiedzieć, i ż rozstrzygnęły s i ę w n i e j losy miasta.

Wydarzenia roku 215 są tak dyskusyjne, a zarazem tak donio-s ł e , że i c h prezentacja zadonio-sługuje na miejdonio-sce w obdonio-szernej rozpra-wie. Tymczasem krótko omówimy t u n i e k t ó r e t y l k o zagadnienia.

Zgodna opinia badaczy umieszcza przyjazd K a r a k a l l i do Alek-s a n d r i i j e Alek-s i e n i ą roku 215 /mówi Alek-s i ę nawet niekiedy o l e c i e tego roku/k. Natomiast data wyjazdu z Aleksandrii j e s t przedmiotem sporów - wielu uczonych utrzymuje, że Karakalla, po opuszczeniu

n A l e k s a n d r i i , spądził zimę roku 215/216 w Antiochii .

Tu jednak przychodzi nam w sukurs p a p i r o l o g i a . Papirusy dowo-d z ą , że Karakalla był obecny w Aleksandowo-drii w styczniu i lutym 216 r .8

Trudno jednak p r z y j ą ć , że wizyta K a r a k a l l i , pełna t a k gwał-townych wydarzeń, trwała od l a t a 215 do wiosny 216 r . Opublikowa-_q ne o s t a t n i o papirusy z Oksyrynchos wskazują na t o , że jeszcze pod koniec l i s t o p a d a 215 r . oczekiwano przybycia K a r a k a l l i do Pe-luzjum, miasta, które j e s t z natury rzeczy bramą Egiptu d l a każde-go przybywającekażde-go ze wschodu.

Mamy wiąc terminus post quem przyjazdu cesarza. Natomiast ter-minus ante quem wyjazdu stanowi i n s k r y p c j a ze świątyni w Dmeir, no-₁₀

sząca datę 27 maja 216 r . - tego d n i a Karakalla był już w Syrii . Między tymi datami zawiera s i ę więc pobyt Karakalli w Aleksandrii.

Przejdźmy teraz do wydarzeń, które wypełniły ten czas. Należy przypomnieć informacje z najważniejszych ź r ó d e ł : Kassjusz Dion mó-w i , że Karakalla przybył do Aleksandrii manifestując udamó-waną życz-liwość dla j e j mieszkańców, a l e w i s t o c i e zamierzał ukarać Aleksan-dryjczyków za i c h szyderstwa. Wizyta zaczęła s i ę od wyrżnięcia w

£

W. Reusch, D e r h i j t o i ^ ^ Leip-z i g 1931, s.44: "In'cTeiPLeip-zwefë^ïriÎE^^ er nach Alexandria"; Herodian, ed. Whittaker, IV 8 . 8 . , komentarz s.420: " C . ' s a r r i v a l i n the c i t y was probably between c. June/September 215"; F. M i l l a r , » Oxford 1964, s.156: "The r e a l course of events and the causes of the Alexandrian massacre carried out l a t e i n 215 remain a mystery".

7 Reusch, o p . c i t . , s.47 8 P. Flor. I I I 382; P. Oxy. X L I I I 3090.7. 9 P. Oxy. LI 3602-3605. 1 0 F. Roussel, F. De Visscher, L e s i n s c r i p t i o n s d u t e ^ Dmeir, Syria 23, 1942/43, s s . 1 7 3 - 1 9 0 p ° i C ^ K n c V î fv <7 5 9 ^

66

o k t ó r e j bez przesady można powiedzieć, i ż rozstrzygnęły s i ę w n i e j losy miasta.

Wydarzenia roku 215 są tak dyskusyjne, a zarazem tak donio-s ł e , że i c h prezentacja zadonio-sługuje na miejdonio-sce w obdonio-szernej rozpra-wie. Tymczasem krótko omówimy t u n i e k t ó r e t y l k o zagadnienia.

Zgodna opinia badaczy umieszcza przyjazd K a r a k a l l i do Alek-s a n d r i i j e Alek-s i e n i ą roku 215 /mówi Alek-s i ę nawet niekiedy o l e c i e tego roku/k. Natomiast data wyjazdu z Aleksandrii j e s t przedmiotem sporów - wielu uczonych utrzymuje, że Karakalla, po opuszczeniu

n A l e k s a n d r i i , spądził zimę roku 215/216 w Antiochii .

Tu jednak przychodzi nam w sukurs p a p i r o l o g i a . Papirusy dowo-d z ą , że Karakalla był obecny w Aleksandowo-drii w styczniu i lutym 216 r .8

Trudno jednak p r z y j ą ć , że wizyta K a r a k a l l i , pełna t a k gwał-townych wydarzeń, trwała od l a t a 215 do wiosny 216 r . Opublikowa-_q ne o s t a t n i o papirusy z Oksyrynchos wskazują na t o , że jeszcze pod koniec l i s t o p a d a 215 r . oczekiwano przybycia K a r a k a l l i do Pe-luzjum, miasta, które j e s t z natury rzeczy bramą Egiptu d l a każde-go przybywającekażde-go ze wschodu.

Mamy wiąc terminus post quem przyjazdu cesarza. Natomiast ter-minus ante quem wyjazdu stanowi i n s k r y p c j a ze świątyni w Dmeir, no-₁₀

sząca datę 27 maja 216 r . - tego d n i a Karakalla był już w Syrii . Między tymi datami zawiera s i ę więc pobyt Karakalli w Aleksandrii.

Przejdźmy teraz do wydarzeń, które wypełniły ten czas. Należy przypomnieć informacje z najważniejszych ź r ó d e ł : Kassjusz Dion mó-w i , że Karakalla przybył do Aleksandrii manifestując udamó-waną życz-liwość dla j e j mieszkańców, a l e w i s t o c i e zamierzał ukarać Aleksan-dryjczyków za i c h szyderstwa. Wizyta zaczęła s i ę od wyrżnięcia w

£

W. Reusch, D e r h i j t o i ^ ^ Leip-z i g 1931, s.44: "In'cTeiPLeip-zwefë^ïriÎE^^ er nach Alexandria"; Herodian, ed. Whittaker, IV 8 . 8 . , komentarz s.420: " C . ' s a r r i v a l i n the c i t y was probably between c. June/September 215"; F. M i l l a r , » Oxford 1964, s.156: "The r e a l course of events and the causes of the Alexandrian massacre carried out l a t e i n 215 remain a mystery".

7 Reusch, o p . c i t . , s.47 8 P. Flor. I I I 382; P. Oxy. X L I I I 3090.7. 9 P. Oxy. LI 3602-3605. 1 0 F. Roussel, F. De Visscher, L e s i n s c r i p t i o n s d i ^ Dmeir, Syria 23, 1942/43, s s . 1 7 3 - 1 9 0 p ° i C ^ K n c V î fv <7 5 9 ^ 67 pień komitetu powitalnego, a dalszy ciąg t y l k o p o t w i e r d z i ł krwio-żercze usposobienie tyrana - Karakalla wkroczył do miasta i

doko-11 nał d z i e ł a zniszczenia .

Herodian j e s t o wiele b a r d z i e j elokwentny i różni s i ę znacz-nie od Kassjusza Diona w o p i s i e wydarzeń. Według znacz-niego początek pobytu cesarza w mieście był nie t y l k o wolny od k o n f l i k t ó w , a l e nawet tryumfalny. Jednakże Karakalla pod pozorami przychylności ukrywał pragnienie zgładzenia mieszkańców miasta. Pretekstem do rzezi s t a ł o s i ę wcielenie młodych Aleksandryjczyków do f a l a n g i , utworzonej na wzór macedoński, d l a uczczenia pamięci Aleksandra Wielkiego, którego Karakalla zapamiętale naśladował. Kiedy ce-sarz dokonał już przeglądu młodzieży zgromadzonej na j a k i e j ś otwartej przestrzeni / îttfiiov / , o d d a l i ł s i ę i dał znak wojsku, które wcześniej otoczyło t e r e n . Nastąpiła masakra. Po dokonaniu

₁₂

Najkrótszy opis wypadków znajdujemy w żywocie K a r a k a l l i w zbiorze Scriptores H i s t o r i a e Augustae:

"inde / t z n . z A n t i o c h i i / Alexandriam p e t i i t , i n gymnasium populum convocavit eumque o b i u r g a v i t ; l e g i etiam v a l i d o s ad m i l i t i a m prae-cepit.- eos autem quos l e g e r a t o c c i d i t exemplo Ptolemaei Euergetis qui octavus hoc nomine a p p e l l a t u s e s t , dato praeterea signo m i l i -t i b u s , u -t hospi-tes suos occideren-t, magnam caedem Alexandriae fe-c i t "1 3.

Nie wchodząc w szczegóły zauważmy, że żadne z tych źródeł nie podaje ani daty, ani czasu trwania wizyty cesarza w Aleksan-d r i i i że zachoAleksan-dzi r ó ż n i c a mięAleksan-dzy Kassjuszem Dionem, który nie Aleksan- do-puszcza nawet myśli o jakimś pokojowym kontakcie między Karakallą a Aleksandryjczykami, i Herodianem, który wyróżnia dwa etapy t e j wizyty: okres tryumfalnego wjazdu i uroczystości powitalnych oraz

, -i 4 wielką masakrę, po k t ó r e j Karakalla natychmiast wyjechał .

1 1 Cassius Dio / e p i t . / 78.22-23, ed. H.B. Foster, E. Cary,

IX, London 1961, ss.332-336.

1 2 Herodian IV 9 . 8 . 1 3 SHA, Carac. 6.2-3.

W tym kontekście warto zwrócić uwagę na papirus z Hermopoli s 1 5

opublikowany przez Beruoît i Schwartza . Ten uszkodzony dokument zawiera fragment protokołu z procesu przed obliczem Karakalli. Pre-fekt Egiptu, Heraklitos, występuje tam w r o l i oskarżonego. Tekst j e s t pełen luk. Proces odbywa się poza Aleksandrią, może w Kanopos, Wspomniane są j a k i e ś zamieszki, które miały miejsce w Aleksandrii. Pojawia s i ę też wzmianka o jakichś ipyoAapoi , c z y l i przedsiębior-cach. Otóż rzadko cytowane Excerptum Vaticanum z H i s t o r i i Kassju-sza Diona zawiera wiadomość o wymordowaniu w i e l k i e j l i c z b y

tpyo->a(ioi w Aleksandrii1^1. Wydawcy wspomnianego papirusu z

Hermopo-l i s , świadomi i s t n i e n i a tego fragmentu excerptum, słusznie powiada-₁₇ l i go z wydarzeniami, których echa zawiera tekst papirusowy . Ca-ła sprawa zasługuje na uwagę. Frzede wszystkim nie wiadomo, czy i s t n i e j e j a k i ś związek między wydarzeniami, które zaprowadziły

pre-fekta Heraklita przed trybunał cesarski, a masakrą ludności Aleksan-d r i i .

Wydawcy papirusu z Hermopolis wyróżniają w przekazach autorów starożytnych trzy kolejne etapy r z e z i :

1/ e l i t y , zaraz po przyjeździe /Cass. Dio 77.22/ 2 / młodzieży /Herod. IV 9 . 6 , SHA, Carac. 6/

3/ ludności bez różnicy / C a s s . Dio 77.22, Herod. IV 9 . 7 , SHA Carac. 6 / .

Dodają przy tym, że ta pierwsza masakra wspomniana j e s t tylko ₁₈ u Diona i j e s t nieprawdopodobna . Uznają o n i , że proces należy do

19

pierwszej f a l i represji . Zaznaczają, że "proces miał miejsce po zamieszkach, których i s t n i e n i a historycy nam współcześni domyślali s i ę , pomimo milczenia autorów starożytnych. Proces ten, w c z e ś n i e j -szy od ogólnej r z e z i , czyni z prefekta w s p ó l n i k a . . . głównej

katego-2 0 «•

r i i rebeliantów . Tak przedstawia sią komentarz wydawców papirusu.

1 6 Petr. Patr. exc. Vat. 149 /s.231 Mai = 215. 1 - 4 D i n d . / , ed.

Boissevain, s.400 /Cassius Dio 7 7 . 2 2 . 3 / . 17 Benoit-Schwartz, o p . c i t . , s.23.

1 8 Benoit, Schwartz, s.29.

19 Benoît-Schwartz, s.31.

69

Należy skorygować zawartą w tym komentarzu błędną o p i n i ę , że autorzy antyczni nie wspominają o tym, i ż masakra była wyni-kiem zamieszek czy też buntu Aleksandryjczyków. Co prawda autorzy j e d n o g ł o ś n i e oskarżają Karakallę o dokonanie r z e z i n i e s z c z ę snych mieszkańców Aleksandrii, a l e , na przykład, w t e k ś c i e E c l o -ga Chronographica Synkellosa, opartym niewątpliwie na źródłach niechętnych Karakalli /czytamy tam o cesarzu, że był "żądny krwi i nigdy niczego dobrego nie u c z y n i ł " / znajdujemy informa-c j ę , że informa-cesarz "przybywszy do Aleksandrii wygubił j e j e l i t ę i

r 21

wiele pospólstwa z powodu buntu mieszkańców" . Te słowa przywo-łują na myśl oskarżenie o -npeffpeuoai nal STaaictaoa 2 2,

t j . o wysyłanie poselstw i bunty, skierowane przez Karakallę pod adresem Aleksandryjczyków, a zawarte w papirusie z Hermapolis. Oskarżenie t o , nawiasem mówiąc, stawia na t e j samej płaszczyźnie dwie różne formy działania a l e k s a n d r y j s k i e j o p o z y c j i : legalną /wysyłanie d e l e g a c j i do c e s a r z a / i nielegalną / r e b e l i ę / .

W t s i t o sposób doszliśmy do punktu, w którym źródła h i s t o r i o -g r a f i c z n e i cytowany papirus z-gadzają s i ę . Dokument papiruso-wy z Hermopolis potwierdza znany z Kassjusza Ldona fakt papiruso-wysłania poselstwa do Karakalli / c h o d z i o d e l e g a c j ę , która wyszła c e s a r z o -wi naprzeciw, co skończyło s i ę t r a g i c z n i e / . Pot-wierdza t a k ż e , że w Aleksandrii miały miejsce zamieszki, o czym wiedzieliśmy z Syn-k e l l o s a .

I s t n i e j ą przekazy d o t y c z ą c e korespondencji Karakalli w okre-sie jego pobytu w Aleksandrii. Epitome K s i f i l i n o s a zawiera wzmian-kę o l i ś c i e Karakalli do [iouAt] . Kie występują w n i e j wspomnia-ni wcześwspomnia-niej tpjfoAa|3oi

Warto przytoczyć ten fragment: " z a b i ł t y l u , że nie starcza odwagi, by mówić o ich l i c z b i e , a do |3oiAt| napisał, że

nieważ-ne j e s t , i l u i c h zginęło i k t ó r z y , bo wszyscy z a s ł u ż y l i na ten l o s "2 3. Kontekst wskazuje na t o , że chodzi tu o wszystkie o f i a r y

t e r r o r u w Aleksandrii w c z a s i e wizyty c e s a r s k i e j .

Odpowiednikiem tego s t r e s z c z e n i a l i s t u cesarskiego j e s t fragment zawarty w Excerpta Valesiana 392: "Antoninus mordując

21

Georgius Syncellus, 672, ed. Alden A. Mosshammer, Lipsiae 1984, s . 4 3 6 .

2 2 SB VI 9213 I I 14 = Etudes de Papyrologie 7, 1948, l . c i t . 2 3 Cassius Dio 7 8 . 2 2 . 3 , ed. Foster-Cary, s.334.

Aleksandryjczyków i zamieszkując w okręgu świątynnym napisał do yepoucia , ż e dokonuje oczyszczenia - a było to wtedy, kiedy

skła-dał bogu w o f i e r z e zwierzęta, a sobie - l u d z i "2\

Ponieważ oba terminy: (3ouAr| i yepouećoc występują u Kas-s j u Kas-s z a Diona jako o k r e ś l e n i a Kas-senatu rzymKas-skiego, uważa Kas-się te frag-menty / t j . i K s i f i l i n o s a , i Excerpta V a l e s i a n a / za świadectwa ko-respondencji Karakalli przebywającego w Aleksandii z senatem rzym-skim. Spotyka się nawet o p i n i ę , że chodzi t u po prostu o dwa

wa-r i a n t y s t wa-r e s z c z e n i a tego samego l i s t u2 5. Jednakże, j e ś l i będziemy

oba cytowane fragmenty uważali za dwa opisy tego samego l i s t u , to napotkamy sprzeczność n i e do pokonania. Trudno bowiem p r z y j ą ć , ż e w tym samym l i ś c i e K a r a k a l l a c y n i c z n i e p r z y z n a j e , że zmasakrował w i e l k ą l i c z b ę osób wedle zasady odpowiedzialności zbiorowej i ż e równocześnie o p i s u j e tę masakrę przy pomocy eufemizmu o "ceremo-niach o c z y s z c z a j ą c y c h " , których jakoby w t e n sposób d o p e ł n i a ł .

Czyżby więc chodziło o dwa różne l i s t y Karakalli z Aleksan-d r i i Aleksan-do senatu rzymskiego, wysłane w Aleksan-dwóch różnych okresach po-bytu? Być może. Jednakże i s t n i e j e powód, by o tym w ą t p i ć . Papirus z Hermopolis pozwala nam p r z y p u s z c z a ć , ż e tekst K a s s j u s z a Diona według Excerptum Vaticanum, zawierający wzmiankę o ipyoAcxpoi, j e s t b l i s k i autentycznego przekazu o l i ś c i e Karakalli do |łouXr| . Można, co prawda, t w i e r d z i ć , ż e K a r a k a l l a komunikował senatowi w Rzymie nawet szczegóły dotyczące a l e k s a n d r y j s k i c h przedsiąbiorców. Urażam j e d n a k , że należy r a c z e j interpretować (3ouAq z tego tekstu n i e jako senat rzymski, a jako radę miejską A l e k s a n d r i i , funkcjo-nującą od czasu reformy Septymiusza Sewera. Wyjaśniałoby to cyni-czny i lekceważący t o n l i s t u oraz t r e ś ć dotyczącą spraw lokalnych. Z k o l e i nie można w ą t p i ć , że tfepouctoc , do której c e s a r z zwraca się w innym l i ś c i e / E x c e r p t a Valesiana 3 9 2 / , to r z e c z y w i ś c i e senat rzymski. I t o w tym w ł a ś n i e l i ś c i e mamy do czynienia z h i p o k r y z j ą i eufemicznymi aluzjami do krwawych wydarzeń w A l e k s a n d r i i . Nato-miast tekst K s i f i l i n o s a , z opuszczonym " ipyo/Ux|łoi " , z o s t a ł , być może, po prostu dopasowany do opisu powszechnej masakry.

2 4 Exc. V a l . 3 9 2 / p . 7 5 7 / , C a s s i u s Dio 7 8 . 2 3 . 2 / b i s / , e d .

Foster-Cary, s . 3 3 6 . 2 5

P o r . F. M i l l a r , A ^ ^ d v ^ f ^ â â ^ i B ^ i S » s«158 " . 2 : "Th e

r e f e r e n c e might be to t h e s a m e l e t ï e rr f? ~ 'v~ ' ~

Zgodnie ze świadectwem Herodiana i tekstem papirusu z Hermo-p o l i s , n a s i l e n i e zamieszek i r e Hermo-p r e s j i zmieniało s i ę . Wbrew temu, co mówi K a s s j u s z D i o n , można w pobycie K a r a k a l l i wyróżnić dwa okresy:

1 / okres procesu H e r a k l i t a związanego m . i n . z jakimiś zamieszkami. W tym c z a s i e Karakalla n a p i s a ł l i s t do |3ouAf| Aleksandrii o egze-k u c j i ipyoAà|3oi / E x c . V a l . /

2 / okres w i e l k i e j r z e z i , którą Karakalla nie miał zamiaru chwalić się przed senatem w l i ś c i e znanym z Exc. V a l . 3 9 2 .

T o , co zostało z d z i e ł a Kassjusza D i o n a , n i e j e s t jedynym źródłem, które pozwala r z u c i ć światło na stosunki cesarza z (3oiAt) A l e k s a n d r i i w c z a s i e w i z y t y . Bardzo ważnych danych dostarcza pew-na i n s k r y p c j a dedykacyjpew-na pochodząca z A l e k s a n d r i i . Tekst dedyka-c j i podedyka-chodządedyka-cej od władz A l e k s a n d r i i odnosi s i ą do K a r a k a l l i okre-ślonego j a k o KoC(jOKp<xtoje i «WAoctxpocTUS oraz do J u l i i

Domny A u g u s t y2^ . W grudniu 1987 autor tych słów miał okazję

zapo-znać się z oryginałem t e j i n s k r y p c j i przechowywanym w magazynie Muzeum Grecko-Rzymskiego w A l e k s a n d r i i . Ogromną zaletą tego tek-stu jest dokładna d a t a : 15 Fhamenoth roku 2 4 , t j . 11 marca 2 1 6 r . n . e . Nie ma najmniejszego powodu by s ą d z i ć , że w momencie wykona-nia i n s k r y p c j i Karakalli już n i e było w A l e k s a n d r i i .

J . Schwartz próbował wprawdzie na podstawie P. S t r a s . :45 wysuwać h i p o t e z ę o wczesnym w y j e ź d z i e K a r a k a l l i z A l e k s a n d r i i i

rzekomych planach "powrotu do E g i p t u " na wiosnę 2 1 6 r .2 7, jednak

t e z a Schwartza opierała się na błędnej k o n i e k t u r z e i z w i ą z a n e j z nią i n t e r p r e t a c j i tekstu papirusowego. Pomyłkę tę udało się

sko-.28

rygowac .

Otóż można z całą pewnością s t w i e r d z i ć , że bezpośrednio po s t r a s z l i w e j r z e z i , stanowiącej akt ś l e p e j eksterminacji obejmują-c e j obejmują-całą ludność miasta od e l i t y aż po p l e b s , dedykaobejmują-cja t a k a , jak wspomniana w y ż e j , n i e byłaby możliwa. Nie byłoby ani odpowiednich warunków, ani nawet potrzeby wymuszania t a k i e g o w ł a ś n i e aktu na

2 6 SB I 4 2 7 5 .

2 7 P . S t r a s . I V 2 4 5 ; p o r . J . Schwartz, N o t ^ j r ^ l ^ s é ^ o u i ^

C a r a c a l l a en Egypte, CdE 3 4 , 1 9 5 9 , s s . 1 2 0 - 1 2 3 .

2 8 J . E . G . Whitehorne, D ^ C j i r ^ s a y ^ j j ^

71 Zgodnie ze świadectwem Herodiana i tekstem papirusu z Hermo-p o l i s , nasilenie zamieszek i r e Hermo-p r e s j i zmieniało s i ę . Wbrew temu, co mówi Kassjusz Dion, można w pobycie Karakalli wyróżnić dwa okresy:

1/ okres procesu Heraklita związanego m.in. z jakimiś zamieszkami. W tym czasie Karakalla napisał l i s t do [5ouAq Aleksandrii o egze-kucji LpyoAÓc|5oi /Exc. Val./

2/ okres w i e l k i e j r z e z i , którą Karakalla nie miał zamiaru chwalić się przed senatem w l i ś c i e znanym z Exc. Val. 392.

To, co zostało z d z i e ł a Kassjusza Diona, nie j e s t jedynym źródłem, które pozwala rzucić światło na stosunki cesarza z (3OUAT) Aleksandrii w czasie w i z y t y . Bardzo ważnych danych dostarcza pew-na inskrypcja dedykacyjpew-na pochodząca z Aleksandrii. Tekst dedyka-c j i podedyka-chodządedyka-cej od władz Aleksandrii odnosi sią do Karakalli okre-ślonego jako KocpoKpocTcoe i <t>iAocàpa:jïtg oraz do J u l i i Domny Augusty2^1. W grudniu 1987 autor tych słów miał okazję

zapo-znać się z oryginałem t e j inskrypcji przechowywanym w magazynie Muzeum Greeko-Rzymskiego w Aleksandrii. Ogromną zaletą tego

tek-stu j e s t dokładna data: 15 Fhamenoth roku 24, t j . 11 marca 216 r . n.e. Nie ma najmniejszego powodu by sądzić, że w momencie wykona-nia inskrypcji Karakalli już nie było w Aleksandrii.

J. Schwartz próbował wprawdzie na podstawie F. Stras. ^'.45 wysuwać hipotezę o wczesnym wyjeździe Karakalli z Aleksandrii i

27

rzekomych planach "powrotu do Egiptu" na wiosnę 216 r . , jednak teza Schwartza opierała się na błędnej koniekturze i związanej z nią i n t e r p r e t a c j i tekstu papirusowego. Pomyłkę t ę udało się

sko-.28 rygowac

Otóż można z całą pewnością stwierdzić, że bezpośrednio po s t r a s z l i w e j r z e z i , stanowiącej akt ś l e p e j eksterminacji obejmują-c e j obejmują-całą ludność miasta od e l i t y aż po plebs, dedykaobejmują-cja taka, jak wspomniana wyżej, nie byłaby możliwa. Nie byłoby ani odpowiednich warunków, ani nawet potrzeby wymuszania takiego właśnie aktu na

2 6 SB I 4275.

2 7 P. Stras. IV 245; por. J. Schwartz, N o t ^ s u r ^ J e ^ ^

Caracalla en Egypte, CdE 34, 1959, ss.120-123.

28

J.E.G. Whitehorne, D i ^ C â r ^ j ^ y . a . j ^ ^ Egvpt?, CdE 57, 1982, s s . 1 3 ^ 0 ? 7 ^

sterroryzowanych Aleksandryjczykach ocalałych z pogromu. Można więc uważać datę inskrypcji za terminus post quem wielkiej rze-z i , a więc i wyjarze-zdu Karakalli rze-z Aleksandrii. Jest rze-zresrze-ztą mało prawdopodobne, by Karakalla zamierzał opuścić Aleksandrię przed kwietniem, miesiącem pełnym świąt dynastycznych, miejskich i

re-l i g i j n y c h , związanych z kure-ltem S a r a p i s a2 9. Można nawet sądzić,

że te święta stały się okazją do wydarzeń, które przekształciły się w masakrę ludności. Najprawdopodobniej, zgodnie z przekazem Herodiana, Karakalla opuścił miasto zaraz po r z e z i . Było to przy-puszczalnie właśnie w kwietniu 216 r .

Tak zakończył się najbardziej dramatyczny epizod w h i s t o r i i kontaktów Aleksandrii z rzymską władzą. Aleksandria wyszła z nie-go zrujnowana i osłabiona, a tendencje antyrzymskie umocniły s i ę . Jeszcze kilka razy w I I I w. miasto było widownią powstań i oblę-żeń, jednak nigdy nie osiągnęło w stosunkach z Rzymem statusu partnera.

2 9 Por. A . S . Hoey et a l . , , YCS 7 , 1940,

ss.99-112; W . F . Snyder, Public A i m i w r s a r i ^ i r r ^ I a e Roman Empire,

YCS 7 , 1 9 4 0 , ss.272-273. s ^ ^ - ^ - c ^ Tomasz Mikocki

Uniwersytet Warszawski

SU3 SPECIE DEAE ATQUE DEI. RODZINNE UWARUNKOWANIA ŻEŃSKICH ASYMILACJI Z BÓSTWAMI W STAROŻYTNYM RZYMIE

Jednym z charakterystycznych aspektów politeistycznej grec-ko-rzymskiej kultury była skłonność do oddawania wybranym osobom śmiertelnym kultu analogicznego do kultu bóstw lub nawet do uzna-wania tych osób za bóstwa ze względu na ich szczególną pozycję,

zasługi albo wyjątkowe zalety, jak np. uroda lub męstwo1. To

zrównanie człowieka z bogiem przebiegać mogło w trojaki sposób. Pierwszym jest nazwanie danej osoby bogiem, częstsze po śmierci, rzadsze za życia. Jest to zabieg, który możemy określić jako dei-fikację. Człowiek w jego efekcie wchodzi do panteonu, staje się jeszcze jednym z wielu, nowym bóstwem. Sposobem drugim jest zrów-nanie śmiertelnika z uznanym bogiem. Zabieg taki możemy określić terminem asymilacja, gdyż przejawiał się on w ikonografii upodob-nieniem do boga. Asymilacja taka ma oczywiście swoją wymowę nomi-nalną. Wybraną osobę nazywa się po prostu imieniem bóstwa, prze-nosi na nią epitety z danym bogiem związane lub określa się ją jako nowe wcielenie dawnego boga fnp. nowy Dionizos, nowa Hera). Sposób trzeci to asocjacja w kulcie - oddawanie wspólnego kultu bó-stwu i śmiertelnikowi, przejawiające się najczęściej w umieszczeniu

o #

posągu człowieka w świątyni . Dowodem takich zabiegów, obok za-chowanych posągów i innych wyobrażeń, są inskrypcje będące takie-go kultu potwierdzeniem.

1 Por. F. Riewald, D ^ J j l g e r ^ t o ^ ^

et^onęjaj^ti^oi^^ 1912; pozniejszą obfitą li-t e r a ^ T u r ç z a ^ J . Tondriau, ^i&JiggJI^-"

^ d ^ d u c i d ^ e d e s s o i ^ TïAssBuae K ą i s j ą i ^ k /1955-1975/, ins * ANRW

o s t a t n i o H . Wrede, Ç o j i â g ç i ^ y ^ ç ^ f j g ^ ^

y a t g e r s o n e n ^ ^ d ^ Mainz 1981.