ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI, zeszyt 5 – 2013
Józef Pawe@ DARSKI, Gramatyka niemiecka z uwagami konfrontatywnymi, Po-znaE: Wydawnictwo Naukowe UAM 2012, ss. 526. ISBN: 978-83-232-2433-4.
Polski rynek ksi[\ki zosta@ niedawno wzbogacony now[ publikacj[ poznaEskiego jazykoznawcy Józefa Paw@a Darskiego pt. Gramatyka niemiecka z uwagami
konfron-tatywnymi, wydan[ przez Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu. Przydawkanowa odnosi sia przy tym nie tylko do roku wydania ksi[\ki, ale
przede wszystkim do istoty i sposobu prezentacji tytu@owego zagadnienia, czyli gramatyki niemieckiej. Opiera sia ona bowiem na autorskiej teorii analizy jazykowej, uwzgladnia-j[cej ogólnoludzkie cechy j8zyka oraz zasad8 empirii L. Hjemsleva, które czyni[ z niej, po pierwsze, opis naukowy, po drugie zac stanowi[ podstawa do konfrontacji z gramatykami innych jazyków. Oprócz podstawowego novum, polegaj[cego na sformu@owaniu definicji kategorii gramatycznych oraz regu@ funkcjonowania jazyka niemieckiego, publikacja J.P. Darskiego zawiera opis konfrontatywny niemiecko-polski, który stanowi cenne dope@nie-nie owej innowacji, zw@aszcza \e Autor dokonuje porównania systemów jazykowych, bazuj[c na nowatorskiej analizie. Gramatyka napisana jest w jazyku polskim, na który tak\e zosta@y przet@umaczone przytoczone przyk@ady niemieckie. Dziaki takim zabiegom podracznik zyska@ na wartocci i sta@ sia dostapny równie\ dla neofilologów nieznaj[cych jazyka niemieckiego, a zainteresowanych na przyk@ad samym modelem opisu grama-tycznego.Publikacja jest ponadto pierwsz[ gramatyk[ jazyka niemieckiego dostosowan[ do nowych zasad ortografii niemieckiej, obowi[zuj[cych od 2006 r..
Na szczególn[ uwaga, w porównaniu z innymi gramatykami jazyka niemieckiego, zas@uguje pe@ny, wyczerpuj[cy opis kategorii gramatycznych w p@aszczyfnie fonetyczno--prozodycznej, morfologicznej i sk@adniowej. Ksi[\ka sk@ada sia z dwunastu rozdzia@ów. W pierwszym rozdziale Autor definiuje pojacie gramatyki oraz przedstawia przegl[d i ocena gramatyk niemieckich wraz z tradycyjnym paradygmatem, odwo@uj[cym sia do intuicji badacza, ró\norodnocci kryteriów definiowania oraz klasyfikacji kategorii grama-tycznych. Po jego lekturze nasuwa sia wniosek, \e dotychczasowe opisy gramatyczne nie spe@niaj[ wymogów naukowocci i przydatnocci dydaktycznej.
W obszernym rozdziale drugim J.P. Darski omawia problematyka ogólnoludzkich cech
komunikowania sia (tekst jako jednostka jazykowa zbudowana z innych jednostek pod-rzadnych), forma dfwiakowa (oparta na wdechu i wydechu mówcy), forma pytania. Sta-nowi[ one dla Autora podstawa jego nowatorskiej analizy, m.in. wyodrabnienia jednostek
strony d;wi8kowej j8zyka i jednostek strony znaczeniowej j8zyka.
Jednostki strony dfwiakowej uzyskano poprzez rozgraniczenie g@osów interlokutorów, na podstawie przerw wynikaj[cych z wdechu i wydechu jednego mówcy oraz z przerw intonacyjnych, tak\e podczas cpiewu (skandowania) oraz przeci[gania/wzd@u\ania g@osek. Autor opisuje takie jednostki, jak sekwencje wypowiedzi, wypowied;, sekwencja jednego
mówcy, sylaba, g=oska. Nastapnie przedstawia budowa aparatu mowy i podaje funkcje
poszczególnych artykulatorów, dokonuje klasyfikacji g@osek w jazyku niemieckim, ilu-struj[c korelacja poszczególnych segmentów fonicznych z ich reprezentacjami graficz-nymi. Porównuje artykulacja g@osek niemieckich i polskich, wykazuj[c podobieEstwa i ró\nice, poparte przyk@adami i zakoEczone sformu@owaniem regu@ o wysokiej wartocci dydaktycznej. KoEcz[c bardzo szczegó@ow[, obszern[ i adekwatn[ pod wzgladem dydak-tycznym charakterystyka tych\e jednostek, Autor prezentuje zestawienie g@ównych b@a-dów pope@nianych w wymowie niemieckiej przez Polaków, a powstaj[cych na skutek negatywnej interferencji fonetyczno-grafemicznej. Zwraca równie\ uwaga, popieraj[c to adekwatnymi przyk@adami, na heterogenicznocj niemieckiej wymowy i wynikaj[ce z tego faktu zró\nicowanie fonostylistyczne,.
Na podkreclenie zas@uguje fakt, \e w swoim opisie zagadnieE fonetycznych Autor po-s@uguje sia najnowszym s@ownikiem wymowy niemieckiej Deutsches
Aussprachewörter-buch (De Gruyter 2009), którego autorami s[ E.-M. Krech, E. Stock, U. Hirschfeld i L.Ch.
Anders, co oznacza uwzgladnienie aktualnego stanu badaE ortoepicznych wraz z mody-fikacjami zapisu IPA.
W dalszej czacci tego rozdzia@u wprowadzone s[ jednostki j8zykowe ze znaczeniem, tj. g@ównie wypowied; minimalna, potencjalna wypowied; minimalna, wypowied; minimalna
prosta i kompleksowa, s=owoformy prymarne, sekundarne i tercjarne oraz ich klasyfikacja
na s=owoformy proste i z=oAone. Wyodrabnienie jednostek ze znaczeniem odbywa sia za pomoc[ pytaE i odpowiedzi jako metody ustanowionej w oparciu o ogólnoludzkie cechy jazykowe. Bazuje ona w gruncie rzeczy na badaniu znaczenia, tj. ocenie poprawnocci wy-powiedzi i ocenie zmiany jej znaczenia. S@owoformy stanowi[ metodologiczne rozwi[-zanie problemu granic wyrazu, przydatne zw@aszcza w konfrontacji z innym jazykiem. Podrozdzia@y ksi[\ki pocwiacone jednostkom strony znaczeniowej jazyka wymagaj[ uwa\nej lektury, poniewa\ Autor przedstawia w tej kwestii zupe@nie nowatorskie podej-ccie1 i pos@uguje sia now[ terminologi[. Tym w@acnie modelem Autor pos@uguje sia równie\ w eksplikacji kolejnych zagadnieE.
1
Przedstawione wczecniej przez prof. J.P. Darskiego po niemiecku w Linguistisches
Analyse-modell. Definitionen grundlegender grammatischer Begriffe (PoznaE 1987) oraz w nowym i
uzupe@-nionym wydaniu Linguistisches Analysemodell. Definitionen grundlegender grammatischer Begriffe (2. völlig neu bearbeitete und ergänzte Auflage, PoznaE 2004).
W rozdziale trzecim J.P. Darski prezentuje fundamentalny dzia@ gramatyki, a miano-wicie podzia@ na czacci mowy. Stosowana przy tym terminologia jest w wiakszocci wy-padków odmienna od tradycyjnej, zw@aszcza w warstwie znaczeniowej. Okreclenia czacci mowy w tej gramatyce s[ numerowane i maj[ dodatkowo nazwy, mnemotechniczne, pochodz[ce po czacci z tradycyjnej wiedzy gramatycznej. Poszczególne czacci mowy zdefiniowane s[ prymarnie na bazie wyodrabnionych we wczecniejszym rozdziale jedno-stek strony znaczeniowej jazyka oraz wtórnie za pomoc[ metod gramatyki strukturalnej, tj. próby/testu eliminacji, zastapowania oraz transformacji. W stosunku do sposobu trakto-wania czacci mowy gramatyki tradycyjnej nie spotkamy tu sk@adniowo-semantycznej analizy danej czacci mowy, np. partyku@y. Autor definiuje partyku@a jako s@owoforma ter-cjarn[, która jest fakultatywna pod wzgladem obecnocci w wypowiedzi i nie stanowi odpowiedzi na \adne pytanie (s. 147). Taka definicja oznacza, \e zarówno partyku@y afektuj[ce (Modalpartikeln), jak i sytuuj[ce/ograniczenia (Gradpartikeln) oraz partyku@a neguj[ca (Negationspartikel) nie podlegaj[ rozró\nieniu w tym modelu opisu. Z dydaktycznego punktu widzenia takie podejccie stanowi znaczne uproszczenie, z dru-giej jednak strony dalsza klasyfikacja partyku@ wydaje sia niezbadna do precyzyjnego opisu np. funkcji pragmatycznych ich poszczególnych podklas. W gramatyce nie mamy szczegó@owej klasyfikacji semantycznej danej czacci mowy, np. przys@ówka.
Zaprezentowana klasyfikacja s@owoform zawiera wiele ciekawych, przydatnych roz-wi[zaE, np. rzeczowniki lub frazy rzeczownikowe (tradycyjnej gramatyki) nazwane zosta-@y modyfikatorami potencjalnego finitum (s. 142), gdy wystapuj[ w zwrotach jazykowych (np. w tzw. Funktionsverbgefüge). Zaimek zwrotny obligatoryjny oznacza czacj mowy, która jest niezbywalnym elementem czasownika w odró\nieniu od zaimka zwrotnego w funkcji dope@nienia, bad[cego tu s=owoformK deiktycznK (s. 144 i 149-150). W grama-tykach jazyka niemieckiego spotykamy rozbie\nocci w interpretacji przymiotnika. W gra-matyce J.P. Darskiego ta czacj mowy obejmuje zarówno przymiotniki w ccis@ym s@owa znaczeniu, jak równie\ imies@owy, liczebniki, a wiac czacci mowy „stoj[ce przed rze-czownikami i zawa\aj[ce ich znaczenie” (s. 160-161).
W rozdzia@ach od czwartego do ósmego zawarta jest morfologiczna charakterystyka poszczególnych czacci mowy, tj. czasownika, rzeczownika, s@owoform funkcyjnych i przymiotnika.
Opis czasownika skupia sia g@ównie na jego koniugacji. Zawiera wiele interesuj[cych, niespotykanych powszechnie regu@, ich wyjacnieE lub uzupe@nieE. Przyk@adem zwiaz@ej i klarownej regu@y (w stosunku do innych gramatyk, np. Duden Grammatik, 6. neu bearb. Auflage, 1998) jest regu@a odnocnie do tworzenia form trybu rozkazuj[cego, mówi[ca, \e w 2. os. liczby pojedynczej -e jest do@[czane fakultatywnie, gdy temat czasownika w 2 os. nie koEczy sia na -e i gdy nie wystapuje wymiana samog@oski tematu fleksyjnego. Wyj[-tek stanowi czasownik sehen (siehe! – s. 192-193).
Za wyk@adniki kategorii gramatycznych Autor uznaje tematy fleksyjne, a nie koE-cówki. Dlatego te\ opis koniugacji jest odmienny od tradycyjnego i przy tym – co trzeba przyznaj – prostszy. Na przyk@ad w trybie oznajmuj[cym i przypuszczaj[cym wyk@adniki
syntaktyczne okazuj[ sia byj takie same, gdy za punkt wyjccia obierze sia tzw. temat
fleksyjny.
J.P. Darski odnosi sia do sprzecznocci wystapuj[cych w s@ownikach jazyka nie-mieckiego i gramatykach w zakresie form czasownika, np. imies@owu czasu przesz@ego, podaj[c regu@a tworzenia tych form, która podwa\a rozbie\nocci form podawanych w in-nych fród@ach (s. 219-220). Podobnie jest w przypadku czasowników z przedrostkiem
miss- (s. 220). Takie fragmenty opisu stanowi[ bez w[tpienia uaktualnienie i poszerzenie
wiedzy gramatycznej.
Nowa terminologia w odniesieniu do nazw czasów wskazuje równoczecnie na funkcja danej formy czasownika, np. Futur jako czas modalny albo Perfekt jako czas przesz=y
dialogowy (s. 175).
Autor prezentuje nowatorski sposób tworzenia z@ozonych form czasownika, wycho-dz[c od podzia@u bezokoliczników. Nowe regu@y ilustruj[ce formy czasownika opieraj[ sia na finitum czasownika werden, sein lub haben (w okreclonym trybie) oraz danym bezokoliczniku.
W rozdziale dotycz[cym rzeczownika na uwaga zas@uguje opracowanie zasad dekli-nacji wed@ug wyk@adników liczby pojedynczej i liczby mnogiej.
W przypadku czacci mowy zwanej przez Autora s=owoformami funkcyjnymi mamy do czynienia z rodzajnikami, zaimkami przymiotnymi (w gramatyce G. Helbig i J. Buscha na okreclenie tej czacci mowy stosowany jest termin Artikelwörter) oraz z przyimkami i rodzajnikami przyimkowymi w formie cci[gniacia przyimka z rodzajnikiem. Autor cha-rakteryzuje poszczególne subklasy s@owoform funkcyjnych. Koncentruje sia przede wszystkim na podaniu regu@ u\ycia poszczególnych rodzajników, tj. okreclonego, nie-okreclonego, zerowego i przyimkowego. Nie wdaje sia natomiast w szczegó@ow[ dysputa na temat funkcji semantycznej tych rodzajników.
W przypadku charakterystyki przyimka nale\y zauwa\yj opis alternatywnej rekcji oraz postpozycji, które z perspektywy dydaktycznej stanowi[ zagadnienie problematycz-ne. Zosta@o ono dobrze zegzemplifikowaproblematycz-ne.
W rozdziale ósmym znajdujemy opis przymiotnika (wed@ug terminologii J.P. Dar-skiego), zarówno jego budowy morfologicznej, pozycji, jak i deklinacji (stopniowanie by@o tematem rozdzia@u wczecniejszego). Szczególnie wa\ne jest sformu@owanie regu@ dotycz[cych deklinacji przymiotnika w oparciu o rozró\nienie miadzy determinujKcymi i niedeterminujKcymi wyk=adnikami przymiotnika. Polegaj[ one w gruncie rzeczy na roz-poznaniu przypadka i rodzaju rzeczownika, przy czym wyk@adnik okreclaj[cy/ deter-minuj[cy te kategorie przy przymiotniku staje sia wtedy zbadny i odwrotnie. Regu@y te w radykalny sposób upraszczaj[ proces dydaktyczny deklinacji przymiotnika.
Nie mniej interesuj[ce jest opracowanie tematu cz=ony wypowiedzi. Intencj[ Autora jest unikniacie nieprecyzyjnych, intuicyjnie motywowanych definicji zdania i czacci zda-nia. Wyodrabnienie cz@onów wypowiedzi w gramatyce autorstwa J.P. Darskiego opiera sia na próbie zastapowania pewnych potencjalnych wypowiedzi minimalnych
cz=on was – przez pytanie was?) lub przez odnoPniki (np. Bring mir bitte, die heutige Zeitung! – Bring sie mir bitte!) (s. 337-338). Ich klasyfikacja przebiega zgodnie z
klasy-fikacj[ czacci mowy, tzn. odwo@ania do morfologicznej reprezentacji poszczególnych s@owoform, tj. czacci mowy, np. „S@owoforma reprezentowana morfologicznie przez dzie-si[t[ czacj mowy (s@owoforma modaln[) to pi[ty cz@on wypowiedzi” (cz=on modalny; s. 342). Z opisu wynika, \e Autor pos@uguje sia równie\ prób[ eliminacji (np.
fakultatyw-ny celownik vs. dope=nienie w celowniku; s. 350-351). Cz@ofakultatyw-ny wypowiedzi, podobnie jak
czacci mowy, s[ numerowane i opatrzone dodatkowo nazwami, które pod wzgladem for-malnym, ale ju\ nie merytorycznym, pokrywaj[ sia czacciowo z terminologi[ tradycyjn[ (np. formalny podmiot to es lub man; s. 344). Klasyfikacj[ objate s[ wszystkie s@owo-formy, czyli nawet te, które w gramatyce tradycyjnej nie maj[ statusu czacci zdania, np.
szósty cz=on wypowiedzi (cz=on partyku=y). Gramatyka nie zawiera opisu wyodrabnienia
wszystkich cz@onów wypowiedzi, w zwi[zku z tym w niektórych przypadkach rodz[ sia pytania o szczegó@y tej procedury, np. o cz@on partyku@y lub cz@on spójnikowy, o który nie mo\na zapytaj pytaniem prymarnym ani zast[pij go odnocnikiem.
Opis p@aszczyzny prozodycznej w gramatyce J.P. Darskiego (rozdzia@ 10) stanowi godne uwagi, po\yteczne uzupe@nienie opisów gramatycznych. Prozodia bywa bowiem traktowana w gramatykach po macoszemu. Tutaj przedstawiono szczegó@owe regu@y akcentuacji s@owoform z uwzgladnieniem ró\nego typu prefiksów, form homofonicznych, s@owoform obcych, z@o\onych oraz skrótowców. Istotny jest równie\ opis akcentuacji s@owoform w wypowiedzi oraz intonacji wypowiedzi. Niektóre regu@y s[ elementem specjalistycznych publikacji, trudno natomiast znalefj je w innych gramatykach, np. re-gu@a dotycz[ca prefiksu miss-, która mówi, \e „miss- jest nieakcentowane, je\eli wysta-puje bezpocrednio przed tematem czasownika” (s. 378) w odró\nieniu od pozycji przed innym prefiksem. Przydatna jest egzemplifikacja akcentuacji wyrazów obcego pochodze-nia, które w jazyku polskim maj[ podobne brzmienie. Wskazano na ró\nice w akcentuacji skrótowców w obu jazykach, jak równie\ rytmu w wypowiedzi. Scharakteryzowano nie-zgodnocci dotycz[ce si@y wydechu i ustawienia ruchomych artykulatorów, skutkuj[ce zró\nicowaniem realizacji mowy w jazyku niemieckim i polskim.
Trecci[ kolejnego rozdzia@u jest przede wszystkim u\ycie czasów gramatycznych, trybu przypuszczaj[cego, strony biernej oraz problematyka walencji. Na podstawie swoi-stego podzia@u czasów, który odwo@uje sia bezpocrednio do u\ycia okreclonych form czasowych w okreclonych wypowiedziach, opracowano regu@y u\ycia trybu przypusz-czaj[cego. Taka koncepcja ma szczególne znaczenie, gdy\ zinterioryzowanietego zagad-nienia przez ucz[cych sia jazyka niemieckiego Polaków przysparza sporo k@opotów. W równie innowacyjny, a zarazem praktyczny sposób przedstawiona jest ró\nica miadzy stron[ biern[ a stron[ czynn[ w odniesieniu do pragmatycznych regu@ (na przyk@ad czyn-nocj cwiadoma vs. niecwiadoma; s. 433), a nie tylko semantycznej opozycji miadzy tymi stronami.
Podejccie do problematyki walencji w gramatyce J.P. Darskiego eliminuje nieostrocj tego pojacia i okreclenia wartocciowocci czasownika, zw@aszcza w zakresie odgraniczenia
cz@onów fakultatywnych od lufnych. Autor wyró\nia jedynie cz@ony obligatoryjne i fakul-tatywne w konkretnej wypowiedzi. Stwierdzenie obligatoryjnocci cz@onu jest uwarunko-wane poprawnocci[ wypowiedzi (próba eliminacji) oraz jej znaczeniem, jecli chodzi o okreclenia czasowe niezbadne do zbudowania okreclonego wariantu czasu grama-tycznego (vide s. 440). Pozosta@e cz@ony w wypowiedzi pe@nej, tj. poza cz@onami obligato-ryjnymi, to cz@ony fakultatywne.
Ukoronowaniem omawianej gramatyki jest ostatni, dwunasty rozdzia@, pocwiacony opisowi szyku cz@onów w wypowiedzi pojedynczej i z@o\onej. Pieczo@owicie omówiono zagadnienie szyku, pocz[wszy od wyodrabnienia w wypowiedzi przedpola, postpola, pola
centralnego i koQcowego oraz okreclenia pozycji cz@onów w tych polach. Badaniem
objato zarówno szyk neutralny, jak i wyró\niony. Interesuj[ce i przydatne dydaktycznie s[ wskazania na odmienny ni\ w jazyku niemieckim szyk cz@onów w jazyku polskim.
Rozdzia@ dwunasty wype@nia luka tematyczn[ w gramatyce jazyka niemieckiego. War-tocj tego opisu jest nie do przecenienia na tle dotychczasowych opracowaE tego bloku tematycznego w innych gramatykach.
Reasumuj[c mo\na cmia@o stwierdzij, \e publikacja Gramatyka niemiecka z uwagami
konfrontatywnymi J.P. Darskiego nie tylko przedstawia aktualn[ deskrypcja niemieckiego
systemu jazykowego, lecz tak\e pionierskie podejccie do wielu zagadnieE dziaki innowa-cyjnemu autorskiemu modelowi analizy jazykowej. Uzupe@nienie publikacji o opis seg-mentów fonetycznych, omówienie ich artykulacji, eksplikacje dotycz[ce cech prozodycz-nych oraz szyku (rozdzia@y drugi, dziesi[ty, dwunasty) stanowi[ z pewnocci[ wzboga-cenie i uaktualnienie niejednej dotychczasowej gramatyki. Rozdzia@y drugi, trzeci i dzie-wi[ty zawieraj[ kwestie kontrowersyjne i metodologicznie trudniejsze – mo\na dysku-towaj z objacnieniem modelu analizy i opart[ na nim klasyfikacj[, natomiast rozdzia@y traktuj[ce o poszczególnych czacciach mowy oraz kategoriach z nimi zwi[zanych (roz-dzia@y czwarty, piaty, szósty, siódmy, ósmy i jedenasty) nale\y ocenij równie\ w kate-gorii uzupe@nienia i poszerzenia wiedzy, ale zarazem uproszczenia opisu i regu@ grama-tycznych.
Ksi[\ka zarysowuje now[ tendencja opisu gramatycznego, opart[ na postulacie jedno-litego kryterium, a zatem s@uszn[ perspektywa badania i opisu jazyka. Widoczne s[ w niej zarówno elementy dydaktyczne, które spe@nia m.in. jako kompendium gramatyki, ale rów-nie\ cechy specjalistycznej publikacji jazykoznawczej dziaki przedstawionej w niej teorii analizy lingwistycznej. Dodatkowym walorem s[ liczne uwagi konfrontatywne, które czy-ni[ zeE równoczecnie atrakcyjny podracznik akademicki.
Magdalena Szulc-Brzozowska Katedra J8zykoznawstwa GermaQskiego w Instytucie Filologii GermaQskiej KUL
