U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S Kà O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLV, 1 SECTIO H 2011
Zakáad Statystyki i Ekonometrii, Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie Zakáad Analizy Historii ZdarzeĔ i Analiz Wielopoziomowych, Szkoáa Gáówna Handlowa
ANNA JANKIEWICZ-SIWEK, DOROTA BARTOSIēSKA
Jako Ğü Īycia – istota, uwarunkowania, wskaĨniki... oraz praktyka badaĔ w Polsce
Quality of life – definition, determinants, indicators and the practice of research in Poland
Wprowadzenie
JakoĞü Īycia jest przedmiotem zainteresowania ekonomistów, statystyków, so- cjologów i polityków. ĩycie ludzkie jest wartoĞcią najwyĪszą, a jego jakoĞü decyduje o zadowoleniu i moĪliwoĞciach rozwoju kaĪdego czáowieka i caáego spoáeczeĔstwa.
JakoĞü Īycia ludnoĞci jest związana z rozwojem spoáeczno-gospodarczym i wzrostem gospodarczym. Wpáywa ona bowiem na jeden z czynników wzrostu gospodarczego – kapitaá ludzki. Decyduje ona o fizycznej sprawnoĞci ludzi, ksztaátując ich wydaj- noĞü, tempo pracy oraz formując psychiczno-intelektualną kondycjĊ ludzi poprzez stworzone warunki rozwoju, wyksztaácenie i poziom przygotowania zawodowego, co rozwija ich kreatywnoĞü i innowacyjnoĞü. Ponadto spoáeczne odczucia dotyczące jakoĞci Īycia i perspektyw jej poprawy ksztaátują klimat gospodarczy, w szczegól- noĞci klimat inwestycyjny, co przekáada siĊ na koniunkturĊ gospodarczą 1. Z drugiej strony, wzrost gospodarczy moĪe wpáywaü na jakoĞü Īycia zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Przyrost produktu krajowego stanowi potencjalny warunek moĪliwoĞci poprawy jakoĞci Īycia. Z drugiej strony jednak, wzrost gospodarczy moĪe prowadziü do obniĪania jakoĞci Īycia ludnoĞci poprzez degradacjĊ Ğrodowiska naturalnego oraz przekraczanie iloĞciowych granic konsumpcji, mogących skutkowaü m.in. pogor- szeniem stanu zdrowia i nieracjonalnym gospodarowaniem czasem. Jednoczesny wzrost gospodarczy oraz podnoszenie poziomu i jakoĞci Īycia ludnoĞci decydują
1 Por. J. Berbeka, Poziom Īycia ludnoĞci a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej, Wydawni- ctwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s. 39-41.
o rozwoju spoáeczno-gospodarczym. Na wzrost jakoĞci Īycia ma wpáyw postĊpująca informatyzacja, globalizacja, a takĪe rozwój máodych demokracji wraz z tendencjami liberalistycznymi i konsumpcyjnymi.
Jeden z badaczy jakoĞci Īycia M. Rapley stwierdza, Īe jakoĞü Īycia to synonim:
szczĊĞcia, zadowolenia z Īycia, wolnoĞci od przymusu, stan caákowitego poczucia dobrostanu (fizycznego, psychicznego i spoáecznego), a nie tylko braku choroby, obiektywnie dobrego funkcjonowania, równowagi psychicznej, pomyĞlnoĞci, samo- realizacji, komfortu psychicznego, niskiego bezrobocia, wysokich dochodów, dobrego Īycia, radoĞci, dobrych doĞwiadczeĔ Īyciowych, peánej znaczącej egzystencji 2 . Nie istnieje obecnie jeden uniwersalny miernik, za pomocą którego moĪna dokonywaü pomiaru jakoĞci Īycia. Jest ona opisywana za pomocą wielu zmiennych, które wy- raĪane są w róĪnych jednostkach miary. Są to cechy jakoĞciowe, których pomiar jest subiektywny.
Celem artykuáu jest przedstawienie istoty jakoĞci Īycia, jej uwarunkowaĔ i wskaĨ- ników, a takĪe przegląd dotychczasowych badaĔ nad jakoĞcią Īycia w Polsce. Artykuá skáada siĊ z trzech rozdziaáów. W rozdziale pierwszym opisano istotĊ i uwarunkowa- nia jakoĞci Īycia, w drugim przedstawiono wskaĨniki jakoĞci Īycia, zaĞ w trzecim dokonano przeglądu dotychczasowej praktyki badaĔ nad jakoĞcią Īycia w Polsce.
1. Istota i uwarunkowania jakoĞci Īycia
Termin „jakoĞü Īycia” pojawiá siĊ w drugiej poáowie XX wieku. Badania nad jakoĞcią Īycia zostaáy zapoczątkowane przez fiĔskiego naukowca E. Allardta, który zaproponowaá, Īeby badania nad poziomem Īycia rozszerzyü o dwa nowe elementy, które skáadają siĊ na jakoĞü Īycia: analizĊ stanów uczuciowych (to love) oraz poczucie istnienia, bycia kimĞ (to be).
Do powstania zainteresowania jakoĞcią Īycia przyczyniáo siĊ rozczarowanie wzro- stem gospodarczym oraz przekonanie, Īe wzrost dóbr materialnych nie wystarcza, Īeby Īycie ludzkie byáo lepsze 3. Zwrócono uwagĊ na to, Īe wzrost gospodarczy, obok skutków pozytywnych powoduje równieĪ skutki negatywne, takie jak: degradacja Ğrodowiska naturalnego, dezintegracja wiĊzi miĊdzyludzkich, patologie spoáeczne.
ZauwaĪono, Īe zadowolenie, jakie czerpie czáowiek z Īycia, nie zaleĪy wyáącznie od dóbr materialnych, które posiada, lecz takĪe od moĪliwoĞci realizacji wyĪszych potrzeb, takich jak: stan ducha, poczucie bezpieczeĔstwa, moĪliwoĞü samorealizacji, partycypacja w Ğrodowisku, w którym funkcjonujemy jako mieszkaniec 4.
2 M. Rapley, Quality of Life Research. A Critical Introduction, Sage Publication, London 2003, s. 28.
3 J. Rutkowski, JakoĞü Īycia. Koncepcja i projekt badania, Z Prac Zakáadu BadaĔ Statystyczno- Ekonomicznych, Warszawa 1987, 162, s. 7.
4 W. Ostasiewicz, Ocena i analiza jakoĞci Īycia, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocáawiu, Wrocáaw 2004, s. 12.
W literaturze przedmiotu istnieją dwa podejĞcia do jakoĞci Īycia5:
– podejĞcie obiektywne, wedáug którego jakoĞü Īycia to obiektywne warunki Īycia ludzi, mierzone za pomocą obiektywnych zmiennych, takich jak: dynamika PKB, zanieczyszczenie Ğrodowiska, stopa ĞmiertelnoĞci niemowląt, zdrowotne, materialne i spoáeczne warunki Īycia ludzi;
– podejĞcie subiektywne, które utoĪsamia jakoĞü Īycia z satysfakcją, jaką czerpią ludzie z róĪnych sfer swojego Īycia. Wedáug tego podejĞcia, jakoĞü Īycia to odczucie dobrobytu przez jednostkĊ, jej zadowolenie bądĨ niezadowolenie z Īycia.
E. Skrzypek definiuje jakoĞü Īycia jako kategoriĊ, bĊdącą kombinacją elemen- tów obiektywnych i subiektywnych 6. Do zasadniczych uwarunkowaĔ jakoĞci Īycia zalicza ona7:
– warunki obiektywne, na które skáadają siĊ: warunki ekonomiczne, czas wolny, bezpieczeĔstwo spoáeczne, warunki mieszkaniowe, Ğrodowisko naturalne czáowieka, zdrowie, Ğrodowisko spoáeczne i wiele innych;
– warunki subiektywne, które postrzegane są w sposób niepowtarzalny przez kaĪdego czáowieka, przejawiają siĊ one w jego samopoczuciu, w tym waĪna jest tu ocena warunków Īycia, która ujmowana jest w kategoriach zadowolenia, szczĊĞcia, lĊków, nadziei, a takĪe samotnoĞci.
PodejĞcie obiektywne reprezentuje R. Kolman. Rozpatruje on jakoĞü Īycia w aspekcie biologicznym oraz ekonomicznym 8. JakoĞü Īycia w aspekcie biologicz- nym to sprawnoĞü funkcjonowania Īywego organizmu. JakoĞü Īycia w aspekcie ekonomicznym to stopieĔ zaspokojenia duchowych i materialnych potrzeb czáowieka, takĪe stopieĔ speánienia wymagaĔ okreĞlających poziom materialnego oraz ducho- wego bytu czáowieka i spoáeczeĔstwa oraz stopieĔ speánienia oczekiwaĔ umownej normalnoĞci w dziaáaniach i sytuacjach codziennego Īycia jednostek i spoáecznoĞci9. Uwarunkowania Īyciowe definiuje Kolman jako moĪliwoĞci i okolicznoĞci przeja- wiania siĊ jakoĞci Īycia.
Zdaniem T. Sáaby jakoĞü Īycia zawiera te wszystkie elementy Īycia czáowieka, które związane są z faktem istnienia czáowieka, bycia kimĞ i odczuwania róĪnych stanów emocjonalnych, wypáywających np. z faktu posiadania rodziny, kolegów, przyjacióá10.
Z punktu widzenia polityki spoáecznej, jakoĞü Īycia wystĊpuje jako11:
5 T. Dmoch, J. Rutkowski, Badanie poziomu i jakoĞci Īycia, „WiadomoĞci Statystyczne” 1995, nr 10, s. 27.
6 E. Skrzypek, Determinanty jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym, [w:] Uwarunkowania jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym, red. E. Skrzypek, t. I, Lublin 2007, s. 64.
7 E. Skrzypek, Ekonomiczne aspekty jakoĞci Īycia, „Problemy JakoĞci” 2001, nr 1, s. 8.
8 R. Kolman, Ewolucja uwarunkowaĔ jakoĞci Īycia, [w:] Wpáyw jakoĞci Īycia na zarządzanie organi- zacjami, Materiaáy Konferencyjne, Warszawa 2000, s. 7-8.
9 R. Kolman, Zespoáy badawcze jakoĞci Īycia, „Problemy JakoĞci” 2000, nr 2, s. 2.
10 T. Sáaby, Poziom Īycia, jakoĞü Īycia, „WiadomoĞci Statystyczne” 1990, nr 6, s. 8.
11 Por. B. Rysz-Kowalczyk, Leksykon polityki spoáecznej, IPSUW, Warszawa 2001.
– syntetyczna ocena poziomu Īycia (stan zaspokojenia potrzeb materialnych i niematerialnych) oraz ocena zasad organizacji Īycia spoáecznego i charakteru wiĊzi spoáecznych;
– miara subiektywnej satysfakcji z Īycia, miara dobrostanu, dobrego lub záego samopoczucia jednostkowego i zbiorowego.
Przedstawione definicje jakoĞci Īycia ĞciĞle wiąĪą siĊ z teorią potrzeb A. Maslo- wa. Opiera siĊ ona na zaáoĪeniu o hierarchicznej naturze potrzeb ludzkich. NajniĪszy szczebel w hierarchii tworzą potrzeby fizjologiczne. NastĊpny szczebel stanowią po- trzeby zabezpieczenia i bezpieczeĔstwa. Potrzeby fizjologiczne razem z potrzebami zabezpieczenia i bezpieczeĔstwa Maslow okreĞla mianem potrzeb materialnych. Ko- lejny szczebel w tej hierarchii stanowią potrzeby spoáeczne. WĞród nich podstawową jest potrzeba przynaleĪnoĞci. W grupie potrzeb spoáecznych najwaĪniejszą pozycjĊ zajmuje potrzeba poczucia wartoĞci czáowieka. Potrzeby materialne i spoáeczne okre- Ğliá Maslow mianem potrzeb braku. NajwyĪszą pozycjĊ w hierarchii zajmuje grupa potrzeb związanych z samorealizacją. Zalicza siĊ do nich potrzeby: miáoĞci, prawdy, sprawiedliwoĞci, doskonaáoĞci, piĊkna i sensu Īycia.
Termin „jakoĞü Īycia” obejmuje wszystkie wymienione grupy potrzeb. Obok potrzeb materialnych uwzglĊdnia takĪe potrzeby spoáeczne i duchowe. Zatem jakoĞü Īycia to zadowolenie z zaspokojenia ogóáu potrzeb czáowieka.
2. WskaĨniki jakoĞci Īycia
JakoĞü Īycia jako kategoria subiektywna jest trudno mierzalna. Dlatego do pomiaru tej kategorii sáuĪą wskaĨniki, które traktowane są intuicyjnie jako charakterystyki badanego zjawiska.
Rutkowski wyróĪnia dwa aspekty jakoĞci Īycia 12:
– pierwszy to stopieĔ zaspokojenia potrzeb finalnych, podstawowych dla czáo- wieka i związany z tym stopieĔ zadowolenia;
– drugi to ocena warunków i Ğrodków sáuĪących zaspokojeniu tych potrzeb, oce- na tego, co sprawia, Īe owe potrzeby są zaspokojone w takim, a nie innym stopniu.
Zadowolenie, jakie osiąga czáowiek z Īycia, wypáywa z zaspokojenia caáoksztaátu potrzeb. Potrzeby uwarunkowane są kulturowo. To system wartoĞci wyznacza ich rangĊ w spoáeczeĔstwie.
Z punktu widzenia satysfakcji Īyciowej, istotne znaczenie mają trzy grupy po- trzeb13 :
– materialne, – spoáeczne,
– samourzeczywistnienia.
12 J. Rutkowski, op. cit., s.16.
13 Ibidem, s 16.
Zaspokajanie potrzeb podstawowych dokonuje siĊ nie tylko w róĪnych warunkach, ale za pomocą róĪnych Ğrodków. Ocena moĪliwoĞci i Ğrodków zaspokojenia potrzeb wpáywa na zadowolenie, które jest nierozerwalnie związane z kategorią jakoĞci Īycia.
W literaturze formuáowano zarzuty o niemierzalnoĞci, nieporównywalnoĞci sa- tysfakcji róĪnych osób. NieporównywalnoĞü zadowolenia uniemoĪliwia konstrukcjĊ syntetycznej miary jakoĞci Īycia. Zarzut ten odpará Rutkowski, zadając pytanie, czy badając stopieĔ zadowolenia, chcemy mierzyü satysfakcjĊ jako taką, czy teĪ jej przedmiot, tj. rzeczywiste warunki Īycia?14 Zarzut nieporównywalnoĞci satysfakcji jest sáuszny tylko w drugim przypadku. Natomiast w peáni porównywalna jest sa- tysfakcja jako taka.
WskaĨniki subiektywne krytykowano jako bezwartoĞciowe. Uzasadniano to tym, Īe nie moĪna otrzymaü dobrej miary ludzkich odczuü. Argumentem miaá byü brak zdania wielu ludzi na zadawane pytania.
Atkison stwierdziá, Īe subiektywne miary posiadają dwa atrybuty dobrych wskaĨ- ników spoáecznych: stabilnoĞü w niezmieniających siĊ warunkach i wraĪliwoĞü na zmianĊ otoczenia 15. Indywidualizacja odpowiedzi niewątpliwie wpáywa na powstanie róĪnic, ale nie zmniejsza prawdziwoĞci odczuü.
Ludzie oceniają jakoĞü Īycia z dwóch punków widzenia16: – poprzez zrozumienie i doĞwiadczenie Īyciowe;
– albo przez emocje.
Podziaá ten jest podstawą do rozróĪnienia dwóch rodzajów wskaĨników subiek- tywnych: poznawczych i emocjonalnych.
W praktyce badaĔ nad jakoĞcią Īycia ustalono nastĊpujący podziaá wskaĨników subiektywnych:
– wskaĨniki jednostkowe;
– wskaĨniki szczegóáowe;
– wskaĨnik ogólny syntetyczny.
WskaĨniki jednostkowe okreĞlają odczucia ludzi. Związane są z zadowoleniem lub jego brakiem. Oceniają komponenty w poszczególnych dziedzinach Īycia. WskaĨniki szczegóáowe oceniają róĪne dziedziny Īycia. Natomiast wskaĨnik ogólny (syntetyczny) ocenia jakoĞü Īycia jako caáoĞü. Pomiar za jego pomocą budzi najwiĊcej kontrowersji, ale mimo zastrzeĪeĔ cieszy siĊ on duĪą popularnoĞcią wĞród badaczy.
Subiektywne oceny jakoĞci Īycia najczĊĞciej przeprowadzane są przez ankieterów techniką wywiadu. Liczba pytaĔ waha siĊ od kilkunastu do kilkuset. Odpowiedzi są notowane na róĪnych skalach pomiarowych 17.
14 Ibidem, s. 17.
15 T. Atkison, The Stability and Validity of Quality of Life Measures, „Social Indicators Research” 1982, No. 10, s.129.
16 T. Sáaby, Systemy wskaĨników spoáecznych w polskich warunkach transformacji rynkowej, SGH, Monografie i Opracowania, Warszawa 1994, 392, s. 94.
17 Ibidem, s. 95.
W badaniach zagranicznych najczĊĞciej byáy uĪywane dwie skale18:
– indeks oceny Īycia jako caáoĞci oraz jego poszczególnych dziedzin. Miara ta powstaje przez dwukrotne uĞrednienie odpowiedzi udzielonej w oparciu o kilkustop- niowy podziaá skali odczuü: wspaniale – strasznie;
– skala bilansu emocji, która zawiera stopniowanie áącznie dziesiĊciu odczuü negatywnych i pozytywnych.
Dalsze prace nad wskaĨnikami jakoĞci Īycia dotyczyáy wyboru wáaĞciwej skali dla stosowanych wskaĨników. Badania ukazywaáy stopieĔ korelacji skal, czyli stopieĔ, w jakim skale dostarczają ocen nastrojów, powiązania skal z róĪnymi wymiarami osobowoĞci oraz stopieĔ, w jakim skale odzwierciedlają róĪne skáadniki jakoĞci Īycia.
Prowadzone badania doprowadziáy do wniosku, Īe skale o maáej liczbie moĪliwoĞci odpowiedzi są powodem otrzymywania wyników rozbieĪnych.
Pomimo trudnoĞci w stosowaniu wskaĨników subiektywnych mają one swoje zalety 19:
– dostarczają miar indywidualnych ocen dobrobytu;
– są uĪywane bezpoĞrednio przez badaczy i mogą byü áatwo modyfikowane, jeĪeli okaĪą siĊ nieodpowiednie;
–áatwo identyfikują szczegóáowe problemy badawcze, dziedziny Īycia i subgrupy ludnoĞci, które wymagają pomocy.
ZnajomoĞü indywidualnych odczuü co do jakoĞci Īycia, wyraĪonej wskaĨnika- mi subiektywnymi, moĪe byü cenną informacją dla polityki spoáecznej, pomocną w procesie podejmowania decyzji.
3. Praktyka badaĔ nad jakoĞcią Īycia w Polsce
Pierwsze badania nad jakoĞcią Īycia w Polsce przeprowadzono w poáowie lat siedemdziesiątych ubiegáego wieku. Byáy to badania ankietowe prowadzone przez OĞrodek Badania Opinii Publicznej, Instytut Filozofii i Socjologii PAN i Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Niestety wyniki tych badaĔ nie zostaáy szeroko przedstawione, ani teĪ dokáadnie przeanalizowane20.
Od 1981 roku w Zakáadzie BadaĔ Spoáeczno-Ekonomicznych GUS i PAN prowa- dzono prace teoretyczne i metodologiczne z zakresu jakoĞci Īycia. Podsumowaniem tych prac byáo przedstawienie projektu badania jakoĞci Īycia. Badanie to zostaáo przeprowadzone w 1988 roku przez Departament BadaĔ Spoáecznych GUS i ZBSE GUS i PAN. W projekcie zdefiniowano jakoĞü Īycia jako poziom zadowolenia, jakie odczuwa czáowiek z róĪnych sfer Īycia lub dziedzin aktywnoĞci. Wedáug Rutkowskiego
18 B. Headey, Australian Quality of Life, “Social Indicators Research” 1981, No. 8, s. 159.
19 E. Davis, M. Fine-Davis, Social Indicators of Living Conditions in Ireland with European Compari- sons, “Social Indicators Research” 1991, No. 25, s.108.
20 Por. W. Ostasiewicz, op. cit.
badanie jakoĞci Īycia powinno obejmowaü wszystkie te dziedziny Īycia i te potrzeby, które decydują o zadowoleniu z Īycia, a wiĊc z: rodziny, zdrowia i wyĪywienia, wy- ksztaácenia, mieszkania i otoczenia, miejsca zamieszkania, czasu wolnego, kultury, wypoczynku, pracy, sytuacji materialnej, zabezpieczenia spoáecznego, stosunków miĊdzyludzkich, swobód i praw obywatelskich, sprawiedliwoĞci spoáecznej 21. Pod- stawowe cele tego badania byáy nastĊpujące:
– okreĞlenie stanu satysfakcji spoáecznej w Polsce w okreĞlonym czasie;
– ocena stopnia zróĪnicowania poziomu satysfakcji ze wzglĊdu na róĪne cechy spoáeczno-demograficzne, takie jak: wyksztaácenie, miejsce zamieszkania, páeü;
– próba okreĞlenia zaleĪnoĞci miĊdzy obiektywnymi i subiektywnymi wskaĨ- nikami jakoĞci Īycia.
W prowadzonym badaniu przyjĊto zasadĊ, Īe kaĪdy wskaĨnik powinien ukazy- waü zadowolenie lub ocenĊ danego skáadnika jakoĞci Īycia. W projekcie zastosowano trzy poziomy ogólnoĞci pytaĔ. Poziom najbardziej ogólny tworzyáy pytania, które odnosiáy siĊ do oceny globalnej zadowolenia z Īycia jako caáoĞci, zadowolenia ze swego wáasnego Īycia, z oceny warunków Īycia, perspektyw na przyszáoĞü, jak równieĪ moĪliwoĞci osiągniĊcia sukcesu i powodzenia Īyciowego. Poziom drugi do- tyczyá okreĞlenia stopnia zadowolenia z poszczególnych dziedzin Īycia. Najbardziej szczegóáowy poziom trzeci zawieraá pytania, które dotyczyáy oceny warunków Īycia i stopnia zaspakajania potrzeb w ramach kaĪdej dziedziny 22. Do oceny stopnia zado- wolenia stosowano 5-stopniową skalĊ Likerta o odpowiedziach: 1 – niezadowolony, 2 – raczej niezadowolony, 3 – trudno oceniü, 4 – raczej zadowolony, 5 – zadowolony.
Na trzecim poziomie ogólnoĞci zastosowano 6-stopniową skalĊ o odpowiedziach:
1 – dobrze, 2 – raczej dobrze, 3 – raczej Ĩle, 4 – Ĩle, 5 – ani dobrze ani Ĩle, Ğrednio, 6 – jest to dla mnie niewaĪne, obojĊtne. SytuacjĊ materialną oceniano na 9-stopnio- wej skali graficznej.
W wyniku prac skonstruowano model jakoĞci Īycia, w którym zmiennymi objaĞ- niającymi byáy globalne wskaĨniki jakoĞci Īycia, takie jak: zadowolenie ze swojego Īycia, ocena warunków Īycia w kraju i ocena wáasnych warunków Īycia. Wyniki tego badania umoĪliwiáy budowĊ wskaĨników, które pozwoliáy na okreĞlenie subiektyw- nych ocen jakoĞci Īycia, jak i na dokonanie przestrzennych porównaĔ jakoĞci Īycia ludnoĞci w tym samym czasie.
WskaĨniki subiektywne byáy przedmiotem szczególnego zainteresowania T.
Sáaby. Wykorzystując wyniki badaĔ z uĪyciem wskaĨników subiektywnych, T. Sáa- by wykonaáa wiele analiz statystycznych, Īeby zbadaü uĪytecznoĞü diagnostyczną wskaĨników subiektywnych w ocenie jakoĞci Īycia spoáeczeĔstwa. Do oceny diagno- stycznej wskaĨników subiektywnych wykorzystaáa ona metody opisu i wnioskowania statystycznego, ekonometrycznego i taksonomicznego, takie jak 23 :
21 J. Rutkowski, op. cit., s. 16.
22 Metodologia pomiaru jakoĞci Īycia, red. W. Ostasiewicz, AE we Wrocáawiu, Wrocáaw 2002, s. 44.
23 T. Sáaby, op. cit., s. 99.
– analiza opisowa i graficzna empirycznych rozkáadów zmiennych subiektywnych;
– oceny podobieĔstwa struktur;
– oceny istotnoĞci statystycznych róĪnic;
– oceny zgodnoĞci odpowiedzi diagnostycznych i prognostycznych w dwóch okresach;
– analiza korelacji miĊdzy wybranymi cechami typologicznymi badanej populacji a wybranymi zmiennymi subiektywnymi opisującymi jakoĞü Īycia;
– okreĞlenie podzbiorów zmiennych objaĞniających w modelach regresji wielora- kiej z uĪyciem zmiennych subiektywnych poprzez wykorzystanie analizy gáównych skáadowych;
– analiza modelowa regresji wielorakiej zmiennych subiektywnych róĪnicujących ocenĊ syntetyczną stopnia zadowolenia z Īycia.
Dane wykorzystane w tym badaniu pochodziáy z:
– ciągáych kwartalnych badaĔ ankietowych kondycji polskich gospodarstw do- mowych;
– ankietowego badania jakoĞci Īycia przeprowadzonego przez GUS w III kwar- tale 1988 r.;
– badaĔ budĪetów domowych;
– ankietowego badania dzietnoĞci kobiet w Polsce w 1984 r.
Wyznaczone subiektywne oceny dotyczyáy diagnozy i prognozy zarówno poziomu, jak i jakoĞci Īycia w warunkach rozpoczynającej siĊ transformacji gospo- darczej. Przeprowadzone analizy wykazaáy, Īe niemierzalny charakter wskaĨników subiektywnych nie stanowi przeszkody w analizie jakoĞci Īycia.
W wielu pracach poĞwiĊconych poziomowi i jakoĞci Īycia prezentowano róĪne systemy wskaĨników, mających na celu opis oraz pomiar tych kategorii. W celu oceny poziomu Īycia, jakoĞci i godnoĞci zbudowano model doraĨny wskaĨników spoáecznych24. W modelu tym wyróĪniono piĊü stanów, które mają áączyü róĪne dziedziny Īycia:
– biologiczny, obejmujący podstawowe potrzeby w zakresie wyĪywienia, miesz- kania, zdrowia, Ğrodowiska naturalnego i wypoczynku;
– zawodowy, opisujący warunki i czas pracy oraz wynagrodzenia za pracĊ;
– materialny, związany z poziomem dochodów osobistych, spoĪycia, oszczĊdnoĞci, cen, wyposaĪenia w dobra trwaáego uĪytku;
– edukacyjny, dotyczący oĞwiaty, kultury, sztuki;
– spoáeczny, uwzglĊdniający bezpieczeĔstwo socjalne, egalitaryzm dochodowy, patologie spoáeczne, wiĊzi rodzinne i spoáeczne oraz politykĊ.
W modelu tym uwzglĊdniono 73 wskaĨniki subiektywne i 6 globalnych wskaĨ- ników satysfakcji.
JakoĞü Īycia ludnoĞci w Polsce jest analizowana w panelowym badaniu „Diagnoza Spoáeczna”, prowadzonym przez RadĊ Monitoringu Spoáecznego. Badanie to rozpoczĊto
24 Por. T. Sáaby, op. cit.
w 2000 r. i kontynuowano w latach: 2003, 2005, 2007 i 2009. Badaniem tym objĊto wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych osób. JednostkĊ badaną stanowią poszczególni czáonkowie gospodarstw domowych.
JakoĞü Īycia byáa mierzona metodą samodzielnego wypeániania kwestionariusza przez wszystkich dostĊpnych czáonków badanych gospodarstw w wieku od 16 roku Īycia25.
Zarówno w Polsce, jak i na Ğwiecie prowadzonych jest teĪ wiele badaĔ jakoĞci Īycia ludnoĞci w zaleĪnoĞci od stanu zdrowia. Na gruncie nauk medycznych uĪywa siĊ okreĞlenia „jakoĞü Īycia uwarunkowana stanem zdrowia” (ang. health related quality of life)26. JakoĞü Īycia rozumiana jest tu jako funkcjonalny efekt choroby i jej leczenia przeĪywany przez pacjenta.
W badaniach nad jakoĞcią Īycia jednostkami analizy mogą byü pojedyncze osoby (poziom indywidualny), a takĪe grupy jednostek wyróĪnione w przekrojach przed- miotowych lub terytorialnych (poziom zagregowany). Pewne próby oceny jakoĞci Īycia ludnoĞci w przekroju terytorialnym wedáug województw w Polsce podjĊli m.in.
Malina i ZeliaĞ27 oraz BartosiĔska i Jankiewicz28. W przeprowadzonych badaniach wykorzystano metody taksonomiczne. Potwierdzono tezĊ, Īe jakoĞü Īycia ludnoĞci w Polsce jest przestrzennie zróĪnicowana.
Jak waĪne jest zagadnienie jakoĞci Īycia ludnoĞci wskazuje fakt, Īe są organizo- wane konferencje naukowe na ten temat, m.in. od 1999 roku co dwa lata „International Conference on Quality of Life Research” przez KatedrĊ Statystyki Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocáawiu oraz jednorazowo w 2007 roku konferencja pt. „Uwa- runkowania jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym” zorganizowana przez Zakáad Ekonomiki JakoĞci i Zarządzania Wiedzą UMCS.
ZakoĔczenie
JakoĞü Īycia to zadowolenie z zaspokojenia ogóáu potrzeb czáowieka. Ocena jakoĞci Īycia naleĪy do zadaĔ trudnych, nie ma bowiem jednego uniwersalnego sposobu jej pomiaru. Ponadto cechy mogące opisywaü jakoĞü Īycia są jakoĞciowe, a ich pomiar jest subiektywny. Badania nad jakoĞcią Īycia w Polsce byáy prowa- dzone przez Gáówny Urząd Statystyczny, wiele uczelni wyĪszych i inne instytucje.
25 Diagnoza Spoáeczna 2009. Warunki i jakoĞü Īycia Polaków, red. J. CzapliĔski, T. Panek, Rada Mo- nitoringu Spoáecznego, Warszawa 2009.
26 JakoĞü Īycia w chorobie, red. S. Steuden, W. Okáa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006 oraz W. Wrób- lewska, à. Wróblewski, JakoĞü Īycia ludnoĞci uwarunkowana stanem zdrowia, „WiadomoĞci Statystyczne”
2007, 6, s. 41-50.
27 A. Malina, ZeliaĞ A., Taksonomiczna analiza przestrzennego zróĪnicowania jakoĞci Īycia w Polsce w 1994 roku, [w:] Ekonometryczne modelowanie danych finansowo-ksiĊgowych, red. E. Nowak, M. Urbanek, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1996, s. 77-98.
28 D. BartosiĔska, A. Jankiewicz-Siwek, Próba oceny przestrzennego zróĪnicowania jakoĞci Īycia w Polsce, [w:] Uwarunkowania jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym, t. 1, red. E. Skrzypek, Wy- dawnictwo UMCS, Lublin 2007, s. 365-371.
Problematyka jakoĞci Īycia cieszy siĊ zainteresowaniem, a prace badawcze są nadal prowadzone.
Bibliografia
1. Atkison T., The Stability and Validity of Quality of Life Measures, „Social Indicators Research”
1982, No. 10.
2. BartosiĔska D., Jankiewicz-Siwek A., Próba oceny przestrzennego zróĪnicowania jakoĞci Īycia w Polsce, [w:] Uwarunkowania jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym, red. E. Skrzypek, Wydawnictw UMCS, Lublin 2007.
3. Berbeka J., Poziom Īycia ludnoĞci a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006.
4. Davis E., Fine-Davis M., Social Indicators of Living Conditions In Ireland with European Com- parisons, “Social Indicators Research” 1991, No. 25.
5. Diagnoza Spoáeczna 2009. Warunki i jakoĞü Īycia Polaków, red. J. CzapliĔski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoáecznego, Warszawa 2009.
6. Dmoch T., Rutkowski J., Badanie poziomu i jakoĞci Īycia, „WiadomoĞci Statystyczne” 1995, nr 10.
7. Headey B., Australian Quality of Life, Social Indicators Research 1981, No. 8.
8. JakoĞü Īycia w chorobie, red. S. Steuden, W. Okáa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.
9. Kolman R., Ewolucja uwarunkowaĔ jakoĞci Īycia, [w:] Wpáyw jakoĞci Īycia na zarządzanie orga- nizacjami, Materiaáy Konferencyjne, Warszawa 2000.
10. Kolman R., Zespoáy badawcze jakoĞci Īycia, „Problemy JakoĞci” 2000, nr 2.
11. Malina A., ZeliaĞ A., Taksonomiczna analiza przestrzennego zróĪnicowania jakoĞci Īycia w Polsce w 1994 roku, [w:] Ekonometryczne modelowanie danych finansowo-ksiĊgowych, red. E. Nowak, M. Urbanek, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1996.
12. Metodologia pomiaru jakoĞci Īycia, red. W. Ostasiewicz, AE we Wrocáawiu, Wrocáaw 2002.
13. Ostasiewicz W., Ocena i analiza jakoĞci Īycia, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wroc- áawiu, Wrocáaw 2004.
14. Rapley M., Quality of Life Research. A Critical Introduction, Sage Publication, London 2003.
15. Rutkowski J., JakoĞü Īycia. Koncepcja i projekt badania, Z Prac Zakáadu BadaĔ Statystyczno- Ekonomicznych, Warszawa 1987, z.162.
16. Rysz-Kowalczyk B., Leksykon polityki spoáecznej, IPSUW, Warszawa 2001.
17. Skrzypek E., Determinanty jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym, [w:] Uwarunkowania jakoĞci Īycia w spoáeczeĔstwie informacyjnym, red. E. Skrzypek, t. I, Lublin 2007.
18. Skrzypek E., Ekonomiczne aspekty jakoĞci Īycia, „Problemy JakoĞci” 2001, nr 1.
19. Sáaby T., Poziom Īycia, jakoĞü Īycia, „WiadomoĞci Statystyczne” 1990, nr 6.
20. Sáaby T., Systemy wskaĨników spoáecznych w polskich warunkach transformacji rynkowej, SGH, Monografie i Opracowania, Warszawa 1994, 392.
21. Wróblewska W., Wróblewski à., JakoĞü Īycia ludnoĞci uwarunkowana stanem zdrowia, „Wiado- moĞci Statystyczne” 2007, nr 6.
Quality of life – definition, determinants, indicators and the practice of research in Poland The article presents the definition of quality of life, its determinants and indicators, as well as a review of existing research on the quality of life in Poland.
