Sytuacja finansowa firm z kapitałem zagranicznym na tle firm krajowych w 2011 roku

(1)

Sytuacja finansowa firm z kapitałem zagranicznym

na tle firm krajowych w 2011 roku

Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski

Financial condition of domestic and foreign-owned companies in Poland in 2011

The article analyses the financial performance of the companies with foreign capital in Poland versus the results of the firms which are wholly owned by Polish entrepreneurs. In 2011 the latter achieved better financial results, which reversed the 2006–

2010 trend. The author looks at the reasons for this increase in profitability of Polish-owned companies.

Wprowadzenie

Firmy z kapitałem zagranicznym mają w gospodarce Pol- ski – na tle innych krajów – duże znaczenie. W najnowszej edycji światowego raportu inwestycyjnego przygotowanego przez UNCTAD (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Han- dlu i Rozwoju) zaprezentowano ranking 79 krajów uszerego- wanych według roli, jaką pełnią w ich gospodarce bezpośredni inwestorzy zagraniczni. Podstawą tego rankingu, sporządzone- go według danych z 2009 r., był udział podmiotów z kapitałem zagranicznych w krajowych wielkościach ogółem w odniesie- niu do 7 następujących kategorii: wartości dodanej, zatrud- nienia, płac i wynagrodzeń, wpływów podatkowych, eksportu, wydatków na badania i rozwój oraz wydatków inwestycyjnych.

W prawie każdej z tych kategorii (oprócz wydatków na badania i rozwój) Polska znalazła się w pierwszym kwartylu (pierwszych 25%) sklasyfikowanych 79 krajów¹. W łącznej klasyfikacji – po- kazującej znaczenie bezpośrednich inwestorów zagranicznych w gospodarce – nasz kraj zajął 6 miejsce, ustępując takim kra- jom jak: Węgry (pierwsze miejsce), Belgia, Czechy, Rumunia i Hong Kong. Dla porównania warto podać, że czołowi partne-

1 World Investment Report 2012. Towards a New Generation of In- vestment Policies, United Nations, New York and Geneva 2012, Annex Table I.10.

rzy handlowi Polski (z wyjątkiem Czech), zajmują na tej liście dość odległe lokaty. I tak Niemcy są na miejscu 30, Rosja – na 66, Wielka Brytania – na 15, Francja – na 39, a Włochy – na 32.

W latach 90-tych ubiegłego stulecia i na początku poprzed- niej dekady znaczenie podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w polskiej gospodarce systematycznie zwiększało się. Od 2004 r. nastąpiło zahamowanie tego procesu. Zmianę pozycji firm z kapitałem zagranicznym w polskiej gospodarce dobrze odzwierciedla liczony przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur tzw. wskaźnik syntetyczny². O ile wskaźnik ten pokazywał na 13% udział tych firm w gospodarce w 1994 r., o tyle w 1997 r. było to odpowiednio 22%, w 2000 r. – 34%, a 2003 r. – 38,5%. W latach 2004–2010 wskaź- nik ustabilizował się poziomie 39–40%.

Z reguły podmioty z kapitałem zagranicznym wykazywały lepsze wyniki finansowe niż przedsiębiorstwa z wyłącznym udziałem kapitału krajowego. Tak było np. w latach 2006–

2010. W 2011 roku sytuacja odwróciła się i wyższą rentowność uzyskały firmy bez kapitału zagranicznego.

Celem artykułu jest porównanie kondycji finansowej pod- miotów z udziałem kapitału zagranicznego i podmiotów z wy-

2 J. Chojna, Miejsce podmiotów z kapitałem zagranicznym w go- spodarce Polski (w:) Inwestycje zagraniczne w Polsce 2009–2011, IBRKK, Warszawa 2011, s. 50.

(2)

łącznym udziałem kapitału krajowego w 2011 r. w stosunku do roku poprzedniego. Analiza ta umożliwi odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki sprawiły, że w 2011 r. lepsze rezultaty w zakresie rentowności osiągnęła ta druga grupa przedsię- biorstw. Należy wyjaśnić, że rok 2011 był w momencie pisania artykułu ostatnim okresem, dla jakiego można było uzyskać dane za całe 12 miesięcy.

Porównanie wyników finansowych dla podmiotów z ka- pitałem zagranicznym i podmiotów z wyłącznym udziałem kapitału krajowego jest możliwe wyłącznie dla populacji przedsiębiorstw o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Dla tej bowiem populacji przedsiębiorstw są dostępne szczegółowe dane o sytuacji finansowej w rozbiciu na dwie wyodrębnione grupy firm. Niniejszy artykuł dotyczy więc wyłącznie podmio- tów o wyżej podanej liczbie pracujących.

Charakterystyka badanych grup przedsiębiorstw

W 2011 r. na 50 519 podmiotów o liczbie pracujących powy- żej 9 osób prowadzących działalność w Polsce, 7506 podmiotów (14,9%) wykazywało udział kapitału zagranicznego, a 43 013 (85,1%) firm miało wyłączny udział kapitału krajowego (tabela 1).

W latach 2007–2011 zauważyć można lekki wzrost udzia- łu firm z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie przed- siębiorstw. Najwyraźniej wystąpiło to w 2008 r. Natomiast w trzech ostatnich latach (2009–2011) wspomniany proces był ledwie zauważalny (tabela 1).

Populacja przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w 2011 r. zwiększyła się w porównaniu do 2010 r. o 3,6%

(o 259 firm – patrz tabela 2). Biorąc pod uwagę sekcje o stosunkowo dużej liczebności firm, można stwierdzić, że najwięk- szy przyrost wystąpił: w działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierającej³ (o 14,2%), informacji i komunikacji (o 14%), działalności związanej z zakwaterowa- niem i usługami gastronomicznymi (o 12,4%) oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (o 8,8%). W dwóch naj- ważniejszych sekcjach, skupiających najwięcej podmiotów, tj.

przetwórstwie przemysłowym i handlu, liczba przedsiębiorstw zwiększyła się minimalnie (o 1%–1,5%).

W 2011 r. w grupie firm z kapitałem zagranicznym, najbardziej liczne były przedsiębiorstwa z przetwórstwa przemysło-

3 Sekcja ta obejmuje m.in. takie działalności jak: centra usług biznesu, wynajem i dzierżawę, działalność związaną z zatrudnieniem, pośredników i agentów turystycznych, działalność detektywistyczną i ochroniarską, działalność związaną z utrzymaniem porządku i zago- spodarowaniem terenów zieleni.

wego i handlu (wykres 1). Na te dwie sekcje przypadało łącz- nie prawie 2⁄3 wszystkich podmiotów mających udział kapitału zagranicznego. Stosunkowo dużo firm z kapitałem zagranicznym działało także w sekcjach: działalność profesjonalna, naukowa i techniczna; transport i gospodarka magazynowa;

informacja i komunikacja; budownictwo. Łącznie na sześć wy- żej wymienionych sekcji przypadało 86,5% wszystkich firm z kapitałem obcym.

W przetwórstwie przemysłowym prowadziło działalność 3007 przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym. Wśród nich ponad połowa firm była skoncentrowana w 5 następujących działach:

• produkcja metalowych wyrobów gotowych (liczba firm – 489),

• produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (340),

• produkcja artykułów spożywczych (287),

• produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana (220),

• produkcja pojazdów samochodowych (203).

W grupie podmiotów z wyłącznym udziałem kapitału krajowego również dominowały podmioty z handlu i przetwór- stwa przemysłowego. W 2011 r. na tę pierwszą sekcję przy- padało 30,3%, a na drugą 25,8% wszystkich firm w tej grupie (wykres 2). Na kolejne trzy sekcje, tj. budownictwo, transport i gospodarkę magazynową oraz działalność związaną z obsłu- gą rynku nieruchomości przypadało odpowiednio 12%, 4,7%

i 4,3%.

Liczba przedsiębiorstw z wyłącznym udziałem kapitału krajowego zwiększyła się z 41 807 w 2010 r. do 43 013 w 2011 r., tj. o 1206 jednostek (tabela 3). Procentowo największy przyrost wystąpił: w sekcji kultura i rozrywka (o 20,3%), edukacja (o 13,8%) oraz informacja i komunikacja (o 11,7%). W prze- twórstwie przemysłowym i handlu liczba przedsiębiorstw w omawianej kategorii zwiększyła się o ok. 1%.

Wydajność pracy

i zaangażowanie w eksporcie

Firmy z kapitałem zagranicznym tradycyjnie charakteryzuje znacznie oszczędniejsze niż w przypadku sektora krajowego gospodarowanie czynnikiem pracy. W 2011 r. ich przychody w przeliczeniu na jednego pracującego wyniosły 756,4 tys. zł i były o 57,8% wyższe niż w przedsiębiorstwach z kapitałem wyłącznie krajowym (479,4 tys. zł). Jednak należy podkreślić, że w stosunku do 2010 r. odnotowały one znacznie mniej- szy wzrost wydajności pracy niż firmy krajowe (odpowiednio Tabela 1. Udział firm z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie przedsiębiorstw o liczbie pracujących powyżej 9 osób w latach 2007–2011

Wyszczególnienie Liczba przedsiębiorstw ogółem Liczba firm z kapitałem zagranicznym Udział firm z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (w %)

2007 45276 6280 13,87

2008 47701 6896 14,46

2009 50828 7394 14,55

2010 49054 7247 14,77

2011 50519 7506 14,86

Źródło: Dane GUS przetworzone według koncepcji Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur; obliczenia własne.

(3)

o 10% i 14,8%)⁴. Zjawisko to szczególnie wyraźnie wystąpiło w przetwórstwie przemysłowym. W sekcji tej firmy z kapita- łem wyłącznie polskim osiągnęły wzrost wydajności pracy aż o 25,1%, podczas gdy podmioty z kapitałem zagranicznym uzyskały przyrost tego wskaźnika o 9,2%.

Grupa 7506 firm z udziałem kapitału zagranicznego w 2011 r. sprzedała za granicę towary i usługi o wartości 312,5 mld zł. W tym samym czasie eksport ok. 43 tys. podmiotów z wyłącznym udziałem kapitału krajowego osiągnął poziom 198,3 mld zł. Oznacza to, że przeciętnie na jedno przedsiębior- stwo z udziałem kapitału zagranicznego przypadał eksport

4 Warto wyjaśnić, że wskaźnik wzrostu wydajności pracy (tj.

w tym przypadku zmiana relacji przychodów ogółem w przeliczeniu na 1 pracującego) jest liczony w kategoriach nominalnych, tj. bez uwzględnienia wpływu inflacji.

o wartości 41,6 mln zł, a na jedną firmę bez tego kapitału – 4,6 mln zł.

Większy eksport przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym w przeliczeniu na jedną firmę był spowodowany co najmniej trzema czynnikami. Po pierwsze, przeciętna firma z udziałem kapitału zagranicznego jest podmiotem większym niż przeciętne przedsiębiorstwo krajowe. Z reguły wykazuje ona wyższe przychody i ma większe zatrudnienie. W 2011 r.

średni przychód z całokształtu działalności wynosił w grupie firm z kapitałem zagranicznym 153,5 mln zł, a w grupie przedsiębiorstw z wyłącznym udziałem kapitału krajowego – 38,1 mln zł. Średnia liczba pracujących wynosiła w przeliczeniu na etaty odpowiednio 202,9 oraz 79,6. Po drugie, przecięt- na firma eksportująca z udziałem kapitału obcego wykazuje znacznie wyższą skłonność do eksportu niż średni podmiot o kapitale wyłącznie krajowym. Udział eksportu w przy- Tabela 2. Liczba firm z kapitałem zagranicznym według sekcji PKD w latach 2010–2011

Wyszczególnienie 2010 2011 Zmiana (2011–2010)

Ogółem 7247 7506 259

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) 135 129 -6

Górnictwo i wydobywanie (B) 27 33 6

Przetwórstwo przemysłowe (C) 2977 3007 30

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię i gaz (D) 50 47 -3

Dostawa wody, gospodarowanie ściekami, odpadami (E) 65 73 8

Budownictwo (F) 302 319 17

Handel i naprawy (G) 1818 1845 27

Transport i gospodarka magazynowa (H) 387 410 23

Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne (I) 113 127 14

Informacja i komunikacja (J) 344 392 48

Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (K) 128 134 6

Obsługa rynku nieruchomości (L) 94 99 5

Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (M) 477 519 42

Usługi administrowania i działalność wspierająca (N) 204 233 29

Edukacja (P) 20 20 0

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (Q) 51 61 10

Kultura i rozrywka (R) 22 26 4

Pozostała działalność usługowa (S) 33 32 -1

Uwagi: W nawiasach symbol sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) 2007.

Źródło: Jak w tabeli 1.

pozostałe sekcje 13,5%

przetwórstwo przemysłowe

40,1%

informacja i komunikacja

5,2%

budownictwo 4,2%

transport i gospodarka magazynowa

5,5%

działalność profesjonalna,

naukowa i techniczna

6,9%

handel 24,6%

działalność profesjonalna,

naukowa i techniczna

3,8%

budownictwo 12,0%

handel 30,3%

przetwórstwo przemysłowe

25,8%

obsługa nieruchomości

4,3%

transport i gospodarka magazynowa

4,7%

pozostałe sekcje 19,2%

Wykres 1. Firmy z kapitałem zagranicznym według sek-

cji PKD w 2011 roku Wykres 2. Firmy bez kapitału zagranicznego według sekcji PKD w 2011 roku

Źródło: Dane GUS przetworzone przez IBRKK oraz obliczenia własne Źródło: Dane GUS przetworzone przez IBRKK oraz obliczenia własne

(4)

chodach z całokształtu działalności wynosił w 2011 r. 27,1%

w przypadku pierwszej grupy przedsiębiorstw i 12,1% w przypadku drugiej grupy. Wreszcie, po trzecie, wśród podmiotów z kapitałem zagranicznym jest relatywnie znacznie więcej eksporterów. W 2011 r. w grupie firm z kapitałem zagranicznym 64,2% podmiotów wykazywało działalność eksportową.

W grupie przedsiębiorstw bez udziału kapitału zagranicznego analogiczny wskaźnik wyniósł zaledwie 25,6% .

Wśród przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego najwyższy eksport przypadający na jedną firmę występo- wał w 2011 r. w przetwórstwie przemysłowym (87,3 mln zł), a następnie w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię i gaz (23,5 mln zł) oraz w transporcie i gospodarce magazynowej (21,4 mln zł). Relatywnie niska była wielkość eksportu w fir- mach budowlanych (tabela 4). W grupie firm bez kapitału zagranicznego najwyższą wartość eksportu przypadająca Tabela 3. Liczba firm z wyłącznym udziałem kapitału krajowego według sekcji PKD w latach 2010–2011

Ogółem 41807 43013 1206,0

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) 1208 1170 -38,0

Górnictwo i wydobywanie (B) 232 243 11,0

Przetwórstwo przemysłowe (C) 10967 11085 118,0

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię i gaz (D) 411 420 9,0

Dostawa wody, gospodarowanie ściekami, odpadami (E) 1069 1140 71,0

Budownictwo (F) 4988 5157 169,0

Handel i naprawy (G) 12860 13017 157,0

Transport i gospodarka magazynowa (H) 1899 2004 105,0

Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne (I) 752 815 63,0

Informacja i komunikacja (J) 954 1066 112,0

Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (K) 341 350 9,0

Obsługa rynku nieruchomości (L) 1722 1853 131,0

Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (M) 1516 1648 132,0

Usługi administrowania i działalność wspierająca (N) 1218 1250 32,0

Edukacja (P) 195 222 27,0

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (Q) 1183 1254 71,0

Kultura i rozrywka (R) 138 166 28,0

Pozostała działalność usługowa (S) 154 153 -1,0

Tabela 4. Wartość eksportu przypadająca w 2011 r. na jedną firmę, według sekcji PKD (w mln zł)

Wyszczególnienie Firmy z udziałem

kapitału zagranicznego Firmy bez udziału kapitału zagranicznego

Ogółem 41,64 4,61

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) 3,44 0,80

Górnictwo i wydobywanie (B) 2,08 71,50

Przetwórstwo przemysłowe (C) 87,28 12,19

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię i gaz (D) 23,49 4,26

Dostawa wody, gospodarowanie ściekami, odpadami (E) 8,74 0,91

Budownictwo (F) 5,70 0,92

Handel i naprawy (G) 13,10 1,77

Transport i gospodarka magazynowa (H) 21,39 4,45

Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne (I) 0,13 0,13

Informacja i komunikacja (J) 12,39 1,37

Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (K) 4,54 0,80

Obsługa rynku nieruchomości (L) 4,99 0,08

Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (M) 8,60 1,52

Usługi administrowania i działalność wspierająca (N) 9,52 0,47

Edukacja (P) 0,98 0,02

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (Q) 0,35 0,08

Kultura i rozrywka (R) 0,08 0,07

Pozostała działalność usługowa (S) 11,79 0,81

Uwagi: 1) Przy obliczaniu wielkości eksportu na jedną firmę, w mianowniku uwzględniono nie tylko eksporterów, ale wszystkie firmy działające w danej sekcji; 2) W nawiasach symbol sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) 2007.

Źródło: Jak w tabeli 1

(5)

na jedną firmę wykazywała sekcja górnictwa i wydobywa- nia (87,3 mln zł), a następnie – przetwórstwo przemysłowe (12,2 mln zł).

Kondycja finansowa

W 2011 r. kondycja finansowa ogółu przedsiębiorstw o liczbie pracujących powyżej 9 osób pogorszyła się. Wprawdzie wynik finansowy brutto sektora przedsiębiorstw zwiększył się ze 131,8 mld zł 2010 r. do 141,1 mld zł w 2011 r., ale w relacji do przychodów wynik ten obniżył się: rentowność obrotu brutto zmniejszyła się z 5,4% do 5,1% (tabela 5).

Z kwoty 141,1 mld zł wyniku finansowego brutto wygenerowanego przez ogół badanych przedsiębiorstw 47,4 mld zł przypadło na firmy z kapitałem zagranicznym, a 93,7 mld na firmy bez tego kapitału (tabele 6 i 7).

O pogorszeniu sytuacji finansowej sektora przedsiębiorstw w 2011 r. zadecydowały wyniki z działalności finansowej oraz wyniki na pozostałej działalności operacyjnej. Natomiast rezultaty uzyskane w podstawowej działalności operacyjnej⁵ minimalnie poprawiły się. Rentowność ze sprzedaży (rentow- ność na podstawowej działalności operacyjnej) zwiększyła się z 5,1% w 2010 r. do 5,2% w 2011 r.

W 2011 r. kondycja finansowa przedsiębiorstw w dwóch badanych grupach firm, była zróżnicowana. O ile podmioty z wy- łącznym udziałem kapitału krajowego poprawiły swoje wyniki, o tyle podmioty z kapitałem zagranicznym zanotowały dość

5 Według objaśnień zawartych w objaśnieniu do sprawozdania F-01/I-01, które muszą składać w GUS wszystkie podmioty zatrudnia- jące powyżej 9 osób, jest to działalność, w której dochody powstają wskutek sprzedaży produktów (wyrobów gotowych, półfabrykatów i usług), towarów i materiałów (chodzi o te towary i materiały, które są nabyte w celach odsprzedaży).

wyraźny regres. W rezultacie, po raz pierwszy od wielu lat, w zakresie rentowności brutto firmy krajowe osiągnęły lepsze rezultaty niż przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego.

Rentowność obrotu brutto podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego obniżyła się z 5,7% w 2010 r. do 4,1% w 2011 r.

Regres tego wskaźnika był tylko w minimalnym stopniu spowodowany czynnikami związanymi z podstawową działalno- ścią produkcyjną. Świadczy o tym minimalny spadek wskaźni- ka rentowności sprzedaży: z 5,9% do 5,8%. Natomiast znacznie pogorszyły się rezultaty w działalności finansowej i w pozosta- łej działalności operacyjnej.

Wynik na operacjach finansowych zmniejszył się w grupie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego ze 113,9 mln zł w 2010 r. do -11,5 mld zł w 2011 r. Wydaje się, że przyczyniła się do tego sporządzana na koniec roku wycena zaciągniętych kredytów denominowanych w walutach obcych, która zwiększyła się z tytułu deprecjacji złotego. Otóż kurs euro wzrósł z 3,9603 zł na koniec 2010 r. do 4,4168 zł na koniec 2011 r., tj. o 11,5%. Dla dolara USA było to odpowiednio: 2,9641 zł i 3,4174 zł (wzrost o 15,3%). Z tytułu wy- ceny niespłaconych kredytów denominowanych w walutach obcych w przedsiębiorstwach powstała nadwyżka ujemnych różnic kursowych nad dodatnimi. Należy sądzić, że zadłużenie w walutach obcych wykazują w szczególności firmy z kapita- łem zagranicznym. Dlatego wyniki na operacjach finansowych pogorszyły w przypadku tych firm.

Wynik na pozostałej działalności operacyjnej obniżył się w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego z -794,6 mln zł w 2010 r. do -5,1 mld zł w 2011 r. O tym regresie zadecydowała sytuacja w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej⁶. Wynik na pozostałej działalności operacyjnej zmniejszył się

6 Sekcja ta (o symbolu M) obejmuje m.in. działalność prawniczą, działalność firm centralnych, doradztwo związane z zarządzaniem, działalność w zakresie architektury i inżynierii, badania i analizy tech- Tabela 5. Wynik finansowy brutto w rozbiciu na jego części składowe oraz rentowność obrotu brutto w przedsiębior- stwach w latach 2010–2011

Wynik na podstawowej działalności operacyjnej (w mln zł) 122498,2 140672,0 18174,0

Wynik na pozostałej działalności operacyjnej (w mln zł) 8353,4 3373,5 -4980,0

Wynik na działalności finansowej (w mln zł) 1144,9 -3073,8 -4219,0

Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (w mln zł) -174,5 97,4 271,9

Wynik finansowy brutto (w mln zł) 131822,0 141069,0 9247,0

Rentowność obrotu brutto (w %) 5,4 5,1 -0,3

Rentowność na podstawowej działalności operacyjnej (w %) 5,1 5,2 0,1

Tabela 6. Wynik finansowy brutto w rozbiciu na jego części składowe oraz rentowność obrotu brutto w przedsiębior- stwach z udziałem kapitału zagranicznego w latach 2010–2011

Wynik na pozostałej działalności operacyjnej (w mln zł) -794,6 -5093,5 -4298,9

Wynik na działalności finansowej (w mln zł) 113,9 -11532,1 -11646,0

Wynik finansowy brutto (w mln zł) 57346,9 47404,0 -9942,9

Rentowność obrotu brutto (w %) 5,7 4,1 -1,6

Rentowność na podstawowej działalności operacyjnej (w %) 5,9 5,8 -0,1

(6)

w tej sekcji ze 111,6 mln zł do -7,5 mld zł. Na podstawie informacji opublikowanych w prasie można przypuszczać, że tak drastyczne pogorszenie wyników finansowych dla omawianej sekcji mogło być spowodowane olbrzymimi stratami Elektri- mu SA⁷, spółki, której głównym akcjonariuszem jest Zygmunt Solorz-Żak i która jest prawdopodobnie zarejestrowana w dzia- le 70 sekcji M. Dział ten obejmuje „działalność firm centralnych (head offices); doradztwo związane z zarządzaniem”. Według in- formacji udzielonych przez Zygmunta Solorz-Żaka „Pulsowi Biz- nesu”, osiągnięta w 2011 r. strata netto w wysokości 8,5 mld zł była efektem rozliczenia ugody w Polskiej Telefonii Cyfrowej (PTC – operator sieci telefonii komórkowej)⁸. Ugoda w PTC za- kończyła wieloletni spór pomiędzy Elektrimem, Vivendi i Deut- sche Telekom oraz obligatariuszami i skarbem państwa. Właści-

niczne, badania naukowe i prace rozwojowe, reklamę, badania rynku i opinii publicznej, działalność weterynaryjną.

7 W grupie Elektrimu jednostką dominującą jest Elektrim SA.

8 Rekordowa strata cesarza spekulacji, „Puls Biznesu” z 5 paździer- nika 2011 r.

cielem PTC został niemiecki telekom (Deutsche Telekom AG), a niektóre strony konfliktu miały otrzymać finansową rekom- pensatę. Przeprowadzone przez księgowych operacje miały zabezpieczyć spółkę przed zapłaceniem ogromnego podatku dochodowego.

W 2011 r. pogorszenie sytuacji finansowej firm z udziałem kapitału zagranicznego objęło wszystkie główne sekcje (tabela 8). Jak już wspomniano, najwyraźniej wystąpiło to w dzia- łalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (sekcja M).

Rentowność obrotu brutto w tej sekcji zmniejszyła się z 8,8%

w 2010 r. do -30,2% w 2011 r.

Oprócz sekcji M, kondycja finansowa firm z udziałem ka- pitału zagranicznego pogorszyła się wyraźnie w transporcie i gospodarce magazynowej oraz w budownictwie. Spośród mniej liczących się sekcji, regres był widoczny w szczególności w sekcji L obejmującej obsługę rynku nieruchomości.

W przetwórstwie przemysłowym tj. sekcji o najwyższej liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym, sytuacja finansowa tych firm lekko pogorszyła się, czego wyrazem był spadek ren- towności obrotu brutto z 5,6% w 2010 r. do 5% w 2011 r.

Tabela 7. Wynik finansowy brutto w rozbiciu na jego części składowe oraz rentowność obrotu brutto w przedsiębior- stwach bez udziału kapitału zagranicznego w latach 2010–2011

Wynik na pozostałej działalności operacyjnej (w mln zł) 9148,0 8467,0 -681,0

Wynik na działalności finansowej (w mln zł) 1031,0 8458,4 7427,4

Wynik finansowy brutto (w mln zł) 74475,1 93665,0 19189,9

Rentowność obrotu brutto (w %) 5,2 5,7 0,5

Rentowność na podstawowej działalności operacyjnej (w %) 4,6 4,8 0,2

Tabela 8. Rentowność obrotu brutto firm z kapitałem zagranicznym i firm bez kapitału zagranicznego w latach 2010–

2011, według sekcji PKD (w %)

Wyszczególnienie Firmy z kapitałem zagranicznym Firmy bez kapitału zagranicznego

2010 2011 2010 2011

Ogółem 5,7 4,1 5,2 5,7

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) 12,2 10,2 9,4 12,1

Górnictwo i wydobywanie (B) 7,0 5,5 16,4 29,5

Przetwórstwo przemysłowe (C) 5,6 5,0 4,6 4,8

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię i gaz (D) 13,9 14,8 9,0 10,4

Dostawa wody, gospodarowanie ściekami, odpadami (E) 7,5 5,1 6,2 5,7

Budownictwo (F) 5,0 2,8 6,3 4,5

Handel i naprawy (G) 3,2 2,8 2,7 2,4

Transport i gospodarka magazynowa (H) 3,3 0,3 2,9 3,2

Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne (I) 3,6 6,0 7,2 4,1

Informacja i komunikacja (J) 12,4 11,2 11,0 9,4

Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (K) 16,2 21,5 7,1 4,0

Obsługa rynku nieruchomości (L) 11,6 -11,8 8,1 7,4

Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (M) 8,8 -30,2 7,2 11,9

Usługi administrowania i działalność wspierająca (N) 2,7 5,4 4,2 5,4

Edukacja (P) -5,2 -1,0 8,0 6,1

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (Q) -1,0 -3,7 5,3 3,9

Kultura i rozrywka (R) -2,8 -4,9 2,2 2,4

Pozostała działalność usługowa (S) 7,7 10,5 6,7 4,0

(7)

Regres w zakresie rentowności brutto w tej sekcji nie był jednak związany z podstawową działalnością operacyjną, lecz z innymi czynnikami. Świadczy o tym wskaźnik rentowności sprzedaży, który zwiększył się w tym czasie z 5,9% do 6,1%

(tabela 9).

Na 21 działów przetwórstwa przemysłowego, dla których są dostępne wyniki, w 13 przypadkach zanotowano regres rentowności obrotu brutto, w 5 przypadkach – wzrost tego wskaźnika, a w 3 przypadkach – brak większych zmian (zmia- ny mniejsze niż 0,05 pkt proc). Regres był największy w nastę- pujących działach (tabela 10):

• pozostała produkcja wyrobów (spadek rentowności obrotu brutto z 6,5% do -0,1%),

• produkcja napojów (spadek z 10% do 4,8%),

• produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych (spadek z 10,5% do 6,5%).

Jak już wspomniano, w pięciu działach zanotowano wzrost omawianego wskaźnika. Był on największy w produkcji metali (z 2,3% do 4,5%).

Warto dodać, że na przetwórstwo przemysłowe przypadło 53,9% całego wyniku finansowego brutto wygenerowanego przez firmy z kapitałem zagranicznym. W tej sekcji największy wynik finansowy brutto wypracowały działy:

• produkcji pojazdów samochodowych (4,1 mld zł),

• produkcji wyrobów z pozostałych mineralnych surow- ców niemetalicznych (3,1 mld zł),

• produkcji artykułów spożywczych (3 mld zł),

• produkcji metalowych wyrobów gotowych (2,2 mld zł).

W sześciu sekcjach kondycja finansowa firm z udziałem ka- pitału zagranicznego poprawiła się. Były to sekcje: działalności finansowej i ubezpieczeniowej, wytwarzania i zaopatrywania w energię i gaz, zakwaterowania i usług gastronomicznych, usług administrowania i działalnosci wspierającej, edukacji oraz pozostałej działalnosci usługowej. Sytuacja w niektórych tych sekcjach wymaga krótkiego komentarza. W działalności finansowej i ubezpieczeniowej poprawa w zakresie rentow- ności była wyraźna i uzyskana z wysokiego poziomu: rentow- ność obrotu brutto zwiększyła się z 16,2% w 2010 r. do 21,5%

w 2011 r. W sekcji obejmującej zakwaterowanie i usługi gastronomiczne istotna poprawa wyników nastąpiła w roku po- przedzajacym mistrzostwa Europy w piłce nożnej Euro 2012.

Z kolei oceniając wyniki sekcji N (usługi administrowania i działalność wspierajaca) warto pamiętać, że obejmuje ona m.in. centra usług dla biznesu. W ostatnich latach ten sektor rozwija się w Polsce wyjątkowo dynamicznie, a jedną z głów- nych przyczyn tego zjawiska jest kryzys panujący w świato- wej gospodarce. Otóż trudności ze zbytem sprawiają, że firmy w krajach rozwiniętych muszą zmniejszać koszty. Poszukują więc tańszych rynków dla outsourcingu usług księgowych, finansowych, doradczych, czy IT. Biorąc pod uwagę napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w sektor usług dla biznesu, Polska w 2011 r. uplasowała się na trzecim miejscu na świecie, ustępując tylko Indiom i Malezji⁹.

Jak już wspomniano, przedsiębiorstwa bez udziału kapi- tału zagranicznego uzyskiwały w przeszłości z reguły gorsze wyniki finansowe niż firmy z udziałem kapitału zagranicz-

9 Centra przyciągają, „Rzeczpospolita„ z 5 października 2012 r.

nego. W badanym okresie grupa przedsiębiorstw z wyłącz- nym udziałem kapitału krajowego poprawiła swoją sytuację finansową i zanotowała lepsze rezultaty w zakresie rentow- ności brutto. Rentowność obrotu brutto omawianej grupy podmiotów zwiększyła się z 5,2% w 2010 r. do 5,7% w 2011 r.

Przyczyną tej poprawy były zarówno lepsze wyniki w zakresie podstwowej działalności operacyjnej, jak lepsze rezultaty osiągnięte w działalnosci finansowej.

W 2011 r. sytuacja przedsiębiorstw z wyłącznym udziałem kapitału krajowego była w głównych sekcjach dość zróżnico- wana. Poprawa nastąpiła w przetwórstwie przemysłowym, transporcie i gospodarce magazynowej oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej natomiast pogorszenie – w handlu, budownictwie, informacji i komunikacji oraz obsłu- dze rynku nieruchomości.

W przetwórstwie przemysłowym rentowność obrotu brut- to wzrosła z 4,6% w 2010 r. do 4,8% w 2011 r. Przyczyną tego były głównie względy związane z podstawową działalnością produkcyjną. Skutkiem tego jest kształtowanie się wskaźnika rentowności sprzedaży, który w badanym czasie zwiększył się z 4,3 do 4,7% (tabela 9).

Na 21 działów przetwórstwa przemysłowego, dla których są dostępne wyniki, w 13 przypadkach zanotowano wzrost rentowności obrotu brutto (tabela 11), w 7 – spadek tego wskaźnika, a w jednym – brak zmian. Największa poprawa miała miejsce w działach:

• produkcja pozostałego sprzętu transportowego (wzrost rentowności obrotu brutto z 2% w 2010 r. do 6,45%

w 2011 r.),

• produkcja metali (wzrost z -1,1% do 2,15%),

• produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (wzrost z 5,8% do 8,1%),

• produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (wzrost z 5,6% do 7,9%),

• produkcja pojazdów samochodowych (wzrost z 4,7%

o 6,9%),

• produkcja wyrobów farmaceutycznych (wzrost z 13%

o 14,9%).

W 7 działach przetwórstwa przemysłowego przedsiębior- stwa bez udziału kapitału zagranicznego zanotowały spadek rentowności obrotu brutto. Największy regres miał miejsce w działach:

• produkcja urządzeń elektrycznych (spadek rentowności obrotu brutto z 8% do 5,7%),

• produkcja mebli (spadek z 5,9% do 4,3%)

• produkcja napojów (spadek z 2,7% do 1,2%).

Jeśli chodzi o sekcje, w których firmy bez udziału kapitału zagranicznego występują w mniejszej liczbie, to warto odno- tować pogorszenie wskaźników rentowności w zakwatero- waniu i usługach gastronomicznych. Oznacza to, że poprawa kondycji hoteli i zakładów gastronomicznych – na rok przez mistrzostwami Europy w piłce nożnej Euro 2012 – objęła wy- łącznie podmioty z udziałem kapitału zagranicznego.

W grupie podmiotów z kapitałem wyłącznie polskim naj- większy udział w tworzeniu wyniku finansowego brutto miało również przetwórstwo przemysłowe (25,9%). Niewiele mniej- szy wkład miało górnictwo i wydobywanie (20%), a następnie sekcja obejmująca wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę (16,2%), handel

(8)

Tabela 9. Rentowność na podstawowej działalności operacyjnej firm z kapitałem zagranicznym i firm bez kapitału za-

granicznego w latach 2010–2011, według sekcji PKD (w %)

Wyszczególnienie Firmy z kapitałem zagranicznym Firmy bez kapitału zagranicznego

2010 2011 2010 2011

Ogółem 5,9 5,8 4,6 4,8

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) 6,1 4,2 2,0 7,0

Górnictwo i wydobywanie (B) 7,8 6,9 20,2 25,4

Przetwórstwo przemysłowe (C) 5,9 6,1 4,3 4,7

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię i gaz (D) 13,4 13,8 7,6 6,8

Dostawa wody, gospodarowanie ściekami, odpadami (E) 6,7 4,9 5,5 4,9

Budownictwo (F) 5,7 4,6 6,2 4,6

Handel i naprawy (G) 3,6 3,3 2,6 2,3

Transport i gospodarka magazynowa (H) 4,8 4,8 0,9 2,0

Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne (I) 3,5 6,1 6,6 5,8

Informacja i komunikacja (J) 11,7 10,3 10,8 9,0

Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (K) 31,8 27,6 4,3 5,3

Obsługa rynku nieruchomości (L) 7,3 12,3 4,6 4,9

Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (M) 6,0 4,2 4,3 6,6

Usługi administrowania i działalność wspierająca (N) 7,5 9,0 1,1 1,5

Edukacja (P) -1,0 2,5 -5,3 -10,4

Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (Q) 3,3 4,1 4,3 3,0

Kultura i rozrywka (R) -1,9 -2,1 1,1 1,3

Pozostała działalność usługowa (S) 9,1 10,4 5,1 3,2

Tabela 10. Rentowność obrotu brutto firm z kapitałem zagranicznym w latach 2010–2011 w przetwórstwie przemysło-

wym (w %)

Wyszczególnienie 2010 2011 Zmiana wskaźnika

w pkt proc.

(2011–2010)

Przetwórstwo przemysłowe (sekcja C) 5,63 5,00 -0,63

Produkcja artykułów spożywczych (dział 10) 5,62 4,65 -0,97

Produkcja napojów (11) 9,96 4,82 -5,14

Produkcja wyrobów tytoniowych (12) 2,29 x -

Produkcja wyrobów tekstylnych (13) 5,25 3,22 -2,03

Produkcja odzieży (14) 6,06 4,76 -1,30

Produkcja wyrobów z drewna oraz korka, z wyłączeniem mebli (16) 3,61 4,35 0,74

Produkcja papieru i wyrobów z papieru (17) 8,43 8,46 0,03

Poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji (18) 0,17 1,96 1,79

Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (20) 7,42 7,05 -0,37

Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozosta-

łych wyrobów farmaceutycznych (21) 10,45 6,48 -3,97

Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (22) 5,98 4,22 -1,76

Produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych (23) 10,05 11,85 1,80

Produkcja metali (24) 2,29 4,52 2,23

Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urzą-

dzeń (25) 6,28 7,08 0,80

Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (26) 1,73 1,71 -0,02

Produkcja urządzeń elektrycznych (27) 5,71 4,48 -1,23

Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana (28) 7,15 6,80 -0,35

Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem

motocykli (29) 4,24 3,82 -0,42

Produkcja pozostałego sprzętu transportowego (30) 5,95 5,18 -0,77

Produkcja mebli (31) 6,14 5,14 -1,00

Pozostała produkcja wyrobów (32) 6,46 -0,09 -6,55

Naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn i urządzeń (33) 4,98 5,00 0,02

Uwagi: x – brak danych z uwagi na wymogi zachowania tajemnicy statystycznej Źródło: Jak w tabeli 1

(9)

Tabela 11. Rentowność obrotu brutto firm bez kapitału zagranicznego w latach 2010–2011 w przetwórstwie przemysło-

wym (w %)

Wyszczególnienie 2010 2011 Zmiana wskaźnika

w pkt proc.

(2011–2010)

Przetwórstwo przemysłowe (sekcja C) 4,55 4,77 0,22

Produkcja artykułów spożywczych (dział 10) 4,43 3,74 -0,69

Produkcja napojów (11) 2,68 1,22 -1,46

Produkcja wyrobów tytoniowych (12) 1,73 x -

Produkcja wyrobów tekstylnych (13) 4,30 5,66 1,36

Produkcja odzieży (14) 3,95 4,67 0,72

Produkcja skór i wyrobów ze skór wyprawionych (15) x x -

Produkcja wyrobów z drewna oraz korka, z wyłączeniem mebli (16) 1,79 3,52 1,73

Produkcja papieru i wyrobów z papieru (17) 5,04 4,47 -0,57

Poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji (18) 7,38 6,61 -0,77

Wytwarzanie i przetwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (19) x x -

Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (20) 5,60 7,86 2,26

Produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozosta-

łych wyrobów farmaceutycznych (21) 12,96 14,91 1,95

Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (22) 6,17 6,92 0,75

Produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych

(23) 4,65 4,52 -0,13

Produkcja metali (24) -1,10 2,15 3,25

Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urzą-

dzeń (25) 4,89 5,99 1,10

Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (26) 5,77 8,06 2,29

Produkcja urządzeń elektrycznych (27) 7,96 5,74 -2,22

Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana (28) 5,45 7,01 1,56

Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem

motocykli (29) 4,72 6,90 2,18

Produkcja pozostałego sprzętu transportowego (30) 2,01 6,45 4,44

Produkcja mebli (31) 5,91 4,31 -1,60

Pozostała produkcja wyrobów (32) 5,85 5,85 0,00

Naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn i urządzeń (33) 6,98 7,08 0,10

Uwagi: x – brak danych z uwagi na wymogi zachowania tajemnicy statystycznej Źródło: Jak w tabeli 1

i naprawy (13,2%), budownictwo (5,1%) oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (3,4%). W przetwórstwie przemysłowym największy wynik finansowy brutto genero- wały działy:

• produkcji artykułów spożywczych (3,6 mld zł),

• produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (2,9 mld zł),

• produkcji metalowych wyrobów gotowych (2,1 mld zł),

• produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (1,6 mld zł).

Dopiero na dziewiątym miejscu na powyższej liście upla- sował się dział produkcji pojazdów samochodowych, który tworzył największy wynik finansowy wśród firm z kapitałem zagranicznym w przetwórstwie przemysłowym.

Podsumowanie

W 2011 r. działało w Polsce ok. 50,5 tys. podmiotów o liczbie pracujących powyżej 9 osób, z czego 14,9% wykazywało udział kapitału zagranicznego, a 85,1% firm miało wyłączny udział kapitału krajowego. W latach 2007–2011 miał miej-

sce stopniowy, minimalny wzrost udziału firm z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie przedsiębiorstw. Zarówno w grupie podmiotów z kapitałem zagranicznym, jak i w grupie podmiotów bez tego kapitału, najbardziej liczne były przedsiębiorstwa z przetwórstwa przemysłowego i handlu.

Firmy z kapitałem zagranicznym tradycyjnie charakteryzuje znacznie oszczędniejsze niż w przypadku sektora krajowego gospodarowanie czynnikiem pracy. W 2011 r. ich przychody w przeliczeniu na jednego pracującego wyniosły 756,4 tys. zł i były o 57,8% wyższe niż w przedsiębiorstwach z kapitałem wyłącznie krajowym. W tym samym okresie na jedno przedsiębiorstwo z udziałem kapitału zagranicznego przypadał eksport o wartości 9-krotnie wyższej niż na jedną firmę bez tego kapitału. Spowodowane było to następują- cymi czynnikami:

• firmy z udziałem kapitału zagranicznego były przecięt- nie rzecz biorąc podmiotami większymi niż przedsię- biorstwa z wyłącznym udziałem kapitału krajowego,

• firmy eksportujące z udziałem kapitału obcego wyka- zywały wyższą skłonność do eksportu, tj. jego większy udział w przychodach ogółem,

• wśród podmiotów z kapitałem zagranicznym było relatywnie znacznie więcej eksporterów.

(10)

Zespół redakcyjny:

Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa W 2011 r. kondycja finansowa przedsiębiorstw w dwóch

badanych grupach firm, była zróżnicowana. O ile podmioty z wyłącznym udziałem kapitału krajowego poprawiły swoje wyniki, o tyle podmioty z kapitałem zagranicznym zanotowały dość wyraźny regres. W rezultacie, po raz pierwszy od wielu lat, firmy krajowe osiągnęły lepsze rezultaty w zakresie rentowno- ści brutto. Rentowność obrotu brutto podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego osiągnęła 4,1% w 2011 r. obniżając się o 1,6 pkt proc. w porównaniu z 2010 r. Regres tego wskaźnika był tylko w minimalnym stopniu spowodowany czynnikami związanymi z podstawową działalnością produkcyjną. Przewa- żyły wyniki uzyskane w działalności finansowej i w pozostałej działalności operacyjnej. W zakresie pozostałej działalności operacyjnej katastrofalne pogorszenie rezultatów nastąpiło w sekcji działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej.

Na podstawie informacji opublikowanych w prasie można przypuszczać, że tak drastyczne pogorszenie wyników finansowych dla omawianej sekcji mogło być spowodowane olbrzymimi stratami Elektrimu SA. W grupie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego kondycja finansowa – mie-

rzona wskaźnikiem rentowności obrotu brutto – pogorszyła się także w innych głównych sekcjach, tj. w przetwórstwie przemysłowym, handlu i naprawach, transporcie i gospodarce magazynowej, budownictwie oraz informacji i komunikacji.

Natomiast polepszenie wyników finansowych miało miejsce w niektórych sekcjach o mniejszej liczebności podmiotów, takich jak: działalność finansowa i ubezpieczeniowa, zakwaterowanie i usługi gastronomiczne, czy usługi administrowania i działalność wspierająca.

Poprawa sytuacji finansowej podmiotów z wyłącznym udziałem kapitału krajowego w 2011 r. była spowodowana zarówno lepszymi wynikami w zakresie podstawowej dzia- łalności operacyjnej, jak i lepszymi rezultatami osiągniętymi w działalnosci finansowej. Wzrost rentowności obrotu brutto nastąpił – biorąc pod uwagę główne sekcje – w przetwór- stwie przemysłowym, transporcie i gospodarce magazynowej oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej, natomiast spadek tego wskaźnika – w handlu i naprawach, budownictwie, informacji i komunikacji oraz obsłudze rynku nieruchomości.