Recenzent
dr hab. Mirosława Nowak-Dziemianowicz, prof. DSW Redaktor Wydawnictwa
Małgorzata Kaczmarek Projekt okładki i stron tytułowych
Karolina Zarychta Zdjęcie na okładce Zuza Gałczyńska
Skład i łamanie Mariusz Szewczyk
Publikację dofinansowano:
ze środków Miasta Gdańska z budżetu Rektora Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-667-8
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści
Jarosław Balcewicz i Maria Mendel
Wstęp 9
O gdańskiej sztuce i kulturze w perspektywie historycznej Jarosław Balcewicz
Powstanie Wolnego Miasta Gdańska
Kontekst narodzin Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki 15 Jarosław Balcewicz
Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki 29 Ewa Barylewska-Szymańska i Wojciech Szymański
Architektura Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1933
Nurt nowoczesny (wybrane przykłady) 37 Janusz Mosakowski
O dialogu literatury i sztuk plastycznych w Gdańsku
w latach 1945–2017 Próba rekonesansu 63 Dorota Grubba-Thiede
Wobec fundamentalizmów: kruchość, osmoza, sieć, esencjonalność
w wybranych praktykach twórczych powiązanych z Gdańskiem 81 Joanna Schiller-Rydzewska
Dwie generacje kompozytorów w powojennym Gdańsku –
twórczość z życiem regionu w tle 123
Spis treści
Spis treści
Spis treści
6
Miasto i sztuka we współzależnościach:
ludzie, miejsca, kultura i ekonomia Jadwiga Charzyńska
Z mojej perspektywy, czyli słów kilka o artystach, galeriach
i ich roli w życiu społecznym 147 Sylwia Bykowska
Marian Pelczar – twórca powojennego mitu polskości Gdańska 169 Maria Mendel
Miejsce artysty, artysta miejsca 183 Jarosław Balcewicz
Ekonomia kultury i sztuki 195
Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki: wspólnota in actu Feliks Tomaszewski
Jak hartowała się Róża Czerwona Uwagi o organizowanym w Gdańsku
Ogólnopolskim Konkursie Poetyckim o Laur „Czerwonej Róży” 221 Iwona Joć-Adamkowicz
(Nie)chciany „Gdański Rocznik Kulturalny” 279 Daniel Gucewicz
Przegląd źródeł do dziejów Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki z zasobów
Archiwum Państwowego w Gdańsku i archiwów Instytutu Pamięci Narodowej 301 Andrzej Januszajtis
Chlebnicka 2 – zarys dziejów 321
Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki we wspomnieniach Maria Rosner-Kania
Wspomnienia z dawnych czasów 335 Maria Rosner-Kania
Początki przyjaźni ze sztuką 341 Anna Sobecka
Andrzej i GTPS 347 Jarosław Balcewicz
Profesor Władysław Jackiewicz 353
Spis treści
7 Jarosław Balcewicz
GTPS i Heweliusz w Londynie 357 Jarosław Balcewicz
Marian Mokwa w GTPS 361 Jarosław Balcewicz
Marzec 1968 365 Jarosław Balcewicz
Na Uniwersytecie Gdańskim o Heweliuszu i reformacji 369 Cezary Paszkowski
GTPS miejscem spotkań artystów różnych pokoleń 377 Sławomir Grabowy
GTPS wydał na mnie dużo pieniędzy 379 Andrzej Cybulski
Festiwal Młodych Muzyków 387 Noty biograficzne autorów 391
9
Jarosław Balcewicz i Maria Mendel
Jarosław Balcewicz i Maria Mendel
Wstęp
Wstęp
Jubileusze i rocznice są okazją do powstania różnych okolicznościowych publikacji, które najczęściej kurzą się później na półkach Nie chcielibyśmy, aby stało się tak i tym razem, toteż przygotowując tę książkę, nie nastawialiśmy się na stworzenie słodkiej laurki czy monumentalnej monografii
Celebrowany w roku wydania tej pozycji jubileusz sześćdziesięciolecia działal- ności Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki (GTPS) jest istotny, ale treści tu zgromadzone wykraczają poza problematykę rocznicy Towarzystwa i jego formalną historię Chcieliśmy, aby książka ta traktowała o mieście i sztuce powiązanych relacją, która jest obiektem naszych zainteresowań Dotyczy ona Gdańska, a zatem rozwija się w kontekście skomplikowanych, a nierzadko fascynujących współzależności społeczno-kulturowych i ekonomicznych Stąd kierunki poszukiwań tekstów do tomu oraz jego tytuł: Miasto (dla) sztuki. Sztuka (dla) miasta W jednym i drugim znajduje wyraz koncentracja naszych zainteresowań na grodzie nad Motławą oraz Gdańskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuki, czyli grupie ludzi podkreślających zarówno swoją „gdańskość”, jak i przyjacielską postawę wobec sztuki
Publikacja ma charakter interdyscyplinarny, co pozwalała na wielowymiarowe ujmowanie poruszanych problemów Jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że stanowi jedynie przyczynek do podejmowanych tu zagadnień, zasługujących na rozwinięcie w kolejnych opracowaniach W pierwszej części książki przedstawiamy gdańską kulturę i sztukę w ujęciu historycznym, a także w kontekście współzależności ludzi, miejsca, kultury i ekonomii Część druga dotyczy Gdańskiego Towarzystwa Przy- jaciół Sztuki jako wspólnoty in actu Wydaje się, że niekonwencjonalnie i być może nowatorsko potraktowaliśmy historię GTPS w rozdziale opartym na materiałach zasobów Archiwum Państwowego w Gdańsku oraz Instytutu Pamięci Narodowej, w których, jak się okazało, jego autor nie znalazł niczego strasznego Część trzecia książki, niemająca raczej charakteru naukowego, ukazuje GTPS we wspomnieniach i jest rodzajem otwartej trybuny To niezwykle ważne wypowiedzi, z których – z jednej
Jarosław Balcewicz i Maria Mendel
10
strony – można o GTPS sporo się dowiedzieć; z drugiej – bardzo zbliżyć się do istoty wspomnianej wzajemności i zrozumieć głębię relacji miasto–sztuka
Nie udało się nam doprowadzić do powstania rozdziału dotyczącego wartości rynkowej sztuki gdańskiej Kilka poważnych domów aukcyjnych ostatecznie nie podjęło w tym zakresie współpracy Zabrakło też rozdziału o organizowanym przez GTPS konkursie Pomorska Grafika Roku Zaproszony przez nas Autor ostatecznie nie przekazał deklarowanego tekstu Konkurs ten niewątpliwie zasługuje na omó- wienie oraz – być może – osobną publikację osadzoną na tle podobnych konkursów w Polsce i Europie
Warto w tym miejscu kilka słów poświęcić historii GTPS i zarazem wzajemności cechującej miasto i sztukę; wzajemności wyraźnie obecnej w działaniach osób współtworzących to Towarzystwo Swój rodowód wywodzi ono z działającego od 11 lipca 1922 r w Wolnym Mieście Gdańsku Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki (TPNiS) utworzonego z inicjatywy Polonii Gdańskiej Po sądowej rejestracji, mającej miejsce 18 listopada 1922 r , uzyskało ono uprawnienia do odbywania publicznych zebrań, organizowania odczytów, wykładów, urządzania koncertów, wystaw, a także tworzenia własnych wydawnictw i publikowania
Celami Towarzystwa miały być naukowe badania w dziedzinie historii oraz innych gałęziach wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień gdańskich i pomorskich; szerzenie poczucia piękna sztuki i budzenie zmysłu artystycznego oraz zainteresowania nauką oraz sztuką w szerokich warstwach polskiego społeczeństwa w Gdańsku, przy równoczesnym przyjacielskim popieraniu wymiany kulturalnej i zbliżenia kulturalnego między Polską a Wolnym Miastem Gdańskiem Ponadto jego celem miało być założenie w Gdańsku polskiego uniwersytetu powszechnego Już na początku poprzeczkę ustawiono wysoko…
Od roku 1927 TPNiS wydawało „Rocznik Gdański” Poza przerwą wojenną prowadziło działalność do 27 października 1956 r Na fali przemian popaździerni- kowych przekształciło się w Gdańskie Towarzystwo Naukowe, gubiąc po drodze słowa: „przyjaciół” i „sztuki”, a tym samym wyznaczane przez nie kierunki Aby nie zaprzepaścić tego dorobku, powołano 2 maja 1958 r Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki Na jego czele stanął profesor Politechniki Gdańskiej – Jerzy Mindowicz W roku 2012 Gdańskie Towarzystwo Naukowe i Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki wspólnie obchodziły dziewięćdziesięciolecie powstania Towarzystwa Przy- jaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku
Przełomowy moment w historii GTPS to 16 kwietnia 1977 r , kiedy to Towarzy- stwo przeprowadza się do odbudowanej po wojennych zniszczeniach zabytkowej kamieniczki mieszczącej się przy ul Chlebnickiej 2 Do dzisiaj ten piękny budynek jest siedzibą i własnością GTPS
Warto przypomnieć, że w latach 60 w GTPS działało Studio Rapsodyczne i Teatr przy stoliku Wśród osób związanych z Towarzystwem można tu – z myślą
Wstęp
o różnorodności form rozwijania sztuki (dla) miasta i miasta (dla) sztuki – wspo- mnieć Bogumiła Kobielę czy Zbigniewa Cybulskiego, artystów ożywiających miasto i nadających mu niezapomniany charakter Z kolei w latach 70 GTPS przyznawało nagrodę Gdańska Książka Roku, a także stypendia literackie i artystyczne W latach 1967‒1972 GTPS zgromadziło reprezentatywną kolekcję malarstwa, rysunku, grafiki i rzeźby twórców pomorskich, którą następnie przekazało w depozyt Muzeum Pomorskiemu W oficjalnie wydanym programie I Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych „Gdańsk 1974” wśród jego organizatorów jest wymienione Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki
Dorobek wydawniczy GTPS to m in : „Gdański Rocznik Kulturalny”, miesięcznik
„Autograf” oraz dwumiesięcznik „Autograf-post”, a także prestiżowa seria „Biblio- teka Rękopisów” GTPS jest też organizatorem Konkursu Poetyckiego im Mieczy- sława Czychowskiego, Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego o Laur Czerwonej Róży oraz konkursu Pomorska Grafika Roku Przyznaje ponadto honorowe nagrody artystyczne i kulturalne Można byłoby długo rozwijać tego typu listę…
Na 2018 r przypadło sześćdziesięciolecie działalności GTPS To długa perspek- tywa Najważniejsze, że nie tylko nie kładzie się cieniem na współczesnej działalności Towarzystwa, ale – przeciwnie – układa się w kształt zapraszającej i obiecującej drogi Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki kroczy nią, nie narzekając na brak inicjatyw czy chęci do pracy
Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, jest trochę jak przystanek na tej drodze, która – rozgałęziając się w różne strony – umożliwia liczne i wzbogacające wędrowców spotkania Mamy nadzieję, że okazją dla wielu z nich stanie się refleksja wokół sztuki (dla) miasta i miasta (dla) sztuki
O gdańskiej sztuce i kulturze w perspektywie historycznej
15
Jarosław Balcewicz
Jarosław Balcewicz
Powstanie Wolnego Miasta Gdańska.
Kontekst narodzin Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki1
Powstanie Wolnego Miasta Gdańska…
Tuż przed zakończeniem wojny światowej2, 2 listopada 1918 r , podczas narady nad rozejmem z Niemcami głównodowodzący wojskami aliantów francuski marszałek Ferdinand Foch3 zaproponował ewakuację wojsk niemieckich z Gdańska Sprzeciwił się temu minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Arthur Balfour4, ponieważ jego rząd opowiadał się za „Małą Polską”, ograniczoną do terytorium etnicznie jednorodnego
Sprawę Gdańska miała rozstrzygnąć konferencja pokojowa Rozpoczęła się ona 12 stycznia 1919 r Strona polska przedstawiła argumenty przemawiające za włączeniem Gdańska do Polski Polaków poparli eksperci amerykańscy i francuscy, natomiast stanowisko przedstawicieli Wielkiej Brytanii było dla Polski niekorzystne Przez następne miesiące sytuacja zdawała się rozwijać na korzyść Polski5
Powołana przez Radę Najwyższą Konferencji Pokojowej komisja do spraw pol- skich uznała, że Gdańsk, linie kolejowe i oba brzegi Wisły winny należeć do Polski W raporcie tejże komisji z 12 marca 1919 r czytamy, że interesy 25-milionowego narodu przeważają nad interesem 1,6 miliona Niemców zamieszkujących Prusy Wschodnie Interesy Gdańska zostaną najlepiej zabezpieczone, gdy miasto rozwinie
1 Tekst pierwotnie opublikowany [w:] 90-lecie powstania Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, Gdańsk 2012 W niniejszej wersji wprowadzono drobne zmiany redakcyjne 2 Nikt nie przypuszczał wówczas, że będzie jeszcze druga wojna światowa Wojna światowa
(1914‒1918) do 1939 r zwana była wielką wojną 1914‒1918 Był to pierwszy konflikt zbrojny na skalę światową, burzący układ stosunków politycznych po kongresie wiedeńskim 1814‒1815 3 Ferdinand Foch (1851‒1929), znany był jako przyjaciel Polski
4 Arthur James Balfour (1848‒1930), brytyjski polityk konserwatywny 5 J Balcewicz, Jak powstało Wolne Miasto Gdańsk?, „Nasz Gdańsk” 2012, nr 3
Jarosław Balcewicz
16
się jako port polski Z wyjątkiem Gdańska i okolicy na całym Pomorzu mieszkała większość polska
Premier Wielkiej Brytanii Lloyd George6 zdecydowanie odrzucił wnioski komisji i 1 kwietnia 1919 r wystąpił z własnym, dość oryginalnym pomysłem: Gdańsk nie będzie należał ani do Niemiec, ani do Polski; zostanie Wolnym Miastem
Niemcy złożyli protest przeciwko projektowi utworzenia Wolnego Miasta Gdańska, na co 16 czerwca 1919 r otrzymali odpowiedź, w której stwierdzono, że Gdańsk nigdy nie należał do Niemiec, a jako port rozwijał się wyłącznie w oparciu o Polskę i został siłą w roku 1793 wcielony do Prus Tym samym veto Niemiec nie zostało uwzględnione i 28 czerwca 1919 r w Wersalu podpisano traktat pokojowy Po uprawomocnieniu się postanowień traktatu wersalskiego Gdańsk wraz z okolicą odłączony został od Rzeszy Niemieckiej, ale formalnie nie powstał jeszcze nowy w sensie polityczno-prawnym twór zwany Wolnym Miastem
Do czasu uprawomocnienia się traktatu wersalskiego, tj do 10 stycznia 1920 r , terytorium Wolnego Miasta stanowiło nadal część państwa niemieckiego, którego wojska stacjonowały tu aż do 8 lutego W tym okresie wywieziono wiele obiektów przemysłowych i cennych maszyn Na okres przejściowy Ententa7 obsadziła Gdańsk własnymi oddziałami wojskowymi Pierwsi w mieście pojawili się Anglicy, którzy przybyli tu 28 stycznia 1920 r , natomiast wyznaczony na głównodowodzącego okupacyjnych sił alianckich generał Richard Haking trafił do Gdańska 30 stycznia Później przybyła reszta sił, w tym Francuzi i okręt amerykański, a wojska niemiec- kie ostatecznie opuściły miasto 9 lutego Alianci mieli zapewnić bezpieczeństwo i porządek, gdyż sytuacja w mieście była napięta z powodu znacznego wzrostu bezrobocia i cen żywności Wybuchały strajki, dochodziło także do plądrowania sklepów i prowokacji Następnie władzę przejął pełnomocnik Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych (Ententy) oraz tymczasowy Wysoki Komisarz Ligi Narodów, brytyjski dyplomata – sir Reginald Tower8
Oficjalnie na mapie Europy Wolne Miasto Gdańsk (niem Freie Stadt Danzig) pojawia się w dniu jego ukonstytuowania, czyli 15 listopada 1920 r Obszar WMG wynosił 1893 km2 (wyłączając wody portowe), a zamieszkiwało go prawie 357 tys mieszkańców Terytorium podzielono na pięć obszarów administracyjnych: powiaty 6 David Lloyd George (1863‒1945), premier Wielkiej Brytanii w latach 1916‒1922
7 Z franc entente – porozumienie, sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Rosją, do którego już po wybuchu I wojny światowej dołączyła szeroka koalicja 25 państw
8 Sir Reginald Thomas Tower (1860‒1939), brytyjski dyplomata; w listopadzie 1919 r został mianowany pełnomocnikiem Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz administratorem terytorium Gdańska, które po wejściu w życie traktatu wersalskiego miało zostać odłączone od Niemiec Przybył do tego miasta 11 lutego 1920 r , a 12 lutego Rada Ligi Narodów na posiedzeniu w Londynie mianowała go tymczasowym Wysokim Komisarzem Ligi Narodów w Gdańsku
Powstanie Wolnego Miasta Gdańska…
17 miejskie (Stadtkreise) – Gdańsk i Sopot9 oraz trzy powiaty ziemskie (Landkreise) – Gdańskie Wyżyny, Gdańskie Niziny i Wielkie Żuławy Niewielka korekta granic WMG nastąpiła 24 grudnia 1920 r i polegała na ponownym włączeniu do Niemiec (do powiatu elbląskiego) miejscowości Kępiny Wielkie i majątku Wężowiec z obszaru ówczesnej gminy Przebrno
Podstawą istnienia WMG były artykuły 100‒108 traktatu wersalskiego Ustanowił on opiekę Ligi Narodów nad Gdańskiem oraz związał Polskę i Gdańsk obowiązko- wym arbitrażem Wysokiego Komisarza Ligi Narodów i jej Rady Art 100 traktatu określił granice WMG, natomiast art 105 ustanowił obywatelstwo Wolnego Miasta Gdańska dla osób tam zamieszkałych
Liga Narodów10 była także gwarantką konstytucji gdańskiej ogłoszonej z datą 14 czerwca 1922 r , składającej się ze 117 artykułów i podzielonej na dwie części, z których pierwsza dotyczyła ustroju Wolnego Miasta, a druga podstawowych praw i obowiązków obywatelskich WMG posiadało ustrój republiki demokratycznej zawierającej elementy demokracji pośredniej (przy systemie reprezentacji parla- mentarnej) i bezpośredniej (przy referendum ludowym, w którym ogół obywateli miał prawo inicjatywy ustawodawczej) W konstytucji został mocno podkreślony państwowy charakter WMG Ponadto nie przewidywała ona możliwości częściowego zawieszania praw obywatelskich Z kolei prawo wyborcze przysługiwało tylko obywatelom WMG zamieszkałym na jego terenie (czynne po ukończeniu 20 lat życia, bierne – po ukończeniu 25 lat)
Najwyższą władzą ustawodawczą WMG był Volkstag11 – jednoizbowy parlament, natomiast najwyższym organem wykonawczym, powoływanym przez Volkstag, był Senat Ten ostatni stanowił odpowiednik rządu, a nazwy „senat” użyto przez analogię do podobnych instytucji wolnych miast hanzeatyckich: Hamburga, Bremy i Lubeki Jednocześnie nawiązano do historycznego określenia rady miejskiej w Gdańsku senatus gedanensis oraz do senatu Wolnego Miasta Gdańska z lat 1807‒1813 Pełnił on też funkcję głowy państwa, miał niektóre kompetencje ustawodawcze, a od 1 maja 1921 r przejął obowiązki i kompetencje magistratu gdańskiego, stając się równocześnie organem administracji samorządowej Konstytucja WMG dopuszczała udział członków Volkstagu w kolegium senackim Wybór na członka Senatu nie był uzależniony od posiadania obywatelstwa gdańskiego Powodowało to, że urzędnik niemiecki mógł zostać jego członkiem W wyniku porozumienia stronnictw poli- tycznych 4 lipca 1930 r doszło do zmiany konstytucji Dotyczyła ona zmniejszenia 9 Samodzielnym powiatem miejskim Sopot stał się po roku 1920
10 Liga Narodów (ang League of Nations, fr Société des Nations), nieistniejąca już organiza- cja międzynarodowa, której statut został przyjęty przez konferencję pokojową w Wersalu 28 czerwca 1919 r Jej celem było utrzymanie pokoju i współpracy na świecie
11 Zgromadzenie Ludowe wybierane w pięcioprzymiotnikowych wyborach (tajnych, bezpo- średnich, równych, powszechnych, proporcjonalnych)
Jarosław Balcewicz
18
składu liczbowego parlamentu ze 120 do 72 posłów, Senatu z 22 do 12 senatorów, możliwości rozwiązania Volkstagu przed upływem czteroletniej kadencji, zniesie- nia podziału senatorów na głównych (Hauptamt) i pobocznych (Nebenamt) oraz poddania całego Senatu odpowiedzialności parlamentarnej
Jeżeli chodzi o samo miasto Gdańsk, Volkstag dokonywał wyboru rady miejskiej, natomiast do kompetencji Senatu należało prowadzenie spraw miasta Gdańska jako osobnej gminy Uprawnienia Ligi Narodów natomiast obejmowały: ochronę Wolnego Miasta i rozstrzyganie sporów polsko-gdańskich (było to zadanie Wyso- kiego Komisarza LN) Drugą instancją była Rada Ligi Narodów Opinie doradcze, wyłącznie na prośbę Zgromadzenia lub Rady Ligi Narodów, mógł też wydawać stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze
Za swoją pracę Wysoki Komisarz pobierał uposażenie wynoszące początkowo 100 tys franków w złocie rocznie, a od 1929 r 60 tys franków Dochodził do tego zwrot szeregu kosztów Ciężar jego utrzymania przypadał po połowie na Polskę i Gdańsk Spośród dziewięciu Wysokich Komisarzy działających w okresie istnienia WMG trzech pochodziło z Wielkiej Brytanii, dwóch z Włoch, po jednym z Danii, Holandii, Irlandii i Szwajcarii12
W sześciu punktach art 104 traktatu wersalskiego określono prawa Polski w przyszłym Wolnym Mieście Sprowadzały się one do: włączenia WM do polskiego obszaru celnego, powierzenia rządowi polskiemu prowadzenia spraw zagranicznych WM, zapewnienia równouprawnienia Polaków, używania portu i dróg wodnych, kontroli administracji Wisły i sieci kolejowych, prawa rozbudowy i ulepszeń dróg wodnych
Pomimo że traktat przyznawał Polsce szerokie uprawnienia, strona gdańska dążyła do ich zawężenia, a konwencja paryska13 z 9 listopada 1920 r nie ułatwiała Polsce egzekwowania jej praw Dotyczy to również umowy warszawskiej14 z 1921 r Konwencja ograniczała również uprawnienia obywateli polskich w Gdańsku, pomimo że traktat wersalski zniósł prawa niemieckie ograniczające swobodę narodowościową Językiem urzędowym był język niemiecki Jedynie dokumenty urzędowe wysyłane do Polaków i Kaszubów zamieszkujących WMG miały dołączane tłumaczenie na język polski W praktyce władze WMG dyskryminowały stronę polską w kwestiach 12 Ponadto pochodzący z Wielkiej Brytanii Edward Lisle Strutt pełnił obowiązki Wysokiego
Komisarza od 15 listopada 1920 r do 15 grudnia 1920 r
13 Potoczna nazwa konwencji polsko-gdańskiej, której zawarcie było warunkiem proklamowania Wolnego Miasta Gdańska (15 listopada 1920 r ) oraz wejścia w życie konstytucji WM (17 listo- pada 1920 r ) Na pełnomocnika Rzeczpospolitej Polskiej wyznaczono byłego Prezydenta Rady Ministrów – Ignacego J Paderewskiego, a Wolne Miasto Gdańsk reprezentował Pierwszy Burmistrz Heinrich Sahm oraz deputowany W Schümmer
14 Umowa zawarta 24 października 1921 r pomiędzy Polską a WMG w celu wykonania i uzu- pełnienia polsko-gdańskiej konwencji z dnia 9 listopada 1920 r
Powstanie Wolnego Miasta Gdańska…
19 możliwości osiedlania się, zakładania firm, przedsiębiorstw i spółek handlowych, przywozu towarów polskich czy też nabywania nieruchomości Podobnych przeszkód nie doświadczali Niemcy, którzy mogli w praktyce korzystać z zapisu art 3 umowy warszawskiej, mówiącego, że „Przez przyjęcie stanowiska urzędnika w bezpośredniej lub pośredniej służbie państwowej Wolnego Miasta Gdańska nabywa cudzoziemiec obywatelstwo gdańskie, o ile w dokumencie nominacyjnym lub w dokumencie potwierdzającym nominację nie uczyniono przeciwnego zastrzeżenia”
Ryc 1 Siedziba Senatu Wolnego Miasta Gdańska Źródło: Wikipedia
Ryc 2 Siedziba Volkstagu WMG Źródło: Wikipedia
Jarosław Balcewicz
20
Jeszcze przed wejściem w życie traktatu wersalskiego Polska rozpoczęła tworzenie w Gdańsku placówek reprezentujących jej interesy, a po wejściu w życie postanowień traktatowych przybył do Gdańska dr Maciej Biesiadecki Był on pierwszym Komi- sarzem Generalnym Rzeczpospolitej Polskiej (od 8 lutego 1920 r do 5 lipca 1921 r ) Tytuł ten nawiązywał do okresu przedrozbiorowego – przedstawiciel króla polskiego w Gdańsku, Aleksy Husarzewski, mianowany przez Stanisława Augusta Poniatow- skiego w 1770 r , nosił tytuł Generalnego Komisarza Królewskiego Co prawda Polska proponowała dla swego przedstawiciela tytuł „Rezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku”, ale w art 1 konwencji polsko-gdańskiej (paryskiej) nazwano go ostatecznie przedstawicielem dyplomatycznym Rządu Polskiego z siedzibą w Gdańsku Tak też zwracał się do niego Senat gdański, umniejszając jego znaczenie i kompetencje
Rząd polski pozostał jednak przy nazwie Komisarza Generalnego RP, który niezmiennie używał tego tytułu Osoby piastujące tę godność otrzymywały ponadto urzędowy tytuł ministra, co miało podkreślać wagę tego stanowiska O tym, że nie był to przedstawiciel dyplomatyczny w ścisłym tego słowa znaczeniu, świadczy fakt, że dla Komisarza Generalnego RP nie było przewidziane agrément15 Senatu gdańskiego Nie był on akredytowany, lecz mianowany przez rząd Polski Ponadto stosunki pomiędzy Polską a Gdańskiem nie miały charakteru równorzędności, gdyż Senat Wolnego Miasta nie miał prawa utrzymywania w Warszawie swojego przedstawiciela Władze WMG mogły się zwracać do rządu polskiego wyłącznie za pośrednictwem Komisarza Generalnego RP Ten ostatni był jedynym pełno- mocnym przedstawicielem Polski w Wolnym Mieście, a inni urzędnicy byli mu podporządkowani Wpływał też na obsadę Komisariatu, gdyż początkowo premier, a później minister spraw zagranicznych, w porozumieniu z Komisarzem mianowali urzędników Komisariatu16 Osobiście podlegał bezpośrednio premierowi i wobec niego był odpowiedzialny Jedynie w sprawach dyplomatycznych komunikował się z ministrem spraw zagranicznych Dla spraw gdańskich utworzono w Prezydium Rady Ministrów osobny referat gdański Później zmieniono podległość służbową Komisarza na ministra spraw zagranicznych
Komisariat Generalny tworzył Komisarz wraz ze swym personelem, który od 6 grudnia 1923 r składał się z 60 osób Jak stanowił art 2 konwencji paryskiej, Polsce przypadło „prowadzenie Spraw Zagranicznych Wolnego Miasta Gdańska”, a „Paszporty wydane obywatelom gdańskim będą zapewniały opiekę polską za granicą tylko w tym wypadku, jeżeli będą miały wizę Przedstawiciela Rządu Pol- skiego w Gdańsku” Komisarz Generalny RP korzystał z prawa eksterytorialności na terytorium WM oraz ustalał listę urzędników polskich w Gdańsku do przyznania
15 W dyplomacji zgoda państwa na przyjęcie przedstawiciela dyplomatycznego
16 Por : S Mikos, Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 1920‒1939, Warszawa 1971
