Elżbieta NACHLIK
GOSPODARKA WODNA
W KONTEKŚCIE PRZESTRZENI KRAJU
– rekomendacje dla KPZK”
Kraków, czerwiec 2008 roku
Niniejsza ekspertyza odnosi się do głównych uwarunkowań dla rozwoju gospodarki wodnej w Polsce, w tym w szczególności: do:
uwarunkowań prawnych i konsekwencji dyrektyw Unii Europejskiej odnoszących się do gospodarki wodnej,
uwarunkowań klimatycznych związanych z tendencją ocieplenia klimatu,
uwarunkowań zrównoważonego rozwoju i zachowania środowiska przyrodniczego kraju.
Na tym tle sformułowano kluczowe zagadnienia gospodarki wodnej w kontekście przestrzennm. Zagadnienia te wiążą się z istniejącymi i wyłaniającymi się problemami rozwoju przestrzennego Polski. Wymagają one identyfikacji i propozycji rozwiązań.
Wyodrębniono następujące zagadnienia grupujące problemy szczegółowe:
I. Zapotrzebowanie na wodę pitną oraz wodne potrzeby przemysłu, rolnictwa i leśnictwa wraz ze skutkami w zakresie:
- obszarów deficytu wody
- możliwości zaspokojenia potrzeb
- problemów ekologicznej jakości wód powierzchniowych - potrzeb rozwoju systemów retencji
II. Ryzyko powodziowe i zarządzanie nim z uwzględnieniem:
- problemu wzrostu zagrożenia powodziowego w kontekście społeczno – ekonomicznym i przestrzennym
- działań dla jego ograniczenia - zabezpieczenia przed powodzią - rozwoju retencji powodziowej
III. Perspektywa odbudowy żeglugi śródlądowej na tle możliwości w tym zakresie;
IV. Energia odnawialna obejmująca:
- rozwój energetyki wodnej
- potrzeby wodne dla rozwoju energii pozyskiwanej z biomasy i biogazu V. Pola konfliktów różnych celów.
Do części tekstowej dołączono graficzny załącznik tematyczny.
1. UWARUNKOWANIA GOSPODARKI WODNEJ
1.1. Uwarunkowania prawne i konsekwencje dyrektyw unijnych odnoszących się do gospodarki wodnej
Podstawowym krajowym dokumentem ustawowym, które reguluje wszystkie zagadnienia w zakresie gospodarki wodnej jest Prawo wodne. Od 2001 roku, kiedy to nowa wersja tej ustawy została uchwalona przez Sejm, dokument ten jest systematycznie modyfikowany z uwagi na proces wprowadzanie w życie europejskiej polityki wodnej.
Europejska polityka wodna opiera się na zasadach IWRM (Integrated Water Resources Management), czyli na Zintegrowanym Zarządzaniu Zasobami Wodnymi, które obejmuje:
Uspołecznienie procesu podejmowania decyzji.
Integralne podejście do wód powierzchniowych i podziemnych.
Uwzględnianie aspektów środowiska naturalnego.
Traktowanie zlewni hydrograficznej jako podstawowego obszaru wszelkich działań planistycznych i decyzyjnych. Podział terytorium kraju na obszary dorzeczy prezentuje załącznik graficzny nr 1.
Wdrażanie mechanizmów ekonomicznych w gospodarowaniu wodami.
Wszelkie działania podejmowane na poziomie Wspólnoty cechować powinno całościowe podejście zarówno do szeroko pojętej ochrony środowiska, jak również zasobów wodnych, gospodarki wodnej i zawiązanej z nią ochrony zasobów wodnych przed zanieczyszczeniami z uwzględnieniem zrównoważonego rozwoju.
Zakres gospodarki wodnej regulują trzy kluczowe dyrektywy, stanowiące ramy dla zintegrowanego gospodarowania wodami. Są to następujące akty prawne:
Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.102000 ustalająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, zwana Ramową Dyrektywą Wodną (RDW),
Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.122006 w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu, zwana dyrektywą córką RDW,
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.10.2007 w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, zwana w skrócie dyrektywą powodziową.
Dwie pierwsze dyrektywy winny być traktowane łącznie, przy założeniu, że RDW jest dokumentem podstawowym, koordynującym działania.
Ramowa Dyrektywa Wodna 2000/60/WE (RDW) jest podstawowym aktem prawnym w Unii Europejskiej regulującym planowanie w gospodarowaniu wodami. Obejmuje ona wszystkie wody powierzchniowe i podziemne. Pierwszy, podstawowy cel środowiskowy Dyrektywy, tzn. dobry stan wód, we wszystkich wodach powierzchniowych śródlądowych, przejściowych, przybrzeżnych oraz wodach podziemnych, który ma zostać osiągnięty do 2015 roku. Dyrektywa wprowadza ciągły sześcioletni cykl planowania gospodarowania wodami, a przygotowywanie edycji kolejnych planów jest poprzedzane analizami skutków oddziaływań wynikających z ustaleń poprzednich planów jak również wprowadzaniem nowych elementów do planów. Głównym zamierzeniem planu jest rejestracja bieżącego stanu części wód oraz ustalanie działań dla realizacji celów środowiskowych. Do działań tych zostały włączone między innymi wcześniej przyjęte dyrektywy, w tym Dyrektywa 91/271/EWG, dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych i Dyrektywa 91/676/EWG, dotycząca azotanów pochodzenia rolniczego. W załącznikach graficznych nr 2, 3 i 4 przedstawiono wyniki oceny obecnego stanu wód w przestrzennym układzie kraju.
Dyrektywa 2007/60/WE w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim zakłada wprowadzenie następujących dokumentów planistycznych, które obwiązywałyby dla obszarów dorzeczy: map zagrożenia powodziowego, map ryzyka powodziowego, planów zarządzania ryzykiem powodzi. Celem Dyrektywy Powodziowej jest ustanowienie ram dla oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, w celu ograniczenia negatywnych konsekwencji dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej, związanych z powodziami. Zgodnie z europejskim rozumieniem zarządzanie ryzykiem powodziowym ma ono na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa i/lub wpływu powodzi poprzez integrację następujących elementów:
- zapobieganie zagrożeniu powodziowemu, czyli prewencyjne zapobieganie powstawaniu szkód wywołanych powodziami przez rezygnację z budowy domów mieszkalnych i obiektów przemysłowych obecnie i w przyszłości na terenach zagrożonych powodzią; poprzez dostosowanie obiektów, które powstaną w przyszłości do zagrożenia powodziowego oraz przez wspieranie właściwego zagospodarowania terenu, praktyk rolniczych i leśnych;
- ochrona poprzez podejmowanie środków, strukturalnych i niestrukturalnych, w celu zmniejszenia prawdopodobieństwa występowania powodzi i/lub wpływu powodzi w określonych miejscach;
- gotowość, obejmująca informowanie i ostrzeganie ludności o zagrożeniu powodziowym oraz o zasadach postępowania w wypadku powodzi;
- postępowanie awaryjne w sytuacji kryzysowej na podstawie opracowanych planów awaryjnego zarządzania na wypadek wystąpienia powodzi;
- przywracanie normalnych warunków i wyciąganie wniosków, polegające na powracaniu możliwie najszybciej do normalnych warunków i łagodzeniu skutków społecznych oraz gospodarczych w wypadku osób dotkniętych powodzią, a także na, bazującej na doświadczeniu, poprawie wyżej wymienionych elementów.
Polityka europejska a tym samym krajowa, zakłada harmonizację działań realizowanych na mocy obu dyrektyw: Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Powodziowej. Konieczna więc będzie ścisła koordynacja wdrożenia obu tych dyrektyw.
Konsekwencje dyrektyw dla krajowej gospodarki wodnej w kontekście przestrzennym:
RDW ustala cele, które winny uwzględniać aspekty środowiskowe, społeczne i ekonomiczne.
Wymagana jest integracja pomiędzy różnymi działaniami technicznymi i nietechnicznymi związanymi z gospodarką wodną, oparta na internalizacji kosztów środowiskowych i korzyści. Wymaga się włączenia w rachunek ekonomiczny kosztów wynikających ze skutków dla środowiska wywoływanych przez prowadzących działalność gospodarczą.
Dokumenty planistyczne i programowe dla sektora lub obszaru geograficznego określają miejsca konkretnych projektów i warunki ich realizacji. Niezbędna jest koordynacja oraz integracji planów sektorowych na bazie planowania przestrzennego dla redukowania konfliktów, zapewnienia synergii i osiągnięcia terytorialnej spójności.
Wymagane jest wprowadzenie prawnych i ekonomicznych instrumentów zachowania i ochrony przestrzennej spójności (w skali regionalnej i loklanej) ilości, jakości i struktury odpływu wód powierzchniowych i podziemnych.
1.2. Uwarunkowania klimatyczne
W Polsce panuje klimat umiarkowany o charakterze przejściowym pomiędzy klimatem morskim a lądowym. Suma opadów na terenie Polski w roku średnim wynosi nieco powyżej 600 mm i waha się od 500-550 w pasie nizin do około 1100 w rejonach górskich i podgórskich. Maksimum opadów przypada na miesiące letnie. W tym okresie są one około
2-3 razy większe niż w okresach zimowych (w Tatrach przeszło 4-krotnie większe).
Wyrównany rozkład opadów występuje na nizinach nadmorskich. Charakterystyczna dla klimatu Polski jest również duża zmienność charakterystyk klimatycznych w następujących po sobie latach. Obserwowane i prognozowane zmiany klimatu w Polsce idą w następującym kierunku:
Do 2030 roku przewiduje się wzrost średniej temperatury o około 1,5 st.Celsjusza, a w okresie 2090 – 2099 wzrost ten może osiągnąć od 1,8 do 4,0 st. Celsjusza;
Przewidywany wzrost opadów letnich w latach 2080 – 2099 wynosi do 15%
(wyższy na południu a niższy na pozostałym obszarze kraju), zaś zimą od 10% do 20%. Po roku 2070 w Polsce nastąpi spadek średnich opadów letnich;
Przewiduje się nasilenie opadów 24-godzinowych. I tak, z wyjątkiem wąskiego zachodniego pasa kraju, nastąpi wzrost wysokości tych opadów o 25 mm, a nawet o 50-75 mm w części południowej i środkowej;
Coraz większa część opadów letnich przypadać będzie na opady o dużej intensywności;
Wskutek spadku pokrywy śnieżnej i wzrostu temperatury, wskazywany jest wzrost zagrożenia suszą na obszarze Polski środkowej i południowej, ale nawet północnej;
Przewiduje się, że do 2020 roku częstotliwość występowania suszy wzrośnie dwukrotnie, zaś do 2070 roku – nawet pięciokrotnie. Prezentują to wyniki prognozy wieloletniej zamieszczone w załączniku nr 5. W załączniku nr 6 pokazano zasięg suszy z czerwca i lipca 2006 roku w odniesieniu do zbóż jarych wraz z sytuacją klimatyczną z tego okresu, co potwierdza już teraz tendencje pogarszania się sytuacji.
Konsekwencją specyfiki klimatu Polski i potencjalnych jego zmian jest wzrost:
zagrożenia powodziami, zwłaszcza wywoływanymi krótkimi i intensywnymi opadami, oraz suszą, której częstotliwość i zasięg występowania znacznie wzrośnie.
niepewności dotyczącej wielkości i jakości przyszłych zasobów wodnych Polski:
wielkość ich ma bezpośredni wpływ na poziom zaspokojenia potrzeb wodnych ludności oraz gospodarki, szczególnie takich jej sektorów, jak rolnictwo, przemysł, energetyka (zwłaszcza wodna), transport wodny, turystyka; niedobór wody i susze mają również na ogół duży wpływ na jakość zasobów naturalne wodnych ze względu na to, że ich skutkiem dodatkowym jest pogorszenie jakości wód, zaś ostatecznym efektem niedoborów wody jest utrata bioróżnorodności.
1.3. Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju i zachowania środowiska przyrodniczego kraju
Gospodarowanie wodami uwzględnia te uwarunkowania na mocy innych dyrektyw UE, a głównie:
Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory, zwanej Dyrektywą Siedliskowa;
Dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (ze zmianami), zwanej Dyrektywą Ptasia - obie na obszarach objętych programem Natura 2000;
Dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, zwana Dyrektywą Azotanową
Dyrektywa Siedliskowa ustanawia, między innymi:
obowiązek wyznaczania tzw. obszarów Natura 2000 dla ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków ujętych w załącznikach Dyrektywy;
obowiązek nadzoru krajowych siedlisk i gatunków objętych Dyrektywą;
obowiązek zapewnienia ochrony wybranym gatunkom oraz obowiązek zapewnienia zrównoważonego użytkowania innych gatunków (w tym wielu ryb);
obowiązek zapewnienia bezwzględnej ochrony siedliskom gatunków zwierząt wymienionych w zał. IV;
nakaz ochrony i odtwarzania korytarzy ekologicznych – obejmujących także rzeki.
Dyrektywa wprowadza szczególną procedurę udzielania zgody na realizację przedsięwzięć oraz planów i programów znacząco oddziałujących negatywnie na przedmiot ochrony obszarów Natura 2000.
Dyrektywa Ptasia nakłada na Polskę, między innymi następujące obowiązki:
ochrony wszystkich gatunków ptaków
ochrony i przywracania ich biotopów i siedlisk przyrodniczych poprzez tworzenie obszarów ochrony, gospodarowanie i utrzymywanie siedlisk zgodnie z potrzebami;
przywracanie zniszczonych biotopów i tworzenie nowych;
wyznaczenia obszarów specjalnej ochrony w ramach sieci ekologicznej Natura 2000 dla gatunków ptaków wymienionych w zał. I oraz dla ptaków wędrownych.
Dyrektywa zwraca szczególną uwagę na konieczność chronienia obszarów podmokłych, z uwagi na to, że mają one kluczową rolę dla wielu gatunków ptaków wędrownych. W Polsce aż 42% gniazdujących gatunków ptaków objętych załącznikami Dyrektywy jest związana z siedliskami wodno-błotnymi.
Dyrektywa Azotanowa nakłada uwarunkowania na gospodarkę wodną na obszarach wiejskich, które powinny ograniczyć dopływ związków azotowych ze źródeł rolniczych do wód powierzchniowych i podziemnych. Stanowi ona ponadto narzędzie godzące interesy rolnictwa i środowiska przyrodniczego. W załączniku graficznym nr 14 przedstawiono terytorialny zasięg zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł rolniczych.
1.4. Gospodarka na wodach granicznych
Gospodarowanie wodami musi uwzględnić również uwarunkowania wynikające z umów międzynarodowych wielo- i dwustronnych, których Polska jest sygnatariuszem.
Kluczowe znaczenie odgrywają tutaj umowy dotyczące ochrony Morza Bałtyckiego. W roku 1992, ustanowiono II Konwencję Helsińską - Konwencję o Ochronie Środowiska Morskiego Obszaru Morza Bałtyckiego. W nowej konwencji ochrona środowiska ujęta została w taki sposób, aby rozwój gospodarczy zaspakajał potrzeby obecnego i przyszłych pokoleń.
W 2007 roku w Polsce odbyła się konferencja Ministrów Środowiska państw nadbałtyckich oraz Komisarza Unii Europejskiej ds. środowiska, która będąc podsumowaniem 18 miesięcznych przygotowań i rozmów, doprowadziła finalnie do przyjęcia Bałtyckiego Planu Działań HELCOM.
Ponadto Polska jest również stroną innych umów międzynarodowych z dziedziny gospodarowania wodami i ochrony wód, takich jak:
Konwencja o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych, sporządzona w Helsinkach dnia 17 marca 1992 roku (Dz. U. z 2003 roku Nr 78 poz. 702),
Umowa w sprawie Międzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem, sporządzona we Wrocławiu dnia 11 kwietnia 1996 roku (Dz. U. z 1999 roku Nr 79 poz. 886),
Umowa między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Federalna Niemiec o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych, sporządzona w Warszawie dnia 19 maja 1992 roku (Dz. U. z 1997 roku Nr 11 poz. 56),
Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych, sporządzona w Kijowie dnia 10 października 1996 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 30 poz. 282),
Porozumienie między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o gospodarce wodnej na wodach granicznych, sporządzone w Warszawie dnia 17 Lipca 1964 r. (Dz. U. z 1965 r. Nr 12 poz. 78, zm. Dz. U. z 1999 r. Nr 30 poz. 282).
2. ZAPOTRZEBOWANIE NA WODĘ 2.1. Woda pitna
Obecne i planowane do 2015 roku wykorzystanie wód dla celów pitnych prezentuje załącznik graficzny nr 8. Jak widać nie przewiduje się wzrostu tego zapotrzebowania do 2015 roku.
Do roku 2030, przy analizach wpływu wzrostu zapotrzebowania na wodę pitna w kontekście planowania przestrzennego infrastruktury wodno – ściekowej, należy brać pod uwagę przestrzenną zmianę osadnictwa, związaną z rozwojem urbanizacji i rozwojem obszarów metropolitalnych w kraju.
2.1. Woda na potrzeby przemysłu
Obecne i planowane do 2015 roku wykorzystanie wód dla celów przemysłowych prezentuje załącznik graficzny nr 9. Jak widać nie przewiduje się istotnych zmian wielkości i lokalizacji tego zapotrzebowania do 2015 roku.
Wynika to z niepewności prognozy przemian i rozwoju przemysłu w Polsce, zwłaszcza w kontekście przestrzennym. Poniżej, przedstawiono uzasadnienie tego stanu rzeczy.
Sektory kluczowe w polskiej gospodarce (wg wielkości produkcji globalnej) to (poza rolnictwem): budownictwo, produkcja artykułów spożywczych, produkcja energii elektrycznej, produkcja metali, produkcja wyrobów metalowych. W tych sektorach woda jest czynnikiem: technologicznym (przetwórstwo przemysłowe) i chłodniczym (energetyka).
Sektory te korzystają zarówno z wód powierzchniowych jak i podziemnych (kopalnianych).
Rozkład udziału tych typów wód w poborach przez omawiane sektory w roku 2004 przedstawiono w poniższej tabeli.
Nazwa sektora Rok 2004 Udział w poborach
wód ogółem Udział w poborach wód
powierzchniowych Udział w poborach wód podziemnych
[%] [%] [%]
Górnictwo 0,8 0,1 0,5
Przetwórstwo przem. 5,9 5,2 8,9
Energetyka 63,7 75,3 1,5
Zużycie wody w gospodarce jest zależne od dwóch czynników: wzrostu gospodarczego oraz wodochłonności. W związku z tym prognoza poborów wody w roku 2015 przez przemysł, energetykę i górnictwo została przeprowadzona metodami ekonometrycznymi w oparciu o prognozę globalnej wartości produkcji, bazującą na danych zawartych w dokumentach strategicznych oraz o prognozę zmian współczynników wodochłonności.
Wartości historyczne poborów wód powierzchniowych i podziemnych w roku 2004 oraz wartości tych poborów prognozowane na rok 2015 wraz z ich procentową relacją do odpowiednich wartości poborów z roku 2004 zestawiono w tabeli poniżej.
Sektor
Produkcja globalna
2004 r.
[mln zł]
Prognoza produkcji 2015 r.
[mln zł]
Pobory historyczne
2004 Po / Pd [hm3/rok]
Prognoza poborów na 2015 dla wód powierzchniowych (Po) i podziemnych (Pd) Wg modeli
Mamdaniego Po / Pd [hm3/rok]
wsp. wodochł.
jak w 2004 Po / Pd [hm3/rok]
Górnictwo 33 425 34 134 11,80 / 8,30 2 (17%) / 4 (48%) 12 (100%) / 8,5 (100%)
Przetwórstwo przemysłowe
598 017 948 900 485,50 / 145,80
225 (46%) /56 (38%) 771 (159%) / 232 (159%) Energetyka 63 102 87 797 6 971,10/
25,20 7608 (109%) / 24
(96%) 10669 (156%) /
35 (140%)
Jak widać zasadniczy wpływ na wyniki prognozy poborów wody ma wodochłonność. Warto przy tym zwrócić uwagę, że dane historyczne dla większości sektorów gospodarki potwierdzają, iż wzrostowi produkcji towarzyszy spadek zużycia wody. Wynika to ze zmian w gospodarce wodnej zakładów, polegających m.in. na wprowadzeniu rozwiązań ograniczających wodochłonność produkcji. Te tendencje znajdują pełne odbicie w dotychczasowym poziomie zużycia wody przez przemysł, który od lat utrzymuje się na prawie stałym poziomie, wynoszącym około 7,6 – 8,3 km3 wody.
Biorąc pod uwagę zarówno trudności w odpowiedzialnym prognozowaniu tego zużycia jak konieczność oszczędzania i wprowadzania do przemysłu technologii wodo oszczędnych, można przypuszczać, że poziom tego zużycia będzie stały lub wzrośnie nieznacznie.
2.3. Woda na potrzeby rolnictwa
Obecne i planowane do 2015 roku wykorzystanie wód dla celów pitnych prezentuje załącznik graficzny nr 11, który poprzedza załącznik nr 10 opisujący udział gruntów rolnych na tle ogólnego areału gruntów. Jak widać nie przewiduje się wzrostu tego zapotrzebowania do 2015 roku.
Sytuacja rolnictwa jest jednak bardziej złożona przez przemiany w tym sektorze a także przez prognozowany rozwój produkcji biomasy na potrzeby energetyczne. Powinien nastąpić znaczny wzrost zapotrzebowania na wodę, zwłaszcza w obszarze środkowej części Polski.
Użytki rolne zajmują powierzchnię 19 148,2 tys. ha, co stanowi 61,2% powierzchni Polski.
Największym udziałem użytków rolnych charakteryzują się województwa: łódzkie (62,9%), lubelskie (62,7%), mazowieckie (61,4%) i kujawsko – pomorskie (61,3%); najmniejszym zaś województwa: śląskie (43,2%), lubuskie (43,7%) i zachodniopomorskie (45,2%).
Rolnictwo potrzebuje bardzo dużych ilości wody. Uwarunkowania klimatyczne i przyrodnicze z punktu widzenia produkcji rolnej są zaś w Polsce niekorzystne. Na przeważającym terytorium kraju (za wyjątkiem gór i terenów przymorskich) w okresie wegetacyjnym ewapotranspiracja potencjalna jest większa od opadów atmosferycznych (również w latach zaliczanych do średnio mokrych). W naszej strefie klimatycznej rolnictwo oparte jest głównie na wodach opadowych retencjonowanych w profilu glebowym, a nawodnienia stanowią jedynie uzupełnienie potrzeb wodnych roślin. Występują jednak również okresy nadmiernego, szkodliwego dla roślin uprawnych, uwilgotnienia gleby.
Infrastruktura melioracyjna, której zadaniem jest regulowanie stosunków wodnych dla potrzeb rolnictwa, szczególnie jak chodzi o odwodnienia jest w Polsce bardzo bogata. Ponad 35% (ponad. 6 mln ha) powierzchni gruntów rolnych (18% powierzchni kraju) wyposażone jest w samoczynnie działające systemy odwadniające (drenaże kryte na gruntach ornych i rowy na użytkach zielonych). Nawodnienia, głównie grawitacyjne w chwili obecnej prowadzone są jedynie na ok. 90 tys. ha (ok. 3% powierzchni gruntów), choć ponad 500 tys.
ha (440 tys. ha, czyli nieco ponad 2% użytków rolnych) gruntów rolnych (głównie łąk i pastwisk) wyposażonych jest w urządzenia umożliwiające prowadzenie nawodnień (w sąsiadujących krajach o większych opadach, takich jak Niemcy, Dania, Francja nawadniane jest 5-20% areału).
Nie budzi natomiast wątpliwości fakt, że znacznemu zwiększeniu ulegną potrzeby w zakresie poborów wody do nawodnień, w przypadku spełnienia się prognoz ocieplenia klimatu w
Polsce. Wzrost temperatury spowoduje bowiem zwiększenie ewapotranspiracji przy spodziewanym zmniejszeniu opadów w okresie wegetacyjnym. Polskie rolnictwo natomiast nie jest przygotowane do zapobiegania skutkom suszy. Może okazać się, że ograniczenie dostępu do wody będzie stanowić barierę rozwoju rolnictwa również w naszym kraju. Gdyby zaś przyjąć, że w Polsce w przyszłości (lata 2015-2030) nawodnienia będą prowadzone na 10% powierzchni gruntów rolnych, wielkość poboru wody ze zbiorników i przepływów bieżących w okresie wegetacyjnym wynosiłaby rocznie około 3,5 mld m3 wody. Zapewnienie takiej objętości wody wymagałoby intensywnej rozbudowy urządzeń retencjonujących wodę, w tym budowy szeregu zbiorników retencyjnych.
Sektor
Produkcja globalna
2004 r.
[mln zł]
Prognoza produkcji 2015 r.
[mln zł]
Pobory historyczne
2004 [hm3/rok]
Prognoza poborów na 2015 r.
modele Mamdaniego [hm3/rok]
wsp. wodochł.
jak w 2004 [hm3/rok]
Rolnictwo 72 321 104 302 86,2 59 (68%) 124 (144%)
Rybactwo 395 789 985,2 1885 (191%) 1970 (200%)
Prognozowany spadek poborów wody przez rolnictwo wynika z prognozowanego spadku wodochłonności tego sektora gospodarki. Przy założeniu utrzymania się stałej wartości tych współczynników na poziomie roku 2004 w całym okresie do roku 2015 prognozowane pobory wzrastają do poziomu 144% w roku 2015.
W przypadku rybactwa, bez względu na model, przewidywany jest wzrost poborów wody rzędu 190 – 200% ze względu na rozwój hodowli pstrągów.
Można przypuszczać, że po 2015 roku zapotrzebowanie na wodę rolnictwa będzie rosło w dalszym ciągu.
2.4. Identyfikacja deficytów wody
W załączniku graficznym nr 7, zaprezentowano ocenę zasięgu obszarów dorzeczy Wisły i Odry w odniesieniu do konieczności ograniczenia skutków suszy.
W załączniku graficznym nr 12, przedstawiono zasięg terytorialny, także z podziałem na dorzecze Wisły i Odry, tak zwanego „nadmiernego rozdysponowania zasobów wodnych”. To wprawdzie nieostre sformułowanie, ale wskazuje zasięg lokalnych odczuć w zakresie potencjalnych deficytów wody.
Nakładając na te uwarunkowania prognozę powiększonego zużycia wody dla produkcji energii odnawialnej z biomasy i biogazu (patrz rozdział nr 5), a także omówiona wcześniej prognozę wzrostu częstotliwości okresów suszy, należy się liczyć, że przeważająca część
kraju do roku 2030 i dalej może być objęta deficytem dyspozycyjnych zasobów wody w okresie wegetacyjnym. Ten problem powinien znaleźć rozwiązanie w rozwoju systemów retencji, obejmujących zarówno zbiorniki retencyjne jak i odbudowę naturalnej retencji.
3. RYZYKO POWODZIOWE I ZARZĄDZANIE NIM
Spośród wymienionych w rozdziale 1.1 elementów zarządzania ryzykiem powodziowym, tutaj wykorzystane będą tylko 2 z nich: prewencja przeciwpowodziowa dla ograniczenia ryzyka powodziowego oraz bezpośrednia ochrona przed powodzią
Obszar chroniony przed powodzią w Polsce ocenia się na 4,5 mln hektarów. Znaczna część gruntów chronionych przed zalaniem wałami przeciwpowodziowymi użytkowana jest przez rolnictwo. Stan użytkowania jest bardzo zróżnicowany. Chronione są intensywne uprawy warzyw, których zalanie przynosi duże straty ekonomiczne, jak i ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska, mało wrażliwe na okresowe podtopienie.
3.1. Rodzaje, przyczyny i skutki zagrożenia powodziowego
Tradycyjnie pojęcie zagrożenia powodziowego kojarzone jest z zagrożeniem wynikającym z wylewu rzek i skutkującym szkodami i stratami materialnymi. Aktualnie jednak interpretacja tego pojęcia obejmuje także inne zjawiska (procesy), powodujące również zagrożenia dla mienia a nawet życia, które występują w sytuacji, prowadzącej m.in. do wylewu rzek. Zatem pod pojęciem zagrożenia powodziowego należy rozumieć zagrożenie dla mienia a nawet życia spowodowane: wylewem rzek, podtopieniami terenów zagospodarowanych, sztormami morskimi, i osuwiskami,
Źródłem zjawisk powodziowych a w konsekwencji zagrożenia powodziowego jest specyfika geograficzna zlewni i obszaru odpływu (topografia, budowa geologiczna, ..) oraz specyfika opadów. Specyfika ta powoduje statystyczną regionalizację występowania i charakteru poszczególnych rodzajów zagrożenia powodziowego w Polsce, co przedstawia załącznik graficzny nr 15. I tak:
a) Wylewami rzek zagrożony jest cały obszar Polski;
W poszczególnych częściach naszego kraju powodzie związane z wylewem rzek różnią się jednak genetycznie:
w południowej części Polski występują przede wszystkim powodzie opadowe (z deszczów rozlewnych),
środkowa i północna część kraju to obszar występowania powodzi roztopowych;
powodzie spowodowane deszczami nawalnymi występowały dotychczas głownie w dorzeczu Wisły, ale ostatnio nie tylko wzrosło ich nasilenie ale także rozszerzył się terytorialny zasięg ich występowania.
Wezbrania powodziowe wymienionych typów różnią się nie tylko okresem występowania w roku ale i specyfiką kształtowania się i przebiegiem, co ma istotne znaczenie dla skutecznej ochrony przed ich skutkami:
wezbrania (powodzie) opadowe wywołane przez nawalne opady mają krótkotrwały ale gwałtowny przebieg i lokalny zasięg;
wezbrania (powodzie) wywoływane przez opady rozlewne charakteryzują się największym zasięgiem terytorialnym, obejmując nieraz całe dorzecze górnej Wisły lub Odry (zasięg regionalny);
wezbrania (powodzie) roztopowe mają również rozległy zasięg terytorialny.
Incydentalnie zdarzają się ponadto: wezbrania (powodzie) zimowe, będące wynikiem spiętrzania się wody w następstwie nasilonych zjawisk lodowych oraz wezbrania (powodzie) sztormowe spowodowane wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeżach morskich w kierunku lądu.
Obok naturalnych źródeł zagrożenia powodziowego należy wyspecyfikować przyczyny nasilania się zagrożenia powodziowego, które mają charakter antropogeniczny. Związane są one generalnie z pożądanym (społecznie oczekiwanym) i nieuchronnym rozwojem społeczno – gospodarczym, który wyraża się:
wzrostem majątku indywidualnego oraz wspólnego,
rozbudową infrastruktury (w tym komunikacyjnej),
intensyfikacją trwałej zabudowy (uszczelnienia) zlewni rzecznych, co ma niekorzystny wpływ na stosunki wodne i przyspieszenie odpływu,
intensywny rozwój społeczno – gospodarczy przybrzeżnego pasa morskiego, w tym półwyspu helskiego, oraz zapewnienie właściwych warunków rozwoju transportu morskiego i utrzymania ujściowych odcinków Odry i Wisły.
W szczególności przykładowo:
- straty spowodowane wylewami rzek wynikają z usytuowania majątku w obszarze spływu wielkich wód (także rolniczego wykorzystania tych terenów) i braku przystosowania ich do zagrożenia;
- straty w obiektach komunikacji drogowej i kolejowej wynikają z prowadzenia dróg również w obszarze spływu wielkich wód oraz m.in. niedowymiarowania świateł mostów;
- podtopienia w miastach są skutkiem złej (w zasadzie braku!) gospodarki wodami opadowymi, w tym niesprawności i zbyt niskiej przepustowości kanalizacji deszczowej;
- straty w wyniku osuwisk są spowodowane zabudową (kubaturową drogową), czyli obciążeniem stoków podatnych na to zjawisko;
- zniszczenia i straty w morskiej strefie przybrzeżnej wynikają z konieczności przeciwdziałania cyklicznemu przesuwaniu się lub linii brzegowej lądu lub jej cofaniu się w głąb lądu, dla zapewnienia warunków zabudowy przybrzeżnej, zgodnie z planami rozwoju.
W Polsce mamy dodatkowo do czynienia z:
- brakiem istotnych prawnych ograniczeń w zabudowie terenów przybrzeżnych, łącznie z terenami objętymi zasięgiem zalewów powodziowych częstych, - zaniedbaniami w systematycznym i efektywnym rozwoju potencjału środków
ochronnych, wynikającymi głównie z braku środków finansowych na ich realizację oraz z braku jednoznacznej strategii i programu działań,
- odrębnymi przepisami urzędu morskiego dla strefy przybrzeżnej w obrębie ujściowych odcinków rzek.
Należy wyraźnie wyodrębniać obszary górskie i podgórskie zarówno w opisie zagrożenia powodziowego jak i doboru środków dla ochrony przed nim (patrz załącznik graficzny 15).
3.2. Istotne problemy związane ze stanem i rozwojem infrastruktury przeciwpowodziowej
Infrastruktura przeciwpowodziowa w Polsce wymaga naprawy i rozwoju, zwłaszcza w kierunku powiększania retencji przeciwpowodziowej zbiornikowej, polderowej i innej, poprzez działania systemowe i w powiązaniu z systemem obwałowań. Jednak lokalizacja nowych obiektów i ich uzasadnienie powinno być dyskutowane i weryfikowane w ramach dużych opracowań grupujących odpowiednie środowiska.
Poziom skuteczności obiektów powinien być oceniany w stosunku do założeń projektowych lub zweryfikowanych zadań w okresie eksploatacji. Na skuteczność ochrony
przeciwpowodziowej podstawowy wpływ mają nie tylko parametry obiektów, ale ich stan techniczny ostatecznie decydujący o realnym poziomie ochrony.
W zintegrowanym systemie funkcjonowania obiektów muszą być brane pod uwagę wszystkie obiekty z dużą retencją powodziową w połączeniu z wałami przeciwpowodziowymi.
Istniejące obiekty małe mają znaczenie lokalne.
Wszystkie obiekty ochrony przeciwpowodziowej powinny mieć określone lub zaktualizowane obszary oddziaływania powiązane z poziomem bezpieczeństwa ochrony przeciwpowodziowej charakteryzowanym wartością przepływów maksymalnych:
charakterystycznych i prawdopodobnych. Aktualnie, w większości przypadków brak jest takiej oceny.
Modernizacja obiektów funkcjonujących w systemie nie jest dostatecznie skoordynowana, głównie z powodu tego, że obiekty są w zarządzaniu przez różnych administratorów reprezentujących własne interesy. Należy podkreślić także, że nie ma ogólnych zaleceń, instrukcji i ocen skuteczności funkcjonowania systemów lokalnych, regionalnych oraz ponadregionalnych opartych na dostępnej technologii i wiedzy umożliwiającej ocenę skuteczności systemu w różnych scenariuszach zagrożeń.
Skuteczność obiektów w ochronie przeciwpowodziowej jest bardzo często tylko szacowana co do wielkości redukcji i obszaru oddziaływania. Nie można wszystkich braków w tym zakresie przypisywać niskiemu poziomowi prognoz hydrologicznych wykorzystywanych w sterowaniu zbiornikami retencyjnymi.
Brak jest także, z niewielkimi wyjątkami w skali kraju, aktualnych ocen zagrożeń powodzią i sposobów ochrony przed nimi w skali lokalnej i regionalnej.
Istotnym elementem w ocenie funkcjonowania obiektów w systemie są ich aktualne parametry (np. utrata pojemności, prowadzone remonty) oraz stan techniczny.
Te wymagania decydują, że KPZK powinna brać pod uwagę ustalenia studiów i programów ochrony przed powodzią. Dotychczasowe programu to:
Program Odra 2006
Program ochrony przed powodzia w dorzeczu górnej Wisły
A także inne o zasięgu lokalnym.
W załączniku graficznym nr 16 pokazano zidentyfikowane w skali lokalnej potrzeby w zakresie zabezpieczenia przed powodzią.
3.3. Istotne problemy związane profilaktyką czyli zapobieganiem wzrostu zagrożenia powodziowego (ilościowego i ekologicznego)
Dotyczą one przede wszystkim sfery planowania przestrzennego i użytkowania ternu w skali regionalnej i lokalnej. Dotyczą one następujących problemów:
braku retencji wód opadowych przed ich wprowadzeniem do kanalizacji w obszarach zurbanizowanych (także obszary wiejskie i małe miasta) oraz poddanych silnej urbanizacji i suburbanizacji, (zagrożenie środowiska przyrodniczego i wzrost zagrożenia powodziowego)
braku kanalizacji wód ściekowych w obszarach o rozproszonej zabudowie (zagrożenie środowiska przyrodniczego)
braku równoczesnej realizacji wodociągów i kanalizacji w obszarach wiejskich i małych miastach (zagrożenie środowiska przyrodniczego);
oraz do niedostatków lub braku systemów oczyszczania wód zużytych, ścieków komunalnych, rolniczych i przemysłowych a także „odcieków” z wysypisk opadów migrujących do wód podziemnych i powierzchniowych (zagrożenie środowiska przyrodniczego).
Brak w tym względzie stosownych rozwiązań, analiz regionalnych i innych studiów. Należy ten problem rozwinąć w układzie regionalnym tak, zbudować rozwiązania realne i dostosowane do lokalnych warunków,
4. ROZWÓJ ŻEGLUGI ŚRÓDLĄDOWEJ
Krajowe dokumenty strategiczne dotyczące rozwoju transportu są w odniesieniu do rozwoju żeglugi śródlądowej niejednoznaczne.
Według Założeń polityki transportowej Państwa na lata 2000 – 2015” opracowanych w listopadzie 1999 r. w Ministerstwie Transportu i Gospodarki Morskiej, potrzeba modernizacji i ewentualnej rozbudowy śródlądowych dróg wodnych wymaga dalszych głębokich studiów i analiz uwzględniających m.in. uwarunkowania wynikające z ochrony środowiska naturalnego dolin rzecznych.
4.1. Stan transportu wodnego w zakresie żeglugi śródlądowej
Polski śródlądowy transport wodny należy oceniać w kategoriach transportu towarowego i pasażerskiego. Transport towarowy wg aktualnej oceny dotyczy praktycznie korytarza rzeki Odry a pasażerski, głównie turystyczny, odnosi się do większego systemu rzek i kanałów na
terenie Polski. Pierwszy wymaga nowoczesnej i o odpowiednich parametrach bazy technicznej, drugi dostosowanie jednostek pływających do parametrów rzek lub istniejących kanałów.
W Polsce eksploatowanych jest 2720 km dróg wodnych z czego przypada na:
rzeki - 2110 km rzeki skanalizowane - 644 km kanały żeglowne - 331 km jeziorne żeglowne - 260 km
Za żeglowne rzeki uważa się: Wisłę od ujście Przemszy, Odrę od Raciborza oraz ujściowe odcinki głównych dopływów (znaczenie drugorzędne lub formalne).
Praktyczne funkcjonujące obecnie drogi wodne Polski to Wisła i Odra na w/w odcinkach oraz istniejące pomiędzy nimi połączenie rzeczno-kanałowe. Łączna długość tych dróg wynosi 1950 km z czego na Wisłę przypada 970 km, odrzańską drogę wodna (z Kanałem Gliwickim) 690 km oraz na Kanał Bydgoski z Notecią i Wartą 290 km. Odrzańska droga wodna ma oprócz w/w połączenia, także połączenie z zachodnim europejskim systemem dróg wodnych poprzez kanały Odra-Szprewa stanowiący połączenie Śląsk-Berlin i Odra-Hawela stanowiący połączenie Szczecin-Berlin. Parametry techniczne odrzańskiej drogi wodnej są zróżnicowane i wynikają z różnego typu zabudowy hydrotechnicznej a także ze stanu technicznego obiektów drogi wodnej i jej zaplecza w postaci portów i przeładowni, które w większości nie są eksploatowane. W ostatnich latach przewozy żeglugą śródlądową na Odrze osiągają wartość około 9 mln ton/rok. Wg „Programu dla Odry 2006” modernizacje drogi wodnej i dostosowanie jej do parametrów drogi klasy III umożliwi przewóz ładunków do 20 mln ton/rok. Nie będzie to jednak droga jako całość dostosowana do standardów UE a także do rozwijających się technologii transportu. Funkcjonowanie odrzańskiej drogi wodnej wspomagane jest retencją zbiornikową o wartości 350 mln m3 zlokalizowaną w zlewni jej górnego odcinka.
Znaczenie drogi wodnej Wisły jest niewielkie. Żegluga śródlądowa ma znaczenie lokalne, głównie na odcinkach: górnej Wisły (skanalizowanej), warszawskiej i dolnej.
Perspektywy rozwoju śródlądowego transportu wodnego określone w „Polityce transportowej Państwa na lata 2006-2025 definiuje się w zakresie:
- podwyższenia standardów dróg wodnych Odry i dolnej Wisły w zakresie i czasie wynikającym ze szczegółowych analiz
- wspieranie odnowy floty dla przewoźników krajowych
- promowanie i wspieranie inicjatyw lokalnych zmierzających do wykorzystania żeglugi śródlądowej.
Aktualne Strategie Rozwoju Województw nie dostrzegają istniejących korzyści wynikających z wykorzystania żeglugi śródlądowej.
Należy się jednak liczyć, że zagraniczni odbiorcy polskich towarów będą w wielu przypadkach wymuszali transport wodny i Polska w ramach procesów dostosowawczych zmuszona będzie utrzymywać odpowiedni standard odrzańskiej drogi wodnej. „Program dla Odry 2006” zakłada wcześniej określonego standardu drogi wodnej poprzez realizację następujących przedsięwzięć:
- dokończenie budowy stopnia wodnego Malczyce oraz w przyszłości ewentualnie budowa stopnia Lubiąż jako ostatniego stopnia kaskady
- zakończenie modernizacji na Odrze jazów: Chróścice, Ujście Nysy i Lipki
- odtworzenie i modernizacja regulacji szlaku żeglugowego na Odrze swobodnie pływającej
- wykonanie modernizacji śluz na kanale Gliwickim i skanalizowanym odcinku Odry.
Zakończenie w/w prac przewiduje się do 2016 roku. „Program dla Odry 2006” identyfikuje zagrożenia środowiska wynikające z realizacji proponowanego programu oraz określa środki łagodzące skutki oddziaływania na środowisko.
Strategiczne decyzje dotyczące śródlądowego transportu wodnego nie są dzisiaj jednoznaczne, dlatego wymagają przyjęcia racjonalnego sposobu postępowania tzn.:
- Decyzje podejmowane powinny być z najwyższą rozwagą po starannej i wszechstronnej analizie i ocenie potrzeb, efektów oraz kosztów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Ten sposób postępowania dotyczy: inwestycji nowych, modernizacji lub likwidacji istniejących obiektów oraz utrzymania i eksploatacji.
W szczególności muszą być przestrzegane następujące zasady:
Obiekty w przyszłości powinny pełnić pożyteczne funkcje gospodarcze, społeczne lub środowiskowe
Koszty będą niższe od korzyści (ekonomicznych, społecznych i środowiskowych)
Decyzje dotyczące przedsięwzięć będą miały akceptację społeczną
Spełniane będą warunki ułatwiające osiągnięcie celów RDW
W transporcie pasażerskim dostosowywać się będzie tabor pływający do możliwości żeglugowych rzek
Rozwój transportu towarowego na odrzańskiej drodze wodnej prowadzony wg Rządowego „Programu dla Odry 2006” realizowany jest w oparciu o szerokie i szczegółowo przeprowadzone analizy. Rozciągnięcie w czasie realizacji tego programu nie tylko nie będzie sprzyjać pobudzeniu aktywności branży transportowej i regionów zmierzające do ograniczenia kosztów, ale może postępować dalsza degradacja drogi wodnej generujące coraz większe koszty i zagrożenia. Biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia i utrzymania żeglowności na całym szlaku od Gliwic do Szczecina, konieczna jest modernizacja odrzańskiej drogi wodnej.
Kompleksowej oceny wymaga problem drogi wodnej górnej Wisły, głównie w zakresie jej wykorzystania przy nieaktualnych założeniach oraz niepełnej infrastrukturze. Reaktywacja transportu towarowego na tej i innych drogach wodnych, ma małe szanse realizacji w okresie do 2015 a nawet do 2030 roku.
Należy rozwijać żeglugę pasażerską, gdyż rekreacyjne, turystyczne i sportowe wykorzystanie rzek daje szanse na rozwój poprzez tworzenie rynku usług i podnoszenie atrakcyjności regionalnej i lokalnej.
Żegluga śródlądowa towarowa i pasażerska powiązana jest najczęściej z wieloma innymi użytkownikami zadaniami gospodarki wodnej. Strategicznie ważnym zadaniem jest więc określenie podziału kosztów i odpowiedzialności w stosunku do korzyści pomiędzy użytkowników wód. Niezbędne jest zaangażowanie się w rozwiązanie tych problemów Ministerstwa Infrastruktury i zainteresowanych.
Należy rozwinąć studia nad powiązaniami polskiej żeglugi z europejskimi systemami transportu tak, aby w krótkim czasie można było ocenić możliwości i programować rozwiązania racjonalne dla polskiego transportu wodnego.
5. ENERGIA ODNAWIALNA
Dokument opracowany przez Ministerstwo Środowiska we wrześniu 2000 roku wskazuje na niewielki potencjał energetyki wodnej, w porównaniu do innych źródeł odnawialnych. W różnych scenariuszach rozwoju energia wyprodukowana przez MEW może w 2010 roku stanowić zaledwie 1,2-1,8% całkowitej produkcji energii elektrycznej i cieplnej. Wskazuje się
na możliwość zwiększenia mocy istniejących elektrowni wodnych o 20-30% poprzez modernizację agregatów prądotwórczych.
5.1. Przemiany w energetyce w odniesieniu do gospodarki wodnej
Dla gospodarki wodnej istotne są przemiany w energetyce, które mają znaczenie z punktu widzenia zużycia wody oraz wpływu inwestycji energetycznych na stan ekosystemów wodnych. Z tego punktu widzenia, istotne są dwa rodzaje energii:
energetyka wodna
oraz produkcja biogazu i biomasy
Przewiduje się, że do 2020 roku wzrośnie produkcja energii z obu tych źródeł o:
roczny potencjał energii wodnej z dużych elektrowni wodnych wzrośnie o 40 GWh,
roczny potencjał energii wodnej z małych elektrowni wodnych wzrośnie o 770 GWh,
roczny potencjał energii z biogazu wzrośnie o 7 870 GWh (dotychczas 110 GWh),
roczny potencjał energii z biomasy wzrośnie o 28 810 GWh (dotychczas 600 GWh), Oznacza to, że:
Produkcja biogazu i biomasy musi być zlokalizowana w obszarach rolniczych, głównie w środkowej i północnej części kraju, a także we wszystkich rejonach rozwijających się obszarów metropolitalnych. Produkcja tego rodzaju energii wymaga dużych ilości wody, uzupełniającej naturalne zasoby w okresie wegetacyjnym. Biorąc pod uwagę już istniejący a także prognozowany problem nasilającej się częstokliwości suszy, należy przewidywać wzmocnienie system retencji wód w tych obszarach tak, aby zabezpieczyć dodatkowe potrzeby wodne.
Produkcja energii wodnej jest odrębnie uwarunkowana. W Polsce podobnie jak w innych krajach europejskich istnieją silne sprzeciwy dla budowy dużych elektrowni wodnych, głównie z powodów środowiskowych i społecznych. Przykładem może tutaj być planowany drugi duży stopień wodny z elektrownią na dolnej Wiśle w Nieszawie poniżej Włocławka.
Inne elektrownie o większej mocy mogłyby być realizowane przy dużych zbiornikach retencyjnych, jednak chyba tylko w połączeniu z innymi zadaniami, ze względu na ogromne nakłady finansowe. W tym zakresie Strategia Gospodarki Wodnej z września 2005 roku przewiduje jedynie pojedyncze mniejsze obiekty głównie przeznaczone do ochrony przeciwpowodziowej. Perspektywy rozwoju energetyki wodnej mogą być związane są głównie z kompleksową modernizacją istniejących elektrowni oraz dalszym rozwojem MEW.
Ograniczenia rozwoju energetyki wodnej wynikają z zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej UE, która jest sprzeczna z celami Dyrektywy Energii Odnawialnych. W Polsce nie wybuduje się w najbliższym czasie dużej elektrowni wodnej. Szacuje się, że istnieje ok. 2000 lokalizacji dla MEW.
5.2. Przestrzenny rozkład potencjału energii odnawialnej
Energetyka wodna
Szacuje się, że możliwy do wykorzystania techniczny potencjał wodnej energii przepływowej wynosi ok. 12 tys. GWh. Potencjał energetyczny Wisły i jej dopływów stanowi ok. 80%
ogólnopolskiego potencjału energetycznego rzek (zasoby wodne ok. 68%). Wykorzystanie tego potencjału jest niemal równoznaczne z zagospodarowaniem potencjału całego kraju.
Zasoby techniczne dla poszczególnych dorzeczy przedstawiają się następująco:
Dorzecze Wisły 9 270 GWh – 77.6%
Dorzecze Odry 2 400 GWh – 20.1%
Rzeki Przymorza 280 GWh – 2.3%
Innym wskaźnikiem istotnym przy ocenie warunków hydroenergetycznych jest moc jednostkowa. Moc ta dla wybranych rzek Polski liczona dla przepływów średnich wynosi:
Wisła - 875 kW/km Odra - 286 kW/km San - 293 kW/km
Dunajec - 634 kW/km Bug - 115 kW/km
Wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej UE wymuszają też nowe podejście do rozwiązań obiektów hydrotechnicznych z wykorzystaniem najlepszych praktyk do ich projektowania, realizacji i utrzymania. W tym zakresie istotną rolę spełniłby poradnik dobrych praktyk w w/w zakresie dla MEW.
Energia pozyskiwana z biomasy i biogazu
Szacuje się, że uprawy dla jej rozwoju będą zlokalizowane w całym kraju, ale największe obejm obszary Polski środkowej i północnej.
6. POLA KONFLIKTÓW RÓŻNYCH CELÓW
6.1. Ochrona zasobów wodnych i ograniczenia wzrostu zagrożenia
powodziowego związane z rozwojem i zmianą struktury przestrzennej osadnictwa
Konsekwencje (sub)urbanizacji dla gospodarki wodnej - identyfikacja problemów Generalnie: ekspansja przestrzenna zabudowy mieszkaniowej, przemysłowej i usługowej w strefach podmiejskich przyczynia się do wzmożonej konsumpcji zasobów (w tym wody) i postępującej ich degradacji a także intensyfikacji deformacji reżimu odpływu. Problemy szczegółowe jakie niesie ten proces to:
wzrost powierzchni zabudowanej (uszczelnionej) – np. powierzchnia obszarów zabudowanych w promieniu 10 – 15 km od Warszawy w latach 1950 – 2002 wzrosła trzykrotnie (do ok. 13 %); powoduje to przyspieszenie odpływu i wzrost zagrożenia powodziowego; niebezpieczna tendencja: zawłaszczanie obszarów przydatnych dla rolnictwa a nawet chronionych;
rozproszone osadnictwo zwiększa intensywność zużycia wody, utrudnia kanalizację obszaru (relatywnie podwyższone koszty infrastruktury technicznej), powoduje osuszanie terenów podmokłych i obniżanie poziomu wód gruntowych;
wielopasmowe arterie komunikacyjne z rozległymi powierzchniami parkingowymi powodują wzrost uszczelnienia, problemy odprowadzania wód opadowych, zanieczyszczenie wód odprowadzanych,
brak ciągłości przestrzennej terenów zurbanizowanych (rozproszona zabudowa) skutkuje nadmiernie rozbudowaną i niefunkcjonalna siecią dróg (wzrost uszczelnienia, przyrost sieci dróg przyspieszonego spływu).
Proces suburbanizacji odgrywa istotna rolę w podnoszeniu jakości życia mieszkańców obszarów metropolitalnych. Zatem żadna interwencja o charakterze administracyjnym, która miałaby na celu ograniczenie tego procesu nie ma szans powodzenia. Konieczne jest natomiast przekonanie lokalnych społeczności do korzyści płynących z ładu przestrzennego, spełniającego kryteria społecznej racjonalności i nawiązującego do koncepcji rozwoju zrównoważonego i trwałego (nowe układy osadnicze powinny mieć bardziej zwartą zabudowę).
Problemy gospodarki wodnej związane z przemianami wiejskiej struktury osadnictwa Obszary wiejskie (czyli położone poza granicami administracyjnymi miast) stanowią 93,2%
obszaru Polski. Liczba ludności wiejskiej (zamieszkującej tereny wiejskie) utrzymuje się na podobnym poziomie przez cały okres powojenny. Najwyższy odsetek ludności wiejskiej
charakteryzuje województwa: podkarpackie (59,5%), świętokrzyskie (54,1%) i lubelskie (53,4%). Najniższy procent ludności wiejskiej (21,4%) zamieszkuje województwo śląskie.
W Polsce jest 53 tys. miejscowości wiejskich. Największe rozproszenie miejscowości wiejskich (poniżej 120 miejscowości na 1000 km2) występuje w regionie północno- wschodnim, południowo-wschodnim i w opolskim. Największe zagęszczenie występuje w Polsce centralnej (225 miejscowości na 1000 km2).
W latach dwutysięcznych napływ ludności na tereny wiejskie przewyższa odpływ i skutek wyraźnego spadku przyrostu naturalnego, dzięki czemu liczba mieszkańców wsi zwiększa się.
Proces zmian liczby ludności wiejskiej jest jednak zróżnicowany przestrzennie: trwa wyludnianie się wsi na obszarach peryferyjnych (Polska wschodnia) oraz koncentracja ludności na obszarach metropolitalnych i dekoncentracja ludności w samych miastach (suburbanizacja). Urbanizacja dotyczy również obszarów wiejskich wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych (centra handlowe, magazyny, hurtownie i tp.).
Obszary wiejskie charakteryzują się zróżnicowaniem pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną, w tym zbiorową sieć kanalizacyjną i oczyszczalnie ścieków.
Najlepiej infrastruktura ta jest rozwinięta na obszarach sąsiadujących z obszarami miejskimi.
W miarę oddalania się od tych obszarów jej dostępność i jakość się pogarsza. Generalnie najlepiej wyposażone są obszary wiejskie w województwach zachodnich i południowych, najgorzej zaś w województwach wschodnich.
Zaopatrzenie wsi w bieżącą wodę. Na obszarach wiejskich blisko 90% mieszkań korzysta z bieżącej wody, dostarczanej przez wodociąg sieciowy lub lokalny. W wodociąg sieciowy wyposażonych jest 90% mieszkań wiejskich w zachodniej części Polski. W Polsce wschodniej są gminy, w których wodociąg sieciowy posiada mniej niż 50% gospodarstw.
W centralnej i wschodniej Polsce gospodarstwa wiejskie zaopatrywane są w bieżącą wodę w dużej mierze przez przydomowe wodociągi, dostarczające wodę ze studni. Rozwiązanie to jest typowe dla zabudowy rozproszonej ze względu na wysokie, a nawet czasem nieuzasadnione ekonomicznie koszty inwestycji w wodociąg sieciowy.
Kanalizacja wsi. Mimo, że w latach 2002 – 2006 długość sieci kanalizacyjnej na wsi uległa podwojeniu, to jednak nadal istnieje dysproporcja pomiędzy poziomem „zwodociągowania” a poziomem skanalizowania wsi i oczyszczania ścieków. W roku 2006 oczyszczalnie (różnego typu) obsługiwały zaledwie 22% ludności wiejskiej.
Największy odsetek ludności wiejskiej obsługiwanych jest przez oczyszczalnie ścieków w województwach północnych (zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko – mazurskie) oraz w województwach: dolnośląskim i podkarpackim. Najmniej ludności wiejskiej korzysta z oczyszczalni w województwach centralnej i wschodniej Polski.
Pozarolnicza działalność gospodarcza wsi. Rozwój obszarów wiejskich, zdominowanych dotychczas przez rolnictwo, związany jest z rozszerzeniem takich funkcji jak: usługi, turystyka, mieszkalnictwo i leśnictwo.
Turystyka i rekreacja wiejska (agroturystyka, ekoturystyka) może w przyszłości rozwijać się dynamicznie (w krajach UE z wypoczynku na wsi korzysta ok. 25% mieszkańców miast).
Warunkiem jest atrakcyjność przyrodnicza i kulturowa. Ponadto w Polsce nie słabnie zainteresowanie budową tzw. drugich domów, z których część to domy całoroczne. Trend ten powoduje zamianę części użytków rolnych na działki budowlane. Nadmierna rozbudowa osiedli letniskowych może jednak stanowić zagrożenie dla środowiska, szczególnie tam, gdzie brak kanalizacji i systemu utylizacji nieczystości.
Z punktu widzenia gospodarki wodnej rozwój turystyki wiejskiej oraz budownictwa tzw.
drugich domów wzmaga znaczenie rozwiązania problemu kanalizacji i oczyszczania ścieków w terenach wiejskich, a także poprawy i ochrony stanu wód powierzchniowych. Rozbudowa osiedli letniskowych może też powodować zwiększenie zagrożenia zjawiskami powodziowymi (nie tylko zmianami reżimu odpływu, skutkującymi wzrostem kulminacji fal wezbraniowych ale także uaktywnieniem i większą podatnością na oddziaływanie osuwisk).
Zagadnienie to ma już i będzie miało miejsce na obszarze całego kraju. Aby uniknąć konfliktów, należy:
Opracować i ustalić cele i kryteria ochrony przed powodzią, obejmujących rodzaje użytkowania terenu i zainwestowania w ten teren, objęte ochroną na określoną wartość wód powodziowych, a także jasnego sposobu ich określania;
Należy wprowadzić cele, kryteria, zasady i obowiązek wyznaczania terenów zagrożonych powodzią i zasady szacowania i oceny korzyści wynikających z działań dla obniżania tego zagrożenia
Należy opracować standaryzowane metodyki i procedury szacowania ryzyka powodziowego oraz zarządzania nim.
Jednak przede wszystkim, należy brać pod uwagę ustalenia studiów i programów ochrony przed powodzią. Dotychczasowe programy to:
Program Odra 2006
Program ochrony przed powodzia w dorzeczu górnej Wisły
A także inne o zasięgu lokalnym.
Ponadto, rozwiązania muszą być wypracowywane według pełnej analizy koszty – korzyści z uwzględnieniem, obok czysto ekonomicznych, także wszystkie niezbędne pozycje po stronie kosztów dla analizy wielokryterialnej.
6.2. Wykorzystanie zasobów wodnych i ochrona ekosystemów wodnych
Dotyczy to energetyki wodnej, żeglugi i rekreacji. Sposób postępowania jak wyżej – należy opracować ustalenia i procedury postępowania, które umiejętnie będą uwzględniały kryteria ochrony środowiska, procedury w tym zakresie i akceptację społeczną.
7. REKOMENDACJE DLA KPZK
Zawarte tutaj propozycje grupują zagadnienia omówione szczegółowo i odnoszą się do uwarunkowań wynikających z prognozowanych zmian klimatycznych oraz europejskiej polityki wodnej i ochrony środowiska, której założenia wynikają z zasad zrównoważonego rozwoju, a także wymagań w zakresie integracji działań sektorowych na bazie planowania przestrzennego.
7.1. Rozwiązanie problemów ochrony zasobów i ograniczenia wzrostu zagrożenia powodziowego związane z rozwojem kraju
Dotyczą one następujących zagadnień:
Zagrożenia środowiska i wzrostu zagrożenia powodziowego na skutek braku zachowania i ochrony przestrzennej spójności w gospodarowaniu wodami opadowymi;
Zagrożenia środowiska na skutek braku infrastruktury ściekowej lub alokacji (przerzutów) ścieków do innych zlewni lokalnych;
Niekorzystne zmiany w zagospodarowaniu terenów zalewowych w rejonie rzek;
Nieracjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi, generujące problemy związane z jej deficytem;
Przybliżenie problemu
Systematyczny rozwój (w tym wysoko produktywnego rolnictwa) i urbanizacja niosą za sobą zagrożenia dla ekosystemów wodnych i ekosystemów lądowych związanych, a także powodują wzrost zagrożenia powodziowego, z uwagi na:
Niekorzystne zmiany w strukturze odpływu wód – malejący odpływ gruntowy na rzecz wzrostu odpływu powierzchniowego;
Ich alokację przestrzenną, związaną zarówno z powyższą zmianą struktury odpływu, jak i wymuszana bezpośrednio poprzez zaspokajanie społecznych i gospodarczych potrzeb wodnych, przy braku restrykcyjnych ograniczeń w zakresie dopuszczalnego poziomu i przestrzennego zasięgu tej alokacji;
Ograniczenie obszaru odpływu wielkich wód głównym układem hydrograficznym i w obrębie małych obiegów wody, na skutek ciągłego powiększania zainwestowania w tereny przybrzeżne i w inne na obszarach zlewni, związanego ze wzrostem liczby ludności, rozwojem gospodarczym i poprawą jakości życia.
Źródłem problemu jest brak koordynacji użytkowanie terenu w obrębie zlewni z warunkami przyrodniczymi oraz z działaniami na rzecz ograniczania istniejącego i nie powiększania w przyszłości zagrożenia powodziowego. Konsekwencje tego stanu rzeczy obejmują:
Ilościowe zmiany odpływu w zakresie przepływów niskich, średnich i średnio wysokich (do wartości przepływu wysokiego odpowiadającego Q10%). Zmiany te obejmują obniżenie przepływów niskich oraz skrócenie czasu koncentracji i podwyższenie przepływów wysokich. Zmiany w przepływach średnich są na ogół niewielkie i wynikają bezpośrednio z przestrzennej alokacji odpływu;
Obciążenie odpływu zanieczyszczeniami stałymi i rozpuszczonymi, pochodzącymi z obszarów zurbanizowanych, a głównie spłukiwanych z powierzchni wraz z odpływem wód opadowych;
Zmiany morfo-dynamiczne rzek – odbiorników, które są wynikiem poważnych i niekorzystnych zmian wielkości odpływu w układzie sezonowym (w zakresie przepływów niskich i wysokich) oraz zmian jego dynamiki w kierunku przyspieszenia tego odpływu w jego zawężonym korycie. Prowadzą one do degradacji samych koryt rzek oraz ich stref przybrzeżnych;
Degradacja biologiczną ekosystemów wodnych, która jest wynikiem powyższych zmian ilościowych, morfo-dynamicznych i zanieczyszczenia fizyko-chemicznego;
Deficyty wody w obszarach, których użytkowanie wymaga zasilania wodą nadmiernie obciążającego dostępne zasoby;
W tej sytuacji dla przeciwdziałania źródłom i przyczynom tych zagrożeń, konieczna jest koordynacja zarządzania odpływem we wszystkich rodzajach działalności związanej z użytkowaniem terenu. Skuteczność tej koordynacji jest tym lepsza:
a) Im lepiej instrumenty tego zarządzania są dostosowane do przestrzennej skali problemu, dla zapewnienia ich skuteczności;
b) Im wyższy jest poziom spójności zarządzania zlewniowego i administracyjnego - terytorialnego (realizowanych przez odmienne instytucje) w doniesieniu do kierunków i zasad postępowania oraz doboru działań i środków dla ograniczenia tych zagrożeń;
Instrumentem zarządzania, który w procesie rozwoju „konsumuje” koordynację zarządzania zlewniowego i administracyjnego są plany zagospodarowania przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym. Ich opracowanie poprzedzają studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, które są właściwym miejscem dla realizacji procedury przedmiotowej koordynacji zarządzania.
Zachowanie i ochrona przestrzennej spójności ilości, jakości i struktury odpływu, wymaga określenia działań, które zapewnią realizacje tego postulatu na bazie instrumentów prawnych i ekonomicznych w gospodarce wodnej i w planowaniu przestrzennym..
Proponowane rozwiązania obejmują one w pierwszej kolejności:
Koordynację zarządzanie zagospodarowaniem przestrzennym i użytkowaniem terenu z zarządzaniem w zakresie gospodarowania wodami i ich prawne umocowanie;
Opracowanie narzędzi prawnych i ekonomicznych dla realizacji tych procedur, w zakresie: zasad i ograniczeń w intensywności zabudowy i użytkowania terenu a także kompensacji skutków rozwoju na bazie rozbudowanej retencji wód opadowych;
Opracowania poradników i wytycznych projektowych, rekomendacji typowych rozwiązań nie wymagających indywidualnego podejścia, itd.
W tym zakresie kluczowym problemem wymagającym szybkiego rozwiązania jest wprowadzenie zintegrowanego gospodarowania wodami opadowymi na obszarach poddanych urbanizacji na potrzeby ich retencji i ochrony ekosystemów wodnych. W załączonej tabeli pokazano kierunki rozwiązań, uwzględniając te elementy zarządzania, dla których wymagane są procedury koordynacji w zakresie użytkowania terenu i gospodarowania terenami. Wyłączono z tych procedur jedynie systemem kanalizacji opadowej, który jest domeną samorządów lokalnych.
Możliwe podejście do zintegrowanego gospodarowania wodami w obszarach zurbanizowanych na potrzeby ich retencji i ochrony ekosystemów wodnych
LP
Jednostka obszarowa Typowa powierzc hnia [km2]
Możliwość oceny wpływu zabudowy zlewni na odpływ wód opadowych
Wzorcowe środki zarządcze dla ograniczenia zagrożenia ekosystemów wód
Instytucje wodne
Instytucje administracyj ne
Wymagany zakres koordynacji dla zachowania i ochrony przestrzennej spójności Zlewniowa Administrac
yjna
podstawowe lub równoważne kompetencje decyzyjne
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Dorzecze Województwo Powyżej 5 000 (10
000)
Bardzo mała Planowanie Regionalny zarząd gospodarki wodnej
Samorząd
regionalny Standardy wyznaczania wzajemnych uwarunkowań i ograniczeń oraz formułowania obszarów problemowych i zagadnień
konfliktowych a także procedur
dochodzenia do rozwiązań
kompromisowych 2 Część
dorzecza Powiat -
Województwo 250 – 5 000 (10 000)
Mała Planowanie Regionalny
zarząd gospodarki wodnej
Samorząd regionalny &
lokalny
3 Zlewnia Gmina 15 - 250 Znacząca Podział obszaru na
strefy i zastosowanie działań jak niżej
Zarząd zlewni;
Inspektorat WZMiUW
Samorząd lokalny
Połączenie poziomów 1 i 2 z poziomem 4 i 5 – według potrzeb i wymagań
4 Zlewnia częściowa
Gmina – Dzielnica gminy
1,5 - 15 Odpowiednio duża
Klasyfikacja
strumieni wodnych i zarządzanie
Zarząd zlewni;
Inspektorat WZMiUW
Samorząd lokalny
Kryteria i standardy projektowania rozwiązań
szczegółowych dla ochrony i
ograniczenia zagrożenia 5 Zlewnia
cząstkowa - Obszar drenażowy
Osiedle –
Część osiedla 0,1 – 1,5
Właściwa Zarządzanie
wodami opadowymi oraz lokalne
projekty
Samorząd lokalny
