KATALOG DOMÓW I REZYDENCJI POLSKIEJ PROWINCJI PAULINÓW
W ostatnich kilkudziesięciu latach wzrosło zainteresowanie dzie
jami zakonu św. Pawła Pustelnika, zwanego powszechnie pauli
nami. Powstało szereg większych i mniejszych prac dotyczących zakonu w ogóle 1, jego początku, rozwoju i upadku. Prace te nie-
1 Szereg prac monograficznych zapoczątkował przed laty ks. S tan i
sław C h o d y ń s k i w krótkim lecz interesującym artykule, opartym na archiw aliach klasztoru jasnogórskiego (por. Skróty literatury). W ję zyku w ęgierskim ukazała się pierwsza obszerna m onografia zakonu dra Emila K i s b a n a : A M agijar palosrend tó rte n e te, Budapest t. 1 1938, t. 2 1940, oparta na m ateriale źródłowym z w ykorzystaniem dostępnej literatury. Początkom zakonu i jego ustaw odaw stw u poświęcił w iele miejsca o. Ferdynand P a s t e r n a k w krótkim artykule: P o w sta n ie za k o n u P a u lin ó w i jego n a jsta rsze r e g u ły, „Praw o kan.” R. 10: 1967 n r 1 s. 195 i nn. oraz w rozpraw ie doktorskiej: N a jsta rsze W ę g ie rsk ie R e g u ły Z a k o n u P a u lin ó w w św ie tle K ościelnego P raw a P o w szech n eg o (maszyn.), W arszawa 1964. Zagadnieniam i wstępnym i pow stania pro
w incji polskiej zajęła się K rystyna P i e r a d z k a na m arginesie stu dium: F undacja kla szto ru jasnogórskiego w C zęstochow ie w 1382 r.r K raków 1939. Życiu i działalności prow incji poświęcił wiele m iejsca o. Sykstus S z a f r a n i e c ZP w rozpraw ie doktorskiej: K o n w e n t P a u linów Jasnogórskich 1382—1864, w: „Archiwum Ord. S. Pauli I E r ”, t. 1.
Rzym 1966 s. 1—162. W popularnym ujęciu pisali również o zakonie:
o. K ajetan R a c z y ń s k i Z P n a m arginesie kilku w ydań żywotu św.
Paw ła (por. tegoż: S w . P aw eł P ie rw szy P u s te ln ik, Leśna Podlaska 1930, oraz tegoż: V ita d i S. Paolo P rim o E re m ita , Roma 1941). W tym samym duchu pisał wiele o. Alfons J ę d r z e j e w s k i , głównie jednak w: Ż y w o t św. P aw ła I P u ste ln ik a i k r ó tk a historia za k o n u P a u lin ó w, Rzym 1926, oraz tegoż: H istoria OO. P a u lin ó w na J a sn ej G órze w obrazach, Częstochowa 1939.
Autorzy powyżsi na ogół dość zgodnie przyjm ują, że paulini wzięli swój początek na Węgrzech z erem ickiej wspólnoty, utworzonej w X III w.
Oceniając jego pierw otne ustaw odaw stw o w ystarczająco przekonali, że na pow stanie organizacji zakonu wpłynęło kilku wyższych duchownych, którzy wytyczyli mu pierwsze przepisy i reguły. Oni też spowodowali uzyskanie przez nich reguły św. A ugustyna i w łasnych konstytucji. Zca- leni w ten sposób paulini stali się zakonem o cechach w ybitnie kontem placyjnych z dużym przyw iązaniem do erem ityzm u ryw alizującym naw et z kartuzam i ( K i s b a n : dz. cyt., t. 1 s. 78, 88, 108), nie pozbawionym jed
nocześnie elem entów życia czynnego form acji kanonickiej {tam że, s. 20;
J. K ł o c z o w s k i : W sp ó ln o ty c h r ze śc ija ń sk ie, K raków 1964 s. 466).
Łączenie tych skrajnych elem entów stanowiło specyfikę działalności
s te ty ty lk o w b a rd z o sk ro m n y m z a k re sie o b ję ły p ro w in c ję polska o d g ry w a ją c ą b ezsp rzeczn ie w y ją tk o w ą ro lę w życiu całego z ak o n u ’ O sie d le n ie się p a u lin ó w w P o lsce m iało m iejsce w 1382 r., to jest w dobie, g d y z a k o n z a k o rz e n ił się ju ż w k ilk u p a ń s tw a c h p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j E u ro p y , cieszył się k ilk o m a p ro w in c ja m i, wśród k tó ry c h n a c z e ln e m ie jsc e z a jm o w a ła w ę g ie rsk a , p o sia d a ją c a ok.
77 dom ów , n ie m ie c k a ok. 20 dom ów i k ilk a p u s te ln i, o ra z istry jsk a i ch o rw a c k a . P o w s ta ją c e j n o w ej p ro w in c ji to w a rz y sz y ły żyw e tr a d y c je eremickie w P o ls c e 2 i ow o co w ała ciąg le d z iałaln o ść misyjna e re m itó w w epoce rodząceg o się c h r z e ś c ija ń s tw a 3, A le eremityzm n ie cieszył się w P o lsce ta k im u z n a n ie m ja k gdzie in d z ie j i nic nie z ap o w ia d a ło jeg o ro z w o ju w d o sk o n alsze fo rm y , w p rze c iw ie ń stw ie do e re m itó w w ę g ie rsk ic h , p o rtu g a ls k ic h (zn a n y c h od czasu fu n d a c ji p ierw szeg o k o n w e n tu w 1383 r. i od u n ii z p a u lin a m i w 1464 r.) o ra z p ra w d o p o d o b n ie w ło sk ic h i h isz p a ń sk ic h (zo rg an izo w an y ch ok. 1550) i w reszcie fra n c u s k ic h (za tw ie rd zo n y c h w 1620 r . ) 4.
W y d a je się, że c z y n n ik ie m zasad n iczy m , k tó r y w p ły w a ł n a o sie
d le n ie p a u lin ó w w P olsce, b y ł w p ły w A n d e g aw en ó w , d arzący ch w ę g ie rs k i z a k o n o lb rz y m ią życzliw ością. O ni to p rzecież troszczyli się, b y fu n d a c je p a u liń s k ie p o w sta w a ły w o k o liczn o ściach szczerego s z a c u n k u do re g u ł i e rem ick ieg o c h a r a k te ru życia. W isto cie f u n d a to rz y d b a li o to, b y p la c ó w k i d a w a n e im b y ły w s y tu a c ji nie n a ra ż a ją c e j n a k o n ta k ty ze św iatem , o ra z b y czło n k o w ie n ie m u sie li sp e łn ia ć p o słu g d u sz p a ste rsk ic h . Z m ia n a s y tu a c ji n a stę p o w a ła w te d y , g d y p r o te k to r a t A n d e g a w e n ó w p rz e c h o d z ił z w o ln a pod
paulinów i zarazem problem pogodzenia przepisów z w arunkam i życia, w których się znajdowali.
Badania niektórych autorów prow adzą do sądu, że zakon paulinów nie szybko zdobył się na jeden kierunek postępow ania i jasną ideologię, naw et jeszcze w okresie po otrzym aniu reguły św. Augustyna. (K i s- b a n : dz. cyt., t. 1 s. 194; P a s t e r n a k : N ajstarsze reguły, rozdz. „Po
w stanie reguł” s. 42 i nn). Podobnie też przyjęcie p atro n atu Paw ła P u stelnika jest rzeczą znacznie późniejszą niż przypuszczali popularni histo
rycy. Paulini nazywali się pierw otnie braćm i św. Krzyża od nazwy pierwszego domu pod tym wezwaniem w Pilisz ( K i s b a n : dz. cyt., t. 1 s. 18), później braćm i św. Augustyna i Paw ła P ustelnika (tamże, s. 194). O ficjalne przyjęcie p atro n atu św. Paw ła nastąpiło w 1443 r., po
nowione jeszcze ok. 1530 r. (tamże, s. 118 i 194). Podobnie jak z ustaw o
daw stw em i patronatem , o niejednolitej form acji zakonu świadczy ró w nież i odmienność stroju w prow incjach: portugalskiej i włoskiej od w szystkich pozostałych (por. K i s b a n : dz. cyt., t. 1 s. 218).
2 Według późnej już tradycji, jeszcze za czasów W ładysława Jagiełły w ystępow ali dwaj pustelnicy w lasach w igierskich k. Augustowa, którzy za swego patrona uważali św. Paw ła Pustelnika. Por. W. M a l e s z e w - s k i : Wigry, „Tyg. II.” t. 4: 1861 s. 33—5.
3 Por. J. K ł o c z o w s k i : Z akony na ziemiach polskich w wiekach średnich. W: Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła Katolickiego w Polsce pod red. J. Kłoczowskiego, t. 1 K raków 1966 s. 390—6.
4 K i s b a n : dz. cyt., t. 1 s. 64—69.
w pływ y m o ż n o w ła d z tw a po lsk ieg o , inaczej ju ż p o jm u ją c e g o ro lę i zad an ia k o n te m p la c y jn e g o zak o n u . C h ę tn ie w id zieli o n i i a n g a ż o w ali p a u lin ó w w p ra c e d u s z p a s te rs k ie i k a p e la ń sk ie , a p rz y n o w ych fu n d a c ja c h n a jczęściej d a rz y li ich o b o w iązk am i d u s z p a s te r
stw a p a ra fia ln eg o . T o też k ie d y p rz e ła m a n o ju ż p ie rw sz e zw yczaje i p rzepisy, polscy p a u lin i w ślad za N iem cam i, w z g lę d n ie ró w n o cześnie, p rz y jm o w a li p a ra fie , zaczęli się p o ja w ia ć w cale n ie sp o rad y c z n ie n a d w o ra c h k siążęcy ch a p ó źn iej i k ró le w sk ic h , tw o rz y li n au k o w e i a rty s ty c z n e d zieła, o ra z a n g a ż o w a li się w życie p o li
ty czn e w łasn eg o k r a ju . W śró d ta k ie g o p r o te k to r a tu s ty l życia p r o w in c ji u le g ł p e w n e j e w o lu c ji w k ie r u n k u życia czynnego. N ie p e łn ą ilu s tra c ją ty c h p rz e o b ra ż e ń m oże być sc h e m a ty c z n e z e sta w ie n ie la t i c h a ra k te ru p o w s ta w a n ia n o w y c h p lacó w ek .
Otóż p ie rw sz e c z te ry fu n d a c je , p o w sta łe w 1. 1382— 1401, o d - 4 rz u c iły w a r u n k i p ra c d u sz p a ste rsk ic h . P ią ta je d n a k fu n d a c ja , w B eszow ej, z 1421 r., p o w sta ła d ro g ą b a rd z o n ie ja s n y c h k o m b in a c ji fu n d a to ró w , z m ie rz a jąc y c h do sk ło n ie n ia p a u lin ó w do p rz y ję c ia p ra c d u s z p a s te rs tw a p a ra fia ln e g o . I skoro p la n y ta k ie p o w io d ły się, p rz e ła m a n y zw yczaj ju ż w k ró tc e z n a la z ł n a śla d o w c ó w p rz y p o w s ta w a n iu n o w y c h fu n d a c ji. W ślad za B eszow ą do k o ń ca X V w.
p o w sta ło 9 n o w y ch p lacó w ek z p ra w a m i d u s z p a s te rs tw a p a r a f ia l
nego i o b o w ią z k a m i sz k o ln ic tw a , czego d o sk o n a ły m p rz y k ła d e m h y ła fu n d a c ja -> o p o ro w sk a.
W iek X V w h is to rii całego z a k o n u u w a ż a n y je s t za szczytow y w rozw ój dom ów i p ro w in c ji. N a sam y ch W ęg rzech oblicza się ok. 170 k o n w e n tó w , z k tó ry c h u tw o rz o n o o siem p ro w in c ji. W P o l
sce p o w stało w te d y sied em k o n w e n tó w w ra z z k o ścio łam i p a r a f ia l
n y m i. W w ie k u n a s tę p n y m d o ty ch czaso w y d o ro b e k z a k o n u zn isz
c z y ły n a ja z d y tu re c k ie n a k r a je p o łu d n io w o -w sc h o d n ie j E u ro p y , p ó ź n ie j zaś w p ły w y re fo rm a c ji o b e jm u ją c e ju ż całą E u ro p ę d o k o n a ły re sz ty . W n aszej p ro w in c ji p o w sta ły w p ra w d z ie 2 fu n d a c je w - > U c h a n ia c h i - > S ie n n e , o b ie je d n a k bez w iększego zn aczen ia.
P rz y o m a w ia n iu teg o o k re s u n a le ż y p a m ię ta ć , że n ie ty lk o k lę s k a m o h ack a i p ro te s ta n ty z m b y ły p rz y c z y n a m i s ta g n a c ji z a k o n u . W śró d p o lsk ic h p a u lin ó w ry so w a ła się w ty m czasie b a rd zo w y ra ź n ie n iech ęć do W ęg ró w , k tó rz y sw o ją su ro w ą p o sta w ą w zn aczn ej m ie rz e o b o strz a li sa rm a c k ie te n d e n c je w p ro w in c ji. Z a p e w n e p o w ta r z a ły się ró ż n e s k a rg i n a W ęgrów , sk o ro w b a rd z o o s try m to n ie k ró l Z y g m u n t I w r. 1523 z a ż ą d ał s e p a ra c ji p ro w in c ji od W ęgrów , e le k c ji P o la k ó w n a sta n o w is k a p rze ło ż o n y c h w tu te js z y c h d om ach i z a p rz e s ta n ia w y w o zu p ie n ię d z y n a rzecz K u r ii G e n e r a ln e j5. N ie-
5 Acta Tomiciana. T. 6 Posnaniae s. 62 s. 346—7. W owym czasie spotykam y w prow incji kilku Węgrów, m. in.: historyka Em eryka, przeora konw entu w ieluńskiego (por. B. B i e ń k o w s k a : Z kręgu M iechow ity i W apowskiego. E m eryk W ęgier i jego kronika, w: Stud.
M at. Dziej. Nauki. Seria A, zesz. 10: 1966 s. 13—22), historyka B alinta
w yjaśnione bliżej separatystyczne intencje nie zostały wzięte p0(j uwagę, bo ogrom faktów w najbliższych latach zwrócił uwagę inne sprawy. Oto w wyniku klęsk z Turkami, uległy zagładzie prow. dalmacka, chorwacka, siedmiogrodzka i wszystkie węgier_
skie. Historycy obliczają, że Węgrzy stracili wtedy od 102 do I07 klasztorów, załamała się tamtejsza organizacja zakonna, wszędzie św ieciły ruiny i zgliszcza. Okupacja turecka prześladowała zawsze zakonników, a w swojej nienawiści do katolicyzmu sprzyjała w y, raźnie protestantom, co razem wzięte dawało wyjątkowo trudne warunki reorganizacji zniszczonych prowincji. Wzrost protestan
tyzmu przyczynił się także wyraźnie do zubożenia konwentów nie
mieckich i austriackich. W najlepszej sytuacji znalazła się pro
wincja polska, w której ucierpiał jedynie konwent -> pińczowski.
Na szczęście wkrótce po pierwszych niepowodzeniach nadeszła inicjatywa odrodzenia i restauracji. Kierował nią między innymi zdolny generał Grzegorz Gyongyosi, który obok kilku prac histo
rycznych opracował także nowy program reform i odm ienny styl działania. Po wytyczne odnowy sięgnął do pierwotnych form ere- mickich, łącząc z nimi postępowe wówczas idee kierunku devotio moderna. Przeciwstawił się nadto niektórym tendencjom wplece
nia do zakonu ideałów mendikanckich, wysuwając na czoło litur
gię i formę duszpasterstwa kaznodziejskiego 6. Pojęta w ten sposób odnowa zakonu, przyjęła na siebie w iele prac m isyjnych wśród ludności protestanckiej w północnych Węgrach i Siedmiogrodzie.
Wsączyła ona paulinów w szeregi kontrreformacyjnych misjonarzy na równi z franciszkanami i później jezuitami. W konsekwencji przyniosła zakonowi kilku męczenników, szacunek katolików oraz wzrost utraconej świetności.
W polskiej prowincji działalność kontrreformacyjna paulinów nie ujawniła się z taką prężnością, jak w pozostałych. Poza działal
nością bł. Stanisława z Oporowa i Mikołaja z Wilkowiecka, polscy paulini pozostali raczej na uboczu rozgrywek reformacyjnych. Sku
teczny opór przeciw jej zalewowi, prowadzony przez braci w ęgier
skich, zachęcił jednak polskich paulinów do walki orężnej z pro
testantami w latach następnych.
Był to już jednak w. XVII, w którym członkowie wszystkich prowincji rozwinęli wyjątkowo szeroką działalność zewnętrzną.
Podejmowali się prac naukowych i m isyjnych wśród ludności w iej-
Hadnagiego (por. B. H o l i : W ęgierscy u czn io w ie k r a k o w s k ic h m is tr z ó w.
„Mówią w ieki” 1964 n r 11 s. 8), oraz Jerzego M artinuziego, b. przeora na Jasnej Górze, późniejszego interreksa i prym asa Węgier (por. E. L u- k i n i c h : D zieje W ęgier, Budapest 1938 s. 118—125).
6 E. M a l y u s z : Z a k o n p a u lin ó w a devo tio m oderna. W: M ed ieva - lia w 50-rocznicę pracy n a u k o w e j Jana D ąbro w skieg o, W arszawa 1960 s. 263—283; K i s b a n : dz. cyt., t. 1 s. 194.
19 W netrze byłego refektarza w Beszowej. Rok 1421.
12. w nętrze y b Fot> M oraczew ska
o h
PQcc co S*
Tio
• s a
w . CO10
^ 05
CC 2
! >
3tóN C/lCC w
►>
NO
•r-»O) N(-1
T30/
*“5 Cl>>
W)3
<
16. Kościół w Konopiskach, rozebranypo1906r.Wg akwareliz r.ok. 1900. Własność parafii
/skiej, przejmowali na siebie patriotyczne zadania dowódców obron
nych fortec oraz przyjmowali liczne biskupstwa.
prowincja polska cieszyła się wtedy również pięknymi sukce
sami. Powiększyła się o pięć nowych fundacji, z których trzy miały obowiązki duszpasterstwa parafialnego. Powstało kilka kapelanii rezydencjalnych na terenie Częstochowy i okolicy. Uzyskała prawo administrowania kilkoma kościołami w okręgu starostwa — kło
buckiego. Założono w tedy własne studia z prawami uniwersytec
kimi, pojawiło się szereg prac naukowych i popularnych, wydawa
nych w drukarni jasnogórskiej, konw enty zakładały szpitale, brac
twa i szkoły. Członkowie prowincji angażowali się wyraźnie w życie narodu, jego interesy i politykę, czego wyrazem była obrona twier
dzy jasnogórskiej w 1655 r. i akcje zbrojne kilku członków kon
w entu wieluńskiego.
W okresie tym, mimo olbrzymiej popularności i szybkiego tempa rozwoju, odczuwało się wyraźnie konieczność dostosowania prze
pisów konstytucyjnych do nowych warunków odradzającego się zakonu. Lecz gdy w latach trzydziestych XVII w. przeprowadzono rewizję konstytucji, polska prowincja przez długi czas stawiała opór jej przyjęcia, mimo że głów ny kierunek odnowy wyszedł z kraju, narzucony przez dwóch polskich generałów: Marcina Gruszkowicza i Mikołaja Staszewskiego. Polacy skarżyli się i bro
nili przed narzuconymi ciężarami i powracaniem do dawnej tra
dycji. Protestowali słow nie i pisemnie przeciwko obu generałom, ale pozostałe prowincje zdawały się nie słyszeć tych skarg i pro
testów 7. I jakkolwiek narzucone reformy wniosły bezsprzecznie w iele nowości, nie stworzyły jednak modelu wzorcowego i nie przyniosły zadowolenia. Życie stwarzało wciąż nowe problemy, wobec których Polacy szukali własnego rozwiązania. W tej atmo
sferze weszli w wiek XVIII, uważany powszechnie za koniec św ie
tności narodowej, przejawiający się w anarchii szlacheckiej i obni
żeniu się nauki i duchowości kleru. Prowincja nasza przeżywała w tedy największe z dotychczasowych znaczenie, wzrosła o 12 no
wych fundacji, spośród 24 zgłoszonych do obsady. Spotykamy się wtedy z olbrzymią ekspansją na zewnątrz, członkowie jej podej
mowali się różnych prac na polu kościelnym, naukowym i społecz
nym. W kilku miejscowościach paulini zbudowali większe lub
7 Wokół rew izji konstytucji z 1634 r. panuje w literaturze bardzo rozbieżna opinia. L iteratu ra w ęgierska pochlebnie i z uznaniem wyraża się o obu reform atorach, a o. Staszewskiego nie waha się uznać za świę
tego. Por. F. G a l l a : A P alosrend reform alasa a X V I I szazadban. Bu- dapest 1941; K i s b a n : dz. c y t, s. 3 5, 213—221. Tymczasem źródła pol
skie z ogromną dezaprobatą piętnują stanowisko obu, głównie jednak o. Staszewskiego. Por. S z a f r a n i e c ZU: o. M arcin G ru szko w icz,
„Vox Erem i” R. 9: 1958 n r 1 s. 2—10, masz.; t e n ż e : B onus P ater o. M i
ko ła j S ta s z e w s k i, tamże nr 3 s. 55—71.
t6]
m niejsze kościoły, które z biegiem czasu, stały się parafialnym • filialnym i albo też pozostały do końca kaplicami półpublicznymi -li dworskimi. W pierwszych latach XVIII w., głów nie zaś od czasów przyjęcia starostwa -> brzeźnickiego, paulini bardzo czynnie w ła czyli się do prac duszpasterskim w kościołach objętych ich patro
natem. Brak duchowieństwa diecezjalnego spowodował, że w 1790 r papież Pius VI, na prośbę o. Juliana Kowalskiego, pozwolił obej
mować paulinom nieobsadzone p ara fie8. Powyższe przejawy świet
ności nie były jednak długotrwałe. Towarzyszyła im nieprzyjazna już atmosfera nadchodzących przemian społecznych i politycznych w Europie i poza jej obrębem.
Oto już w pierwszych miesiącach rządów cesarza austriackiego Józefa II dały się zauważyć tendencje system atycznych supresji domów zakonnych. Polacy boleśnie przeżyli najpierw odcięcie ich prowincji od macierzystej i od tych, które pozostawały pod berłem austriackim. Nieco wcześniej oderwała się od zakonu cała prowin
cja niemiecka (1762), będąca już drugą po portugalskiej (1578), które nie mogły pogodzić ducha konstytucji z życiem, wymagania
mi miejsca i mentalnością swoich członków. Teraz przyszła kolej na prowincję polską, będącą nieustannie pod naciskiem w pływ o
wych czynników dworu królewskiego i prymasa. W r. 1782 król Stanisław August Poniatowski domagał się separacji prowincji pol
skiej od pozostałych, na co Polacy długo nie chcieli się zgodzić, aż wreszcie w 1784 r. wyrazili zgodę na wybór progenerała, inaczej wizytatora generalnego, opracowali nowy statut zarządu i przyjęli tytuł: Congregatio Polona F ratrum Ord. S. Pauli I Eremitae. Przez ten fakt początkowo Węgrzy uważali Polaków za odstępców. Gdy jednak w dwa lata później wszystkie konw enty pod berłem austria
ckim straciły prawo istnienia, a prowincja polska stała się jedyną ostoją zakonu, gratulowano Polakom w nadziei przetrwania w szyst
kich burz. Odtąd też istotnie prowincja polska sama ponosiła wszystkie trudności, przeżywała momenty w ielu kryzysów i osa
motnienia. Stało się, że prowincja, która dotąd oscylowała raczej między surowym duchem konstytucji a życiem czynnym, teraz zmierzała mimo wszystko do podtrzymania tradycji kilkunastu pokoleń. Przeżyła wyjątkowo trudny etap, gdy wkrótce zw aliły się na nią zarzuty posiadania nadmiernych majątków, nie prowadze
nia szkolnictwa parafialnego itp. Jako szansę ratunku zagrożonego istnienia paulini przyjęli skwapliwie te prace i zaangażowali się bardzo wydatnie w^ życiu duszpasterskim. Ale niestety, działalno
ścią zewnętrzną oddali jedynie olbrzymią usługę diecezjom po
przez obsadę wakujących stanowisk, budowę kościołów, ich restau
rację, czy wyposażenie w sprzęty. Dla zakonu była to forma przy
nosząca jedynie olbrzymią decentralizację, gubienie się w zawi-
8 Oryg. AJG 201 dypl.
1?]
ły c h sporach, najczęściej majątkowych z ludźmi, którzy zgłaszali mniej lub więcej urojone pretensje. Nic też dziwnego, że jednym z pierwszych objawów likwidacji klasztorów polskich w r. 1819 było wywłaszczenie z dóbr ziemskich. Tym razem stało się to na rzecz nowo powstałych ośmiu diecezji w Królestwie, których orga
nizacją kierował abp Franciszek Skarbek Malczewski. Skasował on wtedy m. in. 47 bogatych klasztorów, wśród których paulińskich konwentów było aż osiem 9.
Wprawdzie na skutek licznych skarg i apelacji akty kasacyjne cofnięto już w 1820 r., to jednak powrót na utracone placówki był niejednokrotnie niemożliwy.
W latach następnych paulin^, podobnie jak cały naród i liczne zakony, poddali się patriotycznym zrywom wolnościowym, w ystę
pując otwarcie przeciw zaborcom. Nic też dziwnego, że po upadku powstania styczniowego, gdy udowodniono im w zięcie w nim czyn
nego udziału, spotkało ich, jako kara, skasowanie wszystkich kon
wentów w zaborze rosyjskim, wygnanie na Sybir, w ięzienie w Cy
tadeli Warszawskiej i kary grzywny.
Odtąd pozostały jedynie dwa konw enty częstochowskie: jasno
górski i św. Barbary, oraz skałeczny w Krakowie. Nie miały one prawa wzajemnego kontaktowania się, odebrano władzę przełożo
nym na rzecz biskupów, zabroniono prowadzenia nowicjatu 10 itp.
Kryzys, który rozpoczął się w okresie kasaty domów przez abpa Malczewskiego, tym razem wyraźnie*się spotęgował.
Wprawdzie w 1. 1866—67 i 1902—05 zrodziła się nadzieja odno
w y zakonu na Węgrzech, zainicjowanej przez konwent skałeczny, ale próby nie powiodły się, ponieważ nie wystarczająca baza ma
terialna nie zapewniła jej szans rozwoju n .
Bolesnym ciosem w życiu prowincji była w 1891 r. kasata domu św. Barbary w Częstochowie, dokonana przez bpa Aleksandra Be- reśniewicza, która zarysowała bardzo wyraźnie linie podziału i na
pięcia między biskupem a zakonem. Złagodziła ją częściowo zręczna polityka przeora jasnogórskiego Euzebiusza Rejmana (1895—1910).
który wkrótce uzyskał częściową autonomię zarządu domem, tytuł i władzę pierwszego generała (1903—1910), podniósł splendor domu
9 W. U r b a n bp: O sta tn i etap d zie jó w K ościoła w Polsce przed N o w y m T ysią c le cie m (1815—1965), Rzym 1966 s. 299; por. Bulla „Ex im posita Nobis” pap. Piusa VII z 30 VI 1818 r. dokonująca podziału die
cezji w Królestw ie Polskim. W: O. B e i e r s d o r f : P ap iestw o w obec s p r a w y p o lsk ie j w latach 1772— 1864, W rocław 1960 s. 281.
10 Por. S z a f r a n i e c: K o n w e n t, s. 104—108.
11 H. Z b u d n i e w e k ZP: P o w ró t p a u lin ó w na W ęg ry w I I poi.
X I X w. ’„Vox Erem i” R. 8: 1958 n r 22 s. 36—38, nr 25 s. 31—38 (maszyn.);
T e n ż e : O. A m b ro ży F edorow icz i jego n a u ka o M atce B o żej (maszyn.) K raków 1962; por. K i s b a n : dz. cyt., t. 2 B udapest 1940 s. 431.
[B]
i s a n k tu a riu m . N ieszczęściem b y li je d n a k jego w sp ó łp raco w n icy k tó rz y n a d u ż y li jego d o b ro ci i p rz y sp o rz y li zak o n o w i w iele krzy*
kro ści, u tr a tę dotychczasow ego zn a c z en ia i p o d d a n ie znów p0(j z a rz ą d o b cy ch w ładz.
D o p iero d ro g ą o lb rz y m ic h w y rzeczeń , w la ta c h d w u d ziesty ch o b ecn eg o stu le c ia p a u lin i ja sn o g ó rsc y o d zy sk ali p o n o w n ie au to n o m ię, p o łączy li się z k o n w e n te m k ra k o w sk im , d o p ro w a d z ili do po
w s ta n ia n o w y c h k o n w e n tó w z a g ra n ic ą i o p ra c o w a li n o w e k o n sty tu c je , z a tw ie rd z o n e w 1930 r. p rzez S to licę A p o sto lsk ą.
R e fo rm a to rz y i ty m razem po w y ty c z n e o d n o w y się g n ę li do p ie rw o tn y c h źró d eł i d u c h a śred n io w ie c z n eg o e re m ity z m u . P rz y ję li św iad o m ie re m in isc e n c ję n a s tro jó w X V I i X V II w ., gdzie k u lt su ro w eg o życia b y ł śro d k ie m u św ię c e n ia , a p o stę p o w a n ie m iało się w y ra ż a ć w m y śl dew izy: solus cu m Deo solo. W la ta c h o s ta tn ic h z a k o n o p ra c o w u je n o w e p rz e p isy n o rm u ją c e p o s tę p o w a n ie sw y ch c zło n k ó w zg o d n ie z p rz e z n a cz e n ie m i w y m o g am i s ta w ia n y m i p rz e z K ościół.
N in ie jsz y k a ta lo g w b a rd z o sk ro m n y m z a k re sie po zw o li z o b ra zow ać o k re s y św ietn o ści i re g re s u p ro w in c ji, d ź w ig a n ie się i o p a d a n ie . W m ia rę m ożności p rz e d s ta w i fa k ty św iadczące o p ra c y p a u lin ó w , o k re s s ta g n a c ji życia c zy n n eg o i p o w ra c a n ie do zało żeń k o n te m p la c y jn y c h . D la p ełn iejszeg o o b ra z u sy g n a liz u je zasad n icze m o
m e n ty ro z w o ju , p o cząw szy od f u n d a c ji k ażd ej p la c ó w k i aż do o s ta tn ic h k o n ta k tó w z p a u lin a m i w w y p a d k u dom ów sk aso w an y ch . W c h a ra k te rz e pom ocn iczy m p o tra k to w a n o n a k o ń cu w p ro w a d z a ją c ą b ib lio g ra fię , w y lic z e n ie źró d e ł a rc h iw a ln y c h , m a p ę p ro w in c ji 12 i k ilk a ilu s tra c ji o b ie k tó w n ie z n a n y c h , alb o ju ż n ie is tn ie ją cych.
R zecz cała zo sta ła u ło żo n a a lfa b e ty c z n ie , a poszczególne p la có w k i sk la sy fik o w a n o w e d łu g sześciu g ru p :
1. K la sz to ry , in aczej k o n w e n ty , p o sia d a ją c e p rz e w id z ia n ą p r a w em liczbę czło n k ó w i k a n o n ic z n ą e re k c ję .
2. R ezy d en cje z u d z ia łe m ch oćby je d n e g o ty lk o p a u lin a i b e z k a n o n ic z n e j e re k c ji.
3. K a p e la n ie i p re b e n d y z u d z ia łe m n a jm n ie j je d n e g o p a u lin a , często ty lk o w c h a ra k te rz e a d m in is tra to ra d ó b r.
4. P ro b o s tw a i a d m in is tr a tu r y .
5. M ia sta i w sie, w k tó ry c h p a u lin i ro z w ija li d z ia ła ln o ść k o ście ln ą lu b ty lk o a d m in is tra c y jn ą sta ro stó w , w ó jtó w i sołtysów „
6. F u n d a c je n ie z re a lizo w a n e .
12 Pierw szą i niepełną m apę niektórych konw entów polskich zesta
w ił dr Laszlo Szabo w dziele K i s b a n a : A magyar palosrend, t. 2.
fQ l D O M Y I R E Z Y D E N C J E P A U L IN Ó W 189
lyJ
p o d z ia ł ta k i n ie je s t z p ew n o ścią id e a ln y , chodzi je d n a k o w s tę p
n a c h a ra k te ry s ty k ę , k tó rą d o k ła d n ie jsz e b a d a n ia n ie w ą tp liw ie u z u p e łn ią
SKRÓTY LITERATURY I OBJAŚNIENIA ZNAKÓW
C h o d y ń s k i : Paulini — ks. S. C h o d y ń s k i: Paulini. W: Encyklo
pedia Kościelna, t. 18 W arszawa 1892 s. 409—
— ks. J. F i j a ł e k: Zbiór dokum entów Z ako519.
nu OO. Paulinów w Polsce 1328—1464. K ra ków 1938.
— Katalog zabytków sztu ki w Polsce. W arsza
wa, In sty tu t Sztuki Polskiej Akadem ii Nauk.
— Słow nik Geograficzny K rólestw a Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Su- lim irskiego i B. Chlebowskiego. W arszawa
1880—1902.
— R. R o s i n : Słow nik historyczno-geograficz
ny ziem i w ieluńskiej w średniowieczu. W ar
szawa 1963.
ADC — Archiwum Diecezjalne w Częstochowie, ADW — Archiwum Diecezjalne we W łocławku, AJG — A rchiw um paulinów na Jasnej Górze.
AMK — Archiwum M etropolitarne w Krakowie, A PP — Acta Provinciae Polonae. Rkps AJG T. 1—22, ASk — Archiwum paulinów w Krakow ie na Skałce, BUJ — Biblioteka U niw ersytetu Jagiellońskiego, IS PAN — In sty tu t Sztuki Polskiej Akadem ii Nauk, kl. — klasztor,
konw. — konwent, k -ł — kościół, w. — wieś, prow. — prow incjał
() — cyfra w naw iasach oznacza sygnaturę archiw alną _ ^ — odsyłacz do hasła
Przypisy dzielą się na 3 zespoły: lite ra tu ra i bibliografia, źródła archiw alne wraz z sygnaturam i m iejsca i inne uwagi. Każdy zespół rozpoczyna się od akapitu.
BACHLEDÓWKA, pow. Nowy Targ. woj. Kraków.
Rezydencja, dom wypoczynkowy „Tebaida”, fundacja Heleny J a - 18 Na tym m iejscu w yrażam wdzięczność wszystkim, którzy zechcieli przejrzeć rękopis „katalogu” i nie szczędzili mi krytycznych uwag.
Przede wszystkim dziękuję moim konfratrom historykom oraz bezimien
nie przyjaciołom i fachowcom w sztuce pisania.
F i j a ł e k: Zbiór
KZSP SG
H o s i n : S łow nik
rząbkow ej z 20 VIII 1955 r. W prowadzenie paulinów miało miejsce 30 v r 1955 r., a praw a kaplicy półpublicznej uzyskano 28 VI 1955.
BEŁZ, pow. Sokal.
Niedoszła fundacja Franciszka Potockiego, woj. bełskiego z 1742 r ponaw iana w 1747 i 1748 r. Fundator przeznaczył paulinom 10 000 flor*
poi. na budowę kl. i k-ła. Jakkolw iek zam iar nie doszedł do skutku to jednak Potocki przekazał w 1755 r. sumę 300 złp na cele biblioteki jasno
górskiej. Zakon w yrażał zawsze chęć osiedlenia się w Bełzie, ale na przeszkodzie stała m. in. niechęć miejscowych dominikanów. Zam iar sprow adzenia paulinów odżył w 1932 r., gdy ks. Jak u b Demitrowski w raz z parafianam i prosił generała zakonu o przysłanie ojców celem objęcia k -ła parafialnego. Prośby nie uwzględniono z powodu małej wówczas liczby p a u lin ó w 14.
BESZOWA, pow. Busko, woj. Kielce.
Konwent. Paulinów sprowadził abp Wojciech Jastrzębiec w 1421 r„
K -ł kolegiacki pod wezw. śś. P iotra i Paw ła zbudowany został w 1407 r., kl. zaś w 1421 r. Paulini przyjęli fundację z zastrzeżeniem nie prow adze
nia parafii, którą fundator zobowiązał się przenieść do _> Orzęlca Ma
łego. Później decyzję zmienono i paulini podjęli się duszpasterstw a p a rafialnego, danego im bez praw a p atro n atu na probostwo. Kierow ali nim w 1. 1423—1864 z w yjątkiem r. 1785, gdy przejął go ks. St. Hołowczyc.
W XVII i XV III w. utrzym yw ano tu ta j studium teologii m oralnej, prze
niesione ze Skałki w Krakowie. Miejscowi paulini pełnili obowiązki k a pelanów w _> Orzelcu, _> Rytw ianach, _> Bydłowej k. Staszowa, Bie- drzykowicach k. Pińczowa i Kwasowie. Obsługiwali zbudowany przez siebie szpital dla ubogich, oraz prow adzili szkołę parafialną, a przy k -le założyli w XVII Bractwo Aniołów Stróżów. Do parafii należały: Beszowa, Beszówka, Bydłowa, Czażyzna, Orzelec Mały i Duży, Łubnice, Liczba, Przeczów, S tara Wieś i Sydzyna.Konw. ponosił wiele uciążliwych kon
trybucji wojskowych, głównie w 1773 i 1793 r. Po r. 1797 wcielono go d a prow incji galicyjskiej bez praw a kontaktow ania się z prow incjałem w Częstochowie. Wówczas utworzono tu taj now icjat dla G alicji. W okre
sie Księstwa W arszawskiego konw. powrócił do prow incji polskiej, ale już w 1819 r. skasowany został dekretem abpa F. Malczewskiego. Z oka
zji tej skorzystał S. B. Linde zabierając dla Biblioteki Narodowej w W ar
szawie 540 dzieł. Od chwili kasaty w charakterze proboszcza pozostał o. Bobrowski, prow incjał galicyjski. Praw o patronatu utrzym ali paulini do r. 1864 15.
14 C h o d y ń s k i : Paulini, s. 512.
AJG: APP t. 10 (758) s. 182—83, 236—38; P. P r z e ź d z i e c k i ZP:
A kta Prowicji Polskiej, t. 22 b. sygn. s. 66.
15 F i j a ł e k : Zbiór, s. passim; C h o d y ń s k i : Paulini, s. 476—479;
Ks. J. W i ś n i e w s k i : H istoryczny opis kościołów w stopnickiem , M arjów ka 1929 s. 5—17; KZSP, t. 3 woj. kiel., z. 1 pow. buski s. 1—5 i il.
AJG: A kta ugody spadkowej G rabieńskich 1690—1715 (1518); perso
nalia 1631—1816 (1520); akta k -ła i konw. 1421—1819 (1519); akta prow .
D O M Y I R E Z Y D E N C J E P A U L IN Ó W 191
B IA Ł A , pow. Kłobuck, woj. Katowice.
Rezydencja we wsi konw. jasnogórskiego, kupiona w 1660 r. za pie
niądze z dóbr Wielgie. Należała do zarządu ekonoma starostw a kłobuckiego. Oprócz adm inistracji dobrami, paulini spełniali tu ta j fu n k
c j e duszpasterstw a parafialnego przy miejscowym k -le św. Stanisław a
bpa, prawdopodobnie w 1. 1781—1791 i 1798—1801. Opiekowali się także k-łem św. M arii M agdaleny w _> Żabieńcu.
W 1717 r. zarząd wsi przeszedł w ręce członków konw. _> św. Zyg
m unta w Częstochowie. Na terenie folw arku paulińskiego utrzym yw ali paulini fabrykę papieru, pow stałą ok. 1795 r. a skasow aną po 1864 r.
Wieś odebrano w 1796 r. Rezydencja upadła w pierwszych latach XIX stu lecia 16.
BORDZIŁÓWKA, pow. Biała Podl., woj. Lublin.
Wieś w parafii _> Leśna Podl. W r. 1826 obowiązki parafialne i sie
dzibę probostw a bordziłowskiego przeniesiono stąd do k -ła leśniańskiego.
W r. 1833 zgodzili się paulini odnowić kaplicę bordziłowską i stworzyć tam filię parafii leśniańskiej. K ontakt zerwano jednak w 1838 r.
W 1848 r. powstał nowy k-ł, który przetrw ał do 1897 r. P arafię skaso
wano w 1891, a tereny jej przeszły w 1915 r. w skład parafii leśniań
skiej. Z dawnych pam iątek parafii bordziłowskiej pozostał jedynie cm en
tarz grzebalny 17.
BORZYMÓW, pow. Busko, woj. Kielce.
Rezydencja. Wieś w raz z kaplicą i urzędem w ójta należała do konw.
jasnogórskiego z donacji P iotra Gidzielskiego z 1615 r. W r. 1666 wieś w raz z praw am i w ójta przekazana została konw entow i krakow skiem u, celem podniesienia go z ru in po w ojnie szwedzkiej. Zarządzał nią przeor względnie ekonom, będący zarazem kapelanem kaplicy. Dekretem rządu galicyjskiego z 9 IV 1866 r. wieś zabrano, a w rok później przeszła na własność państw a 18.
1687—1819 (1599); ak ta folw arków 1810—1817 (462); inw entarze 1703—
1816 (1598); regestr dziesięcin 1795—1816 (463).
BUJ: papiery m ajątkow e X VII—XVIII (IV 8846).
16 Ks. W. S m o l a r k i e w i c z : Parafia i kościół w Białej powiatu częstochowskiego, Częstochowa 1932.
AJG: akta w. i zapisów 1430—1639 (1271), 1605—1716 (1201), 1642—
1681 (1274), 1644—1787 (1273), 1796—1854 (1275); akta k -ła 1685—1823 (1276); akta procesowe 1640—1643 (1272), 1659—1684 (1278), 1773—1775 (1277); inw entarze 1640—1786 (1279); podatkow e itp. 1652—1792 (1280);
A PP t. 12 (541) s. 220.
Por. wykaz rkpsów konw. św. Zygm unta w Częstochowie.
17 M. W i t a n o w s k i : Bordziłówka, w: SG t. 15 s. 200.
AJG: akta luźne paraf, leśniańskiej i bordziłowskiej 1827—1838 (1545, 1547).
18 AJG: akta prow. 1648—1862 (1542), 1682—1878 (1616), 1703—1816 (1598).
ASk: akta przekazania wsi 1615—1632 (53), akta dobr 1588—1874 (51), 1837—1851 (66); dzierżawy 1654—1867 (54); dziesięciny 1440—1778 (55),
BRDÓW, pow. Koło, woj. Poznań.
K onw ent i k -ł pod wezw. św. W ojciecha, fundow ał W ładysław War neńczyk w r. 1436. Miejsce znane z łask cudownego Obrazu M. Boże*
pochodzącego z 1410 r. K -ł rozbudow any w 1698 r., a po pożarze w 1747
odnowiony wg projektu Cochiego w 1. 1751—8. Ponow nem u zniszczeniu uległ w 1765 i 1894 r. O statnio przeprow adzono jego częściową regoty- zację i odnowienie. Miejscowi paulini w XVII w. unikali prac parafial
nych, przekazując je księżom diecezjalnym , w późniejszych zaś czasach przejm ow ali je od k-łów sąsiednich. W ten sposób przez pew ien okres obsługiw ali k -ł parafialn y w _> Korzeczniku, _> Modzerowie, Lubo- tyniu od 1809 r. i w Wielgiem.
Przy k -le założyli bractw o: Aniołów Stróżów w 1628 r., Różańcowe w 1636 r. i M iłosierdzia w 1787 r. Dla celów k u ltu utrzym yw ali stałą, p łatn ą kapelę. Prow adzili także szkołę elem entarną, znaną już w 1582 r., k tórej uczniowie śpiew ali jutrznię w niedziele i święta. U padek brdow- skiego szkolnictw a nastąpił w momencie, gdy w ystaw iony przez pauli
nów budynek szkolny spłonął w 1796 r. P arafia posiadała także i szpital, zbudowany w 1594 r. przez starostę kolskiego, Stadnickiego. Po pożarze szpitala w 1750 r. paulini w ystaw ili nowy w 1784 r., lecz i ten spłonął w r. 1796. Chorzy i ubodzy przyjm ow ani byli wówczas do budynków klasztornych, dopóki nie odbudowano szpitala w poł. X IX w. Od 1678 do ok. 1778 r. paulini utrzym yw ali w ójtostw o brdow skie, oddane im przez rodzinę Kiełczewskich.
Do p arafii należały: m. Babiak, w. Brdów, Bugaj Kolonia, Gaj, Polo- nisz, Psary, Radoszowice, Świętosławice, Wiecienin. W r. 1801 parafia liczyła 1300 w iernych.
W 1819 r. paulini zostali usunięci mocą rozporządzenia abpa M al
czewskiego, z praw em pozostania na probostw ie o. A ndrzeja Czechowi
cza. Po jego śmierci w 1827 r. probostwo przejął ks. Tomaszewski z diec.
w łocław skiej. Na skutek protestów , ak t kasacyjny odwołano, ale paulini do daw nych obowiązków w rócili dopiero w 1860 r, Tymczasem po s tłu m ieniu pow stania styczniowego i udowodnieniu m iejscowym ojcom udziału w nim, konw. uległ ponownej kasacie w 1864 r. Przyw rócenie paulinom dawnych praw nastąpiło dopiero 2 VII 1952 r. 19
1647—1720 (198); podatkow e 1667—1833 (56), ak ta ciężarów wojskowych 1710^—1866 (57); inw entarze 1615—1784 (52), 1795—1864 (58); spraw y lu d nościowe 1810—1813 (65).
19 C h o d y ń s k i : B rdów . C atalogus eccl. dioec. V la d isla v. pro a. 1876, s. 30—31, T e n ż e : P a u lin i, s. 479—480; Fijałek: Z b ió r, s. passim ; A. F r i d r i c h T J: H isto rye C u d o w n yc h O brazów N. M a ryi P a n n y w Polsce. K raków 1908, t. 3 s. 172—175; C. K a c h e l ZP: F ra g m en ty K o n w e n tu B rd o w skie g o (maszyn.) AJG III 94: Z. K o t k o w s k i : K sięga pam . pow . ko lskieg o , Koło 1929, s. 143—152; KZSP, t. 5 woj. pozn., zesz. 8
pow. kolski s. 4—5 i il.; P. P o d e j k o : O siem n a sto w ieczn a kapela m u zyczn a w B rd o w ie, w: Z d zie jó w m u z y k i p o lsk ie j, [nr] 10 s. 5—1 2.
AJG : ak ta k -ła i konw. 1436—1827 (1527); ak ta prow. o konw. brdow - skim 1641—1817 (1602), 1856—1860 (1601); akta dziesięcin 1588—1825 (1526),
17 Kościół na Skałce w K rakow ie z okresu Kazim ierza Wielkiego i klasztor z fundacji Jan a Długosza. Fragm ent z obrazu br. Tyburcego
Nowakowicza z 1622 r.
F o t. J . L a n g d a
18. Kaplica w Krakowie-Lud wino wie z w. XVII
F o t. o. J. Z b u d n ie w s k
B R Z E Ź N IC A , pow. Pajęczno, woj. Łódź.
Starostwo brzeźnickie oddane paulinom jasnogórskim konstytucją c e jm o w ą oraz dekretem króla Augusta II w 1717 r. na cele utrzym ania t a m t e j s z e j twierdzy. Praw o p atronatu tam tejszego k -ła otrzym ali w 1756 r.
Spośród wsi starostw a brzeźnickiego należy wym ienić Dworszowice i W ą s o sz , w której paulini m ieli praw o p atronatu k -ła paraf, i gdzie ró w n i e ż ’w dn. 28 II 1734 r. bp K onstanty Moszyński, paulin, konsekrow ał o b e c n y k-ł, a paulini jasnogórscy w ystaw ili ołtarz św. Antoniego P a d e w s k ie g o . Dobra ziemskie oraz praw o starostw a zostały zabrane dekre
t e m rządu pruskiego w 1796 r . 20.
BUKOWICE, pow. Biała Podl., woj. Lublin.
Filia parafii w Leśnej Podl., położona w dobrach czynszowych tamtejszego konw., danych mu przez O drowąża Sedlnickiego. Istniała tu parafia unicka już od 1585 r. W XIX w. przejęli ją w ierni praw osław ni, którzy zbudowali tu w 1900 r. obecną cerkiew, przerobioną i poświęconą na kaplicę katolicką 13 IV 1921 r. jako filię parafii leśniańskiej bez sta łego kapelana. Po r. 1928 paulini zbudowali tuż przy kaplicy szkołę ele
m entarną, zamienioną obecnie na szkołę podstawową 21.
BYCZYNA, pow. Kluczbork, woj. Opole.
Niedoszła próba osiedlenia się paulinów na Śląsku. W dniu 20 X 1673 r. zwrócili się paulini do królowej Eleonory z prośbą o pomoc w instalacji ich w Byczynie i W rocławiu. Królowa przyrzekła pomoc, ale rychła śmierć króla K orybuta Wiśniowieckiego udarem niła zamiary i dane o bietnice22.
CIECIUŁÓW, pow. W ieluń, woj. Łódź.
Rezydencja. Wieś konw. wieruszowskiego otrzym ana w części od 1805—1826 (1524); zapisy kapitałów i dóbr ziem. 1652—1823 (1528); akta kom petencji 1807—1824 (1521); ak ta szkód wojen. 1807—1822 (1522); dzie
sięciny folw. w Psarach i wójt. brow skie 1801—1824 (1525), 1810—1825 (1523); inw entarze 1711—1807 (1600); dyplomy perg. z 1. 1588—1591 (241, 242); ak ta probostw a 1856—1860 (1601).
Archiwum miejscowe zniszczone zostało przez Niemców podczas d ru giej wojny światowej. Posiada obecnie: M etryki urodzonych 1713—1750;
księgę ślubów 1858—1896 i akta luźne XV III w.
20 C h o d y ń s k i : B rze źn ica, C atalogus eccl. dioec. V la d isla v. pro a. 1879 s. 66—6 8; T e n ż e : W ąsosz, ta m że s. 79—81.
AJG: posiada 103 fascykuły ak t dotyczących starostw a, fundacji, spraw spornych, m ajątkow ych, inw entarze, korespondencję itp. 1440—1805 (417, 419, 420, 812, 816, 817, 1176—1182, 1199, 1123—1131, 1135—1139, 1165—66, 1199, 1200, 1262, 1347, 1582, 2054, 2450); ak ta luźne wójt. Dupie 1540—1783 (1203—1205); akta w. Dębowca 1692—1802 (1 2 0 2); ak ta w. Dylowa i Dwor- szowic 1611—1862 (1206—1212, 409, 411, 826); sołtystw a Gajęcic i P atrzy- kowa 1344—1795 (482, 822, 1238—1248, 1322, 1323, 2453); ak ta wójt. w P a jęcznie 1518—1811 (1256—1270, 2449); akta w. Siedlec 1285—1802 (1349—
1351); dyplomy perg. z 1738 r. (494) i z 1756 r. (500).
21 AJG: APP t. 7 (537) s. 1186 i nn.
22 C h o d y ń s k i : P aulini, s. 511.
AJG: A PP t. 4 (744) s. 397.
13 — N a sz a P r z e s z ło ś ć t. X X X I
dziedzica Białej, W ierusza, w 1404 r. Późniejsze liczne darowizny większyly dobra rezydencji, głównie w 1420 i 1499 r. Zarząd dóbr sn°' czywał często w rękach dzierżawców. Wg niektórych autorów prowinc °' Andrzej Gołdonowski (1641—44) przyczynił się do pow stania tutaj filii p arafii żytniowskiej, należącej częściowo także do konw. Wieruszów ’ skiego. Rezydencja upadła w krótce po kasacie ww. k o n w .2S.
CIESZĘCIN, pow. Wieruszów, woj. Łódź.
Rezydencja w dobrach konw. wieruszowskiego, założona w XVIII w 24
CZĘSTOCHOWA, woj. Katowice * *
1. K o n w e n t ś w. B a r b a r y . ,
K -ł i kl. zbudowane w 1. 1637—42 przez prow. A ndrzeja Gołdonow- skiego z przeznaczeniem dla now icjatu. K -ł konsekrow any był 14 y 1643 r. Obok niego zbudowano w XVIII w. kaplicę nad źródłem wody znanym od czasu znieważenia Obrazu M. Bożej w 1430 r. Przy k-le zało
żono Bractw o św. B arbary w dn. 13 VI 1693 r.
N owicjat istniał tu taj od 1 X 1646 do 1762 r. oraz w 1. 1765—71 i 1831_
64, utrzym yw ał się początkowo z dochodów wsi Zakrzów, Goślice, Wa- lensów i H uta, później z funduszy konw. jasnogórskiego.
Utrzym yw ano tu nadto: studium filozoficzne od 1677 r., siedzibę em erytów i pokuty w 1. 1762—65. W latach zamieszek w ojennych kl zamieniano często na szpital, m agazyn i koszary wojsk konfederatów barskich i francuskich, głównie w 1. 1771, 1807, 1814 i 1831. W r. 1831 kl.
wrócił na pow rót w ręce paulinów , którzy po usunięciu olbrzymich zniszczeń otworzyli w nim nowicjat. W 1. 1839—48 konw. był siedzibą w izytatora gen. o. Filipa Lipińskiego.
W r. 1864 dekretem carskim został zniesiony nowicjat. W r. 1869 za
brano m ajątek i kl. na rzecz skarbu państw a. W r. 1891 bp A leksander Bereśniewicz zniósł konw., erygując nową parafię, której proboszczem m ianow ał ks. M. Lorentowicza. Długotrw ałe protesty przeciw kasacie i prośby o rew indykację pozostały bezowocne do dzisiaj 25.
23 F i j a ł e k : Zbiór, s. 95—155: B. G r a b o w s k i : P ię ć se tle tn ie d zieje kościoła i k la szto ru na Ja sn e j G órze, Częstochowa 1882 s 17*
J. Ł a s k i : L ib er b e n e fic io ru m , t. 2 Gniezno 1881 s. 1 2 2: R o s i n * S ło w n ik , s. 69, 177.
AJG: akta W ieruszowa i Cieciułowa 1533—1723 (1584).
24 C h o d y ń s k i : C ieszęcin. C atalogus eccl. dioec. V la d isla v pro a. 1887, s. 55—7.
25 C h o d y ń s k i : E cclesia pp. P a u lin o ru m t it. S. B arbarae. C ata
logus eccl. dioec. V ladislav. pro a. 1881y s. 73—4; T e n ż e : P a u lin i>
s. 469—70; A. J ę d r z e j e w s k i ZP: K ościół św . B a rb a ry, „Gon. Częst.”
z 19 V 1929; T r z y w ie k i kościoła św . B arbary „Kur. Częst.” 1942 r. nr 288 s. 3; K ościół św . B a rb a ry w C zęsto ch o w ie, „Tyg. II.” t. 10: 1864 s.
455.
AJG: akta posiadłości ziem. 1610—1796 (1511); ak ta pożyczek i proces.
1703—1745 (952), 1718—1903 (965): akta zapisów 1640—1791, 1640—1805 (1508—9); akta luźne 1635—1710 (465); 1643—1845 (2076); personalia, in w entarze i różne 1698—1864 (1512); obligacyjne 1642—1832 (489); rach u n kowe 1650—1687 (488), 1759—1792 (499), 1792—1806 (757), 1807—1848 (495),
2. K a p e l a n i a k - ł a św . J a k u b a .
p i e r w o t n a k a p l i c a z b u d o w a n a w 1582 r ., n a m ie j s c u k t ó r e j p ro w ..
G o łd o n o w s k i z b u d o w a ł k - ł w 1642 r . P o d l e g a ł i u r y s d y k c j i p a r a f i i św . Z y g m u n t a w C z ę s to c h o w ie , c h o c ia ż o b s ł u g i w a n y b y ł p r z e z p a u li n ó w j a s n o g ó r s k i c h . T e n ż e p r o w i n c j a ł u f u n d o w a ł w 1642 r. n o w y s z p i t a l - p r z y - tu łe k . O b d a r z y ł g o f u n d u s z a m i , n a d a ł n o w y s t a t u t , d a ł o g r ó d i g r u n t a .
W 1776 r. rezydencja przeszła w ręce ss. m ariaw itek. Paulini pozo
stali jedynie ich kapelanam i, spowiednikam i i katechetam i w prow adzo
nej przez nie żeńskiej szkole. W 1777 r. szpital zburzyli Rosjanie, a jego grunta wcielono w 1823 r. do m iejskich. W miejsce zburzonego szpitala, wystawiono w krótce nowy, przy kaplicy P. Jezusa U krzyżow anego28,
3. J a s n a G ó r a .
Konwent, siedziba generała zakonu, główne sanktuarium m aryjne w Polsce. Pow stał w^ 1382 r. jako pierw sza fundacja na polskiej ziemi, prawdopodobnie z inicjatyw y Ludw ika Węgierskiego i przy w spółpracy księcia Wł. Opolczyka. F undacja pow stała $rzy miejscowym k-le p a ra fialnym w Częstochówce, skąd obowiązki duszpasterza parafialnego prze
niesiono do sąsiedniego k -ła w Częstochowie.
W arunki fundacji i odosobnione, niem al pustelnicze miejsce zmieniło się szybko z chwilą w zrastającej sławy Obrazu M. Bożej, danego p au linom 31 V III 1384 r. Obraz ten w swej pierw otnej w ersji pochodzi wg ostatnich hipotez z V—VIII w. po Chr., w w ersji obecnej sprzed 1434 r.
Konw. jasnogórski dzięki m aryjnem u sanktuarium jest ciekawym przykładem ewolucji, jaka się w nim dokonywała w spraw ach godzenia ze sobą średniowiecznego erem ityzm u z wymogami miejscowego dusz
p asterstw a. Stąd bowiem wyszła inicjatyw a szeroko pojętej pracy wśród wiernych, angażowania się w spraw y polityczne i społeczne. Ja k bardzo now atorskim był duch miejscowych ojców, świadczy fakt, że w 1493 r.
uzyskali oni praw o spow iadania wszystkich wiernych, przybyw ających do sanktuarium , podczas gdy zakon otrzym ał to prawo dopiero w 1533 r.
Na życie i duchowość paulinów jasnogórskich niew ątpliw ie n a jb a r
dziej w pływ ały nieustanne kontakty z pielgrzymami, którzy z powodu w ielkiej liczby i ciasnoty ówczesnej św iątyni przełam yw ali wcale nie 1823—1825 (1506), 1348—1866 (453), 1864^-1870 (452); akta fundacyjne:
J. Ossolińskiego 1646—1671 (954) i rodz. Dobczyckich 1720—1803 (955);
akta B ractw a św. B arbary 1732—1780 (454), 1782—1826 (493); m ajątkow e 1687—1803 (491), 1804—1806 (487); inw entarze 1719—1825 (926); 1773—1792 (490), 1801—1806 (451); ak ta kontraktów 1726—1864 (1507); zobowiązań wzgl. m iasta 1642—1805 (1510), 1798—1812 (1505); akta zobowiązań m szal
nych 1623—1882 (450), 1719—1744 (1021); kronika 1769—1829 (492); akta kasacyjne 1876—1909 (1668), 1891—1922 (2454); akta prow. 1687—1859
(1005). ^ x 7
26 A. J ę d r z e j e w s k i ZP: K ościół św. Ja k u b a w C zęstochow ie,
„Niedziela” 1936 s. 363—4; T e n ż e : K ościół św . Ja k u b a i pp. m a ria w itk i,
„Gon. C zęst” 1929 n r 92.
AJG: akta szpitala i k -ła 1586—1663 (390); akta ss. m ariaw itek 1829—
1852 (598) APP. t. 2 (742) s. 85.
sporadycznie naw et i klauzurę. Zakonnicy byli zmuszeni do nieustann czujności obrony świętości miejsca i troski o obsługę pielgrzymów cz ^ w yrazem było zbudowanie kilku obiektów użyteczności publicznej jaj^.
ap tek a, szpital i drukarnia. '
A pteka założona przed 1634 r. wyposażona była we w łasne laborato riu m , bibliotekę medyczną i obsługiwana przez aptekarza paulina lub
osobę świecką. Służyła w ydatnie m iastu, pielgrzymom i konwentowi Skasow ano ją dekretem cara A leksandra II w 1864 r.
Podobne zadanie spełniał szpital, założony w 1585 r., prawdopodobnie pod wezw. św. Zygmunta. W 1642 r. wcielony został do szpitala przy k -le _> św. Jakuba. Wrócił na Jasną Górę po 1777 r. i istniał do czasu przeniesienia go do nowo zbudowanego przy kaplicy _> P. Jezusa Ukrzy
żowanego w 1786 r. Przez cały czas jego istnienia konw. wspomagał go finansowo.
D rukarnia działała w 1. 1693—1864 i w ydaw ała książki religijne, nauk elem entarnych, medycznych i literackie. Posiadała w łasną papiernię w Białej, gisernię, sztycharnię, introligatornię i księgarnię.
Dla wygody pielgrzymów wystawiono „dom p ątn ik a”, salę teatralną oraz zakupiono dwa domy przy ul. Siedmiu Kamienic.
Zupełnie inny charakter, niż powyższe, m iała tw ierdza. Budowa za
początkow ana została w 1. 1620—31 przez arch. J. Zyw ertha, rozbudowy
w ana zaś aż do końca XVIII w. przez N egebauera i Ch. Dalke. Posiadała w łasny arsenał, prochownię oraz wojsko pod dowództwem przeora lub świeckiego kom endanta. Ponad dwa w ieki stanow iła z jednej strony strategiczny p u n k t w obrębie Ju ry Krakow sko-W ieluńskiej, z drugiej zaś była przedm iotem różnych kłopotów konwentu, związanych z utrzy
m aniem załogi lub okazją sporów z kom endantam i. Ojczyźnie oddała olbrzym ie usługi, konwentowi przyniosła jednak rów nie wiele szkód.
Przeżyła oblężenie w 1. 1655—57, 1702, 1704, 1705, 1709, 1769—1771 i 1809 r.
Pobyt konfederatów barskich i księcia Golicyna na Jasnej Górze wy
czerpał zasoby arsenału i tw ierdzy, po czym zbroje i am unicję przeka
zano do Tyńca i Lanckorony. W 1813 r. z nakazu cara Aleksandra I tw ierdzę rozebrano. O dtąd budynki koszarowe zajm owali często żołnierze rosyjscy, francuscy czy też niemieccy. Pierw otny charakter twierdzy przyw rócono w 1843 r. z nakazu cara M ikołaja I.
Zespoły budynków sakralne i cywilne, wznoszone już od końca X IV w., ulegały nieustannym przeróbkom i m odernizacji. Jako n ajstar
szy fragm ent z okresu fundacji zachowało się gotyckie prezbiterium kaplicy, mieszczącej w sobie Cudowny Obraz M. Bożej. Rozbudowa kor
p u su kaplicy m iała miejsce w 1. 1641—44. Obecna bazylika wzniesiona została po pożarze w 1690 r. na zrębie daw nej św iątyni gotyckiej, budo
w anej w dwu fazach, w 1. 1430 i 1463—66. Nosi ona tytuł św. Krzyża, W niebowzięcia M. Bożej i M. Bożej Częstochowskiej. Tytuł bazyliki m niejszej otrzym ała mocą bulli Piusa X z 25 XI 1906 r. Zapewne rów
nocześnie z gotycką kaplicą M. Bożej wzniesiona była kaplica św. Pawła
pusteln ik a, patrona zakonu. Po jej zburzeniu wystawiono drugą po pra- w e j stronie bazyliki w 1. 1644—76. Obok niej stanęła w tymże czasie kapiiea Aniołów Stróżów, związana z Bractw em tegoż wezwania, powo
ła n e g o specjalnie dla paulinów mocą bulli papieża U rbana V III z 1626 r.
W y p o s a ż e n ie w ew nątrz zarówno kaplicy, jak i bazyliki zdradza d o d z is ia j wiele cech zapożyczonych z ducha i w skazań prądu d ev o tio m o derna.
Wieża jasnogórska, najwyższa na terenie Polski, wzniesiona została ok 1620 r., w ielokrotnie niszczona była pożarami. Obecna została w znie
sio n a w 1. 1900—5 wg projektu arch. St. Szyllera i J. Dziekońskiego..
Z e s p ó ł pozostałych budynków klasztornych sięga XVI i XVII w. z licz
nymi dobudowaniam i w w. XX.
Skarbiec-m uzeum przechow uje zespół przedm iotów liturgicznych,, w o ty w n y c h , num izm atykę, biżuterię, dzieła m alarstw a pochodzenia pol
skiego i obcego.
Bibiloteka, przedm iot specjalnej troski konw entu, znana już w XV w.r r o z b u d o w a n a w pocz. XVIII w ., do której wyposażenie w ykonał snycerz b r. Grzegorz W oźniakowski w r. 1739. Rozwój biblioteki nowej przypada na lata trzydzieste obecnego stulecia; pow stała ona z inicjatyw y o. M ar
kiewicza. Dawny księgozbiór uległ poważnym grabieżom przez księcia M. Golicyna, S. B. Lindego i w skutek bezzwrotnej pożyczki J. I. K ra s z e w s k ie g o . Posiada obecnie ok. 40 000i tomów, nie licząc rękopisów.
Kapela jasnogórska założona w XVI w. cieszyła się licznymi sukce
sami, gronem doskonałych kompozytorów, piękną biblioteką muzyczną, liczącą dzisiaj ok. 1600 rękopisów, oraz unikalnym , zachowanym do dzi
siaj zbiorem instrum entów . Zniesiona została przez o. Piusa Welońskiego po 1914 r.
Wśród prac duszpasterskich poczesne miejsce zajm ują Bractw a, za
kładane od XVII w. do lat 30-tych obecnego stulecia. Pow stały zatem : Bractwo św. Anny w 1608, Różańcowe w 1619, Aniołów Stróżów w 1625,.
Koronacji M. Bożej Częstochowskiej i Znalezienia Krzyża św. w 1718,.
P. Jezusa Nazareńskiego w 1775, N. Trójcy od w ykupu niewolników w 1782, Szkaplerza św. w 1786, Niepokalanego Serca M aryi w 1848, Trzeźwości ok. 1907, Sodalicja M ariańska młodzieży i dorosłych w sek
cjach: a) pań i inteligencji, b) nauczycielstwa w 1917, oraz c) rękodziel- niczek w 1920 r. Działało także kilka la t Zjednoczenie Pań pracy k ato lickiej pod wezw. M. Bożej Częstochowskiej, założone przez o. P. Przeź- dzieckiego w 1901 r.
Ale nie tylko do granic sanktuarium i konw entu ograniczała się praca paulinów. Duża ich popularność spraw iła, że w stosunkowo k ró t
kim czasie przejęli prace duszpasterskie na terenie całej Częstochowy, a później i poza jej obrębem. W ten sposób, pod ich ku ratelą pozosta
wały następujące k-ły: św. Jakuba, św. Rocha, św. Zygm unta w Często-
chowie, w - > Białe;, _> Miedźnie, _> kaplica w Żabieńcu i p ra w d o n dobnie wiele innych, bliżej nie znanych.
Spośród prac zewnętrznych na uwagę zasługuje otworzenie szkół elem entarnej przez o. Feliksa Paryża w 1819 r. oraz w spółpraca w szkole prow adzonej przez ss. m ariaw itki przy k-le Jakuba.
W pracach naukow ych paulini jasnogórscy odegrali dużą rolę 2a.
równo w prow incji, jak i w Polsce w ogóle. Tu pracow ali sławni kazno
dzieje, m oraliści i mariolodzy jak bł. Stanisław z Oporowa, Mikołaj z W ilkowiecka, A. Gołdonowski, A. Nieszporkowicz, G. Terecki, A. Kie- drzyński, D. Chełstowski, M. Juniewicz, B. Meress, M. i B. Szotarewi- czowie, T. Gruber, G. Olaf, K. Rotter, G. W alęcki, E. Hawelski, A. J ę . drzejew ski i inni. Na polu artystycznym wybili się: G. Aleksandrowicz A. Nowakowski, M. Jowiński, A. Rotter, G. Woźniakowski, F. Ratyński*
K. Tomaszewski, M. Sztyftowski, W. Leszczyński, U. Tuligłowski, S. Nea- politanus, Ja n z Zegrza i inni.
W kład konw entu jasnogórskiego w życie prow incji w yrażał się nie
jednokrotnie w pomocy ubogim domom, utrzym aniu studiów, now icja
tu itp. Cieszył się on licznymi uposażeniami, wśród których należy w y
m ienić starostw o _> kłobuckie od 1658, brzeźnickie od 1717 i zarząd m iasta Częstochówki. Zamożność ta pozwoliła dwom prowincjałom , o. Gołdonowskiemu (1641— 1644) oraz o. Moszyńskiemu (1708— 1728) na w ystaw ienie kilku k-łów lub domów klasztornych. Dla przykładu w y
starczy wymienić, że z funduszy jasnogórskich pow stały w Częstochowie trzy k -ły i jedna kaplica ze szpitalem, nadto k -ł i kl. w Pińczowie, Krakowie, Lwowie, Wilnie, Wieruszowie, Łęczeszycach i in. Również i w ostatnich czasach w spółpraca konw entu wyraziła się w pomocy fi
nansowej dla częstochowskich i niepaulińskich już k-łów św. Krzyża i św. Antoniego na Groszu.
Ponadto konw ent był siedzibą prow incjała od końca XIV w. do 1864 r. oraz generała zakonu od 1903 do 1910 r. i od 1920 r. do dzisiaj.
U trzym yw ał także now icjat od czasu pow stania prow incji do 1645 r., oraz nieoficjalnie od 1879 do 1926 r. W m urach swych mieścił Studium prow incji, założone prawdopodobnie w pierwszej poł. XVII w. W ykła
dano w nim przede wszystkim filozofię, nadto od 1961 r. teologię m oral
ną, od 1719 retorykę, w 1. 1797—1816 teologię dogmatyczną, praw o i h i
storię Kościoła. Po skończonych studiach wielu paulinów studiowało także w Akadem ii Krakow skiej lub zagranicą. W XIX w., po zam knię
ciu Studium paulińskiego, klerycy uczęszczali na w ykłady do Sem ina
rium Duchownego we Włocławku, później do Instytutu Teologicznego Jezuitów i Franciszkanów czy wreszcie na Akadem ię Teologiczną w Warszawie. W łasne Studium Filozoficzno-Teologiczne otworzono po reform ie konstytucji w 1930 r.
W 1. 1914— 23 prowadzono w konwencie Gim nazjum dla chłopców, przeniesione później do K rakowa, które z kolei w 1. 1951—52 i 1960— 62 powróciło tu taj z powrotem.
pierw sze lata obecnego stulecia stanowiły w życiu konw entu i san k tuarium okres rozwoju i znaczenia w Polsce i katolickim świecie. Dużą zasługę położył w tym względzie energiczny przeor o. Euzebiusz Rejman, który doprowadził do pow tórnej koronacji Cudownego Obrazu w 1910 r.
(pierwsza była w 1717 r.), zbudował kilka obiektów sakralnych i świec
kich, oraz zaprojektow ał liczne m odernizacje. Nieszczęśliwe w ypadki, jakie zaszły w krótce po koronacji, przerw ały jego dalsze zamierzenia i spowodowały, że miejscowi paulini przeżyli następne lata wśród wielu trudności i intensyw nych w ysiłków celem odnowy dawnego znaczenia i świetności. A kiedy m inął już najw iększy kryzys i zagrożenie istnienia, konwent z nowym zapałem włączył się czynnie w służbę sanktuarium i prace Kościoła, zorganizował w iele uroczystości o charakterze relig ij
nym i narodowym. W chwili obecnej jako naczelne zadanie staw ia sobie szerzenie k ultu M atki B ożej27.
4. K a p e l a n i a k - ł a c m e n t a r n e g o p o d w e z w . ś w. R o c h a .
K -ł pod ww. tytułem zbudowany został w dobrach paulińskich Czę
stochówki przez prow. o. A. Gołdonowskiego w 1641 r. K onsekrowany
27 M. B a l i ń s k i : P ie lg rzy m k a do J a sn ej G óry w C zęsto ch o w ie, W arszawa 1846; J. B r a u n : C zęstochow a. R o zw ó j u rb a n is ty c zn y i a rch i
te k to n ic zn y , W arszawa 1959; F i j a ł e k: Z b ió r, s. passim ; M. J ó z e f o w i c z : B ibliografia C zęsto c h o w y, „Ziemia Częst.”, t. 2 s. 225—257;
A. K a c z m a r c z y k : A rty śc i na usługach p a u lin ó w p o lsk ic h, (maszyn.) IS PAN; R. K o z ł o w s k i : T a jem n ic e obrazu jasnogórskiego i jego ko n se rw a c ji, Spraw. PAU, t. 53: 1952 [druk] 1954 s. 459—463; W. N o
w a k o w s k i o. Cap,: B ibliografia Cud. O brazu M B C zęsto c h o w skiej.
W: O c u d o w n yc h obrazach w Polsce P rze n a jśw . M a tk i B o że j, K raków 1902 t. 1 s. 114—142; K. P i e r a d z k a : F undacja k la szto ru ja sn o g ó rskie
go w C zęstochow ie w 1382 r., K raków 1939; S. S z a f r a n i e c ZP: Jasna Góra. S tu d iu m z d zie jó w k u ltu M a tk i B o sk ie j C zęsto c h o w sk ie j. „Sacrum Pol. Mil.”, Rzym t. 4: 1957 s. 9— 67; T e n ż e : K o n w e n t p a u lin ó w ja sn o g ó rsk ich 1382—1864, w: „Archiwum Ord. S. Pauli I. Er.”, Rzym t. 1: 1966 s. 1— 162; S. S z y m a ń s k i : F o rta litiu m Jasnogórskie w C zęstochow ie,
„K w art. Arch. Urb.”, t. 8: 1963 z. 2 s. 135— 162; W. T a t a r k i e w i c z : A rc h ite k tu r a Ja sn ej G óry w X V I I i X V I I I w. W : O sztuce p o lsk ie j X V I I i X V I I I 'Wieku. A rchitektura rzeźba. W arszawa 1966 s. 150—192; M. W a- l i c k i : M alastw o p o lskie — g o ty k , ren esa n s, w c zesn y m a n ie r yzm , W ar
szawa 1961 s. 291—2, fot. nr 2; Z. Ż m i g r o d z k i : M a teria ły do biblio
g ra fii C zęsto ch o w y (1961—1965), „Ziemia Częst.”, t. 6: 1967 s. 313—334 Bibliografia do postaci: 1) o. Augustyna Kordeckiego — N o w y K o r but, t. 2 W arszawa 1964 s. 390— 2, tam że bibliografia do oblężenia kl.
w 1655 r.; 2) o. M ikołaja z W ilkowiecka — ta m ż e, t. 3 W arszawa 1965 s> 390— 2; o muzykach — P. P o d e j k o : N iezn a n i m u z y c y polscy, w: Z d zie jó w m u z y k i p o lsk ie j, [nr] 11 Bydgoszcz 1966.
AJG posiada ponad 3000 rękopisów dotyczących konw., sanktuarium i poszczególnych domów prow incji, 794 rękopisów bibliotecznych i ok.
1600 rękopisów muzycznych. AJG omówił w czasie jego porządkow ania K. K a c z m a r c z y k : A rc h iw u m OO. Paulinóro na J a sn ej G órze w C zę
stochow ie, „Archeion”, t. 6—7 s. 123—159.
Biblioteka archiw alna w Instytucie Prym asow skim posiada 7250 Ksiąg Czynów Dobroci i 6901 Ksiąg św. Niewolnictwa.
