., ! , "#$%& , '( &) *+! ' , +!-$.' *'.$)&', ,,/&%0"'”, 1959, 1 9 (445), s. 2.
2., /$!3*-!*,* (4)$$#0*-!*,*) *$#0, New York 1990.
5 ! 6 & 2., 7 3,. (8)&, +-$!3*3, „/$!3*”, [New York] 1964, 1 91, s. 2.
Wanda L a s z c z a k, y znaczy kroczy po wodzie. Studia o Matce
Marii. Cz!" pierwsza
, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego
2007, ss. 162.
Wydana przez wydawnictwo opolskie ksi9:ka profesor Wandy Laszczak analizuj9ca w monograficznym uj;ciu pisarstwo Matki Marii – rosyjskiej poetki i teologa, osoby kanonizowanej przez <wi;ty Synod Powszechny Patriarchatu w Konstantynopolu 16 stycznia 2004 roku – jest pierwszym na gruncie polskiej rusycystyki ca_o=ciowym opra-cowaniem twórczo=ci i dzia_alno=ci spo_eczno-kulturalnej tej niezwyk_ej postaci zarówno pod wzgl;dem osobowo=ci twórczej, jak i dokona> w dziedzinie kultury i rosyjskiej my=li religijno-filozoficznej XX wieku. Do tej pory badania nad postaci9 poetki w rusycystycznym literaturoznawstwie polskim nie istnia_y, opiera_y si; bowiem na kilku zaledwie wzmiankach i notkach, m.in. artykule Jana Or_owskiego!, jednym z pierwszych powa:nych polskich opracowa> jej twórczo=ci. Podobnie rzecz si; mia_a z przybli:eniem jej dorobku w nauce rosyjskiej, gdzie dopiero w ostatnim czasie na fali zainteresowania rosyjsk9 kultur9 emigracyjn9 pojawi_y si; pierwsze omówienia i analizy poezji oraz sylwetki Matki Marii".
Czas Matki Marii nast9pi_ faktycznie dopiero teraz, po kilkudziesi;ciu latach od jej =mierci w komorze gazowej w Ravensbrück 1945 roku, poniewa: u schy_ku poprzedniego stulecia zacz;_o si; w_a=ciwe propagowanie jej dzie_a i twórczo=ci pisarskiej, rozpocz;_a
!
Poezja w "wiecie sacrum. Matka Maria i jej twórczo" w okresie emigracji, w: Duchowo"
i sacrum w literaturze emigracyjnej S=owian Wschodnich, red. A. Wo?niak, M. Kawecka, Lublin
2002, s. 79-87.
"
T. G. P i e t r o w a, Ku#mina-Karawajewa, w: Russkoje zarubie$je. Zo=otaja kniga emigracji.
Pierwaja triet’ XX wieka. Encyk=opiediczeskij biograficzeskij s=owar’, ried. W. W. Sze_ochajew,
Moskwa 1997, s. 320-322; t a :, Ku#mina-Karawajewa, w: Litieraturnaja encyk=opiedija Russkogo
Zarubie$ja, 1918-1940. Pisatieli Russkogo Zarubie$ja, ried. A. N. Nikolukin, Moskwa 1997;
s. 228-231; N. K a u c h c z i s z w i l i, Russkaja „gieografija duszewnaja” i emigracyja (Mat’
Ma-rija Skobcowa), w: Kultura russkoj diaspory. Samoriefleksija i samoidientifikacyja, Tartu 1997,
si epoka przybli e! i interpretacji jej utworów, pogl"dów, poznawanie ycia i dzia-Lalno#ci na wielorakich pLaszczyznach.
Tym bardziej wic zasLuguje na pochwaL fakt, e to wLa#nie polska badaczka, Wanda Laszczak podjLa si zadania wprowadzenia tej postaci w kulturowy i naukowy obieg w Polsce. UczyniLa to w oryginalny sposób, ujmuj"c jej dorobek caLo#ciowo i mono-graficznie, rozpatruj"c poezj i pisarstwo teologiczno-filozoficzne. Opracowanie to ma jeszcze i t dodatkow" warto#$, e wpisuje si w kontekst rozwa a! na temat duchowo#ci emigracji rosyjskiej, wprawdzie coraz cz#ciej opisywanej, ale wci" jeszcze, tak e w polskim literaturoznawstwie rusycystycznym, wymagaj"cej kolejnych omówie! oraz studiów.
%ywot Matki Marii (1891-1945) sam w sobie jest niezwykLy, obejmuje bowiem sfery ycia prywatnego, nader burzliwego i obfituj"cego w ró norakie zaskakuj"ce wydarzenia, jak i sfer gLbokich duchowych do#wiadcze! i odczu$ religijnych. Jelizawieta Skobcowa. uzyskawszy rozwód w Cerkwi z drugim m em, zLo yLa #luby zakonne w 1932 roku w Pary u i staLa si znana od tej pory jako „matka Maria”, „zakonnica Maria”, która poLo yLa ogromne zasLugi dla rozwoju emigracyjnej kultury duchowej oraz zasLynLa w dziaLaniach spoLecznikowskich, dobroczynnych na rzecz ubogich i prze#ladowanych. Jednak rozwój jej kariery pisarskiej przypada na lata wcze#niejsze, spdzone w literackim Petersburgu pocz"tku XX wieku. Wtedy to mLoda absolwentka kursów filozoficznych Jelizwieta Pilenko, po pierwszym m u Ku&mina-Karawajewa, dziki koneksjom m a, prawnika Dymitra, zaczLa kontaktowa$ si z akmeistycznym #rodowiskiem „Cechu poetów”, zawarLa znajomo#$ z wieloma ówczesnymi sLawnymi poetami, liderami arty-stycznej bohemy, m.in. Ann" Achmatow", Sergiuszem Gorodieckim, Maksymilianem WoLoszynem, Aleksandrem BLokiem, WiaczesLawem Iwanowem, aktywnie uczestniczyLa w yciu literackim Petersburga. O szczególnym zLo onym zwi"zku uczuciowym Jelizawiety Karawajewej z koryfeuszem poezji rosyjskiej tego czasu, Aleksandrem BLo-kiem, pisze interesuj"co w swej ksi" ce Wanda Laszczak, odsLaniaj"c ró ne strony tego niecodziennego urzeczenia pocz"tkuj"cej poetki wielkim BLokiem, o miLo#ci do poety, reprezentuj"cej typ miLo#ci-ofiary.
Spotkawszy si z odmow" studiowania teologii i oficjalnego przyjcia do Instytutu Teologicznego, do którego przyjmowano wówczas jedynie m czyzn, Jelizawieta Karawajewa rozpoczLa twórczo#$ poetyck", wydaLa pierwszy zbiorek poezji Scytyjskie
skorupki w 1912 roku, a nastpnie tom wierszy Ruth w 1916 roku.
Wanda Laszczak, rozpatruj"c biografi poetki, nie stroni od pewnych feministycz-nych odcieni, przedstawia portret kobiety odwa nej, zdecydowanej i zawsze gotowej do po#wice!. Jednocze#nie dziki tej perspektywie ogl"du postaci Matki Marii, jak" prezentuje Autorka monografii, mo emy dostrzec fenomen spoLeczny tego czasu, mia-nowicie zawLaszczanie przez kobiet typowo „mskich” ról, czego przykLadem jest funkcja mera Anapy, peLniona przez Karawajew", czLonkini partii eserowców, po rewolucji lutowej. ZrealizowaLa równie swój zamiar studiowania teologii, odbywaj"c eksternistyczne studia na Petersburskiej Akademii Duchownej – jako pierwsza kobieta, a potem tak e na emigracji w PrawosLawnym Instytucie Teologicznym w Pary u. Cierpienia i niepowodzenia yciowe nie oszczdzaLy jednak Matki Marii, pierwsze
ma7e stwo si! rozpad7o, z trójki jej dzieci (Gájana, Jurij, Nastia)) zmar7o najm7odsze, czteroletnia Nastia, dziecko z drugiego ma7e stwa z Dymitrem Skobcowem. Ciosem, podobnie jak dla wielu innych wygna ców, by7a dla poetki wymuszona emigracja wraz z rodzin", m!em i trójk" dzieci, z Rosji do Francji.
Lata emigracyjne 1926-1932, a wi!c etap rozpoczynaj"cy si! od #mierci córeczki, jak podkre#la to Autorka ksi"ki, by7 w yciu poetki szczególny, poniewa wtedy w7a#nie nast"pi7 powrót Jelizawiety Skobcowej na 7ono Cerkwi, umocni7y si! przeycia duchowe i chrze#cija ska nadzieja, zmieni7o si! postrzeganie #wiata, ale poza tym nastapi7o nader istotne wydarzenie, „odzyskanie” poetyckiego g7osu i renesans twórczo#ci.
Matka Maria zas7yn!7a w yciu literackim i organizacyjnym emigracji jako poetka, publicystka i eseistka, uprawiaj"ca twórczo#$ religijnie nacechowan" i profetyczn". Jednak na tym nie ko czy7a si! jej aktywno#$, oprócz literatury bowiem dzia7a7a na niwie charytatywnej, dokona7a bardzo wiele w tej pe7nej po#wi!cenia i odwagi pracy na rzecz ubogich i prze#ladowanych, wspó7pracowa7a m.in. z M. Bierdiajewem jako sekretarz utworzonej przez niego Akademii Religijno-Filozoficznej, uczestniczy7a w pracy organizacji dobroczynnej „Prawos7awnoje Die7o”. Posta$ Matki Marii urzeka7a i fascy-nowa7a – w rónorakim uj!ciu tego s7owa – swym niekonwencjonalnym wizerunkiem i postaw" osoby organicznie przenikni!tej ide" s7uenia bli%nim i potrzebuj"cym. Za pomoc &ydom w czasie niemieckiej okupacji Parya, ukrywanie ich i ratowanie zosta7a wraz z synem Jurijem# aresztowana 9 lutego 1943 roku przez Gestapo i wys7ana do obozu w Ravensbrück.
Pisanie o literaturze wyrastaj"cej z gruntu religijnego, przenikni!tej elementami teologii i #wiata warto#ci sakralnych, nie jest spraw" 7atw", nie tyle nawet z uwagi na trudno#ci metodologiczne – bo takie zosta7y ju w duym stopniu pokonane poprzez prace naukowe ze szko7y lubelskiej, zajmuj"cej si! problematyk" rozpoznawania sacrum w literaturze, ile raczej – zdaniem niektórych – ze wzgl!du na zadanie niezbyt poci"-gaj"ce, czy niemoliwe do wykonania, wr!cz wyeksploatowane i zb!dne. Pisa$ jednak o twórczyni takiego formatu, jak Skobcowa, naley i, jak s"dz!, najdoskonalej moe t! powinno#$ wype7ni$ osoba, której bliskie jest chrze#cija stwo, obiekt badania bowiem i badacz znajduj" si! w kr!gu identycznych warto#ci, impulsów estetycznych i ideowych, poruszaj" si! w tym samym paradygmacie ustale aksjologicznych. S"dz!, e z takim w7a#nie tosamym bagaem do#wiadczenia religijnego poetki i badacza jej twórczo#ci mamy do czynienia w wypadku ksi"ki Wandy Laszczak, która prezentuje nam studium niecodzienne, urzekaj"ce i oczarowuj"ce optymistycznym duchem przenikaj"cym tre#$, uk7adem tematyki, pomys7owo#ci" wykonania, stylistyczn" maestri" i bogactwem j!zyka. Nie tylko jednak aura, „pracy pisanej na jednym oddechu”, jak to nazywam, staje si! atutem ksi"ki, ale przede wszystkim jej zalety intelektualne, odkrywcze my#li i przybli-enia dotycz"ce postaci autorki Duchowych niw, ciekawe perspektywy badawcze i sta-wiane tezy. Doda$ musz!, e nowe g7!bokie studium na temat twórczo#ci Karawajewy-Ku%minej w istotny sposób dope7nia przestrze bada nad duchowo#ci" rosyjskiej
#
emigracji, ale take nad pisarstwem kobiet, jakie podejmuje w swych pracach Wanda Laszczak, uznana badaczka problematyki kobiecej w rusycystyce polskiej.
Ksi ka, która jest pierwsz cz!"ci studiów nad spu"cizn Matki Marii, opiera si! na szerokim materiale badawczym, obejmuje obszar poezji, publicystyki, eseistyki, prozy narracyjnej oraz tekstów religijno-filozoficznych poetki. Monografia skomponowana zostaRa z czterech zasadniczych cz!"ci: I. Od „marnotrawnej intelektualistki” do
cz5o-wieka p r z e b ó s t w i o n e g o, II. W krgu monastycyzmu, III. Bóg-cz5owiek- wiat, IV.
W nurcie rosyjskiego mesjanizmu. Wnikliwie rozpatrzone zostaRy tutaj w tki biograficzne poetki, która przebywa drog! – jak pisze Autorka pracy – od „marnotrawnej intelek-tualistki” do czRowieka przebóstwionego”. Nast!pnie poruszone zostaRy zagadnienia monastycyzmu w pisarstwie Skobcowej, zarówno filozoficzno-religijnym, jak i w prozie narracyjnej, a zatem przedstawiono tu kwestie dawnego i wspóRczesnego monastycyzmu, ascezy, inspiracje patrystyczne. Analizie poddana zostaRa ponadto poezja Matki Marii z jej oryginaln koncepcj sofiologiczn , a ko#cowe partie ksi ki to refleksja na temat mesjanizmu w jej dziele. Taki ukRad materiaRu tre"ciowego, rozpoczynaj cy si! bogato zarysowan biografi i etapami dojrzewania ideowego i – szczególnie – duchowego poetki, daje dobr wykRadni! dla zobrazowania "wiatopogl du pisarki oraz przedstawienia estetycznych wyznaczników jej pisarstwa, zarówno poetyckiego, jak i religijno-filozoficznego.
Autorka monografii stosuje bowiem w swej pracy metodologi! badania, która jednoczy dzieRo i ycie pisarza, co w odniesieniu do Matki Marii jest warunkiem niezb!dnym. Problematyka twórczo"ci Matki Marii ukazana zostaRa w pracy na tle my"li religijno-filozoficznej w Rosji, dzi!ki czemu unaoczniono gR!bokie zakorzenienie tego pisarstwa w rosyjskiej tradycji intelektualnej. Podkre"lono wi!zi R cz ce estetyk! i po-gl dy autorki Pi!dziesi"tnicy z ideami wybitnych rosyjskich teologów, my"licieli oraz intelektualistów, takich jak m.in. Bierdiajew, BuRgakow, Fiedotow, zaznaczono wpRyw w pi"mie poetki my"li rosyjskich klasyków, Dostojewskiego, BRoka, Rozanowa, Miere-kowskiego. Wanda Laszczak zilustrowaRa oryginaln pozycj! ideowo-"wiatopogl dow poetki, która sformuRowaRa w kontek"cie tradycji kulturowej i my"lowej sw odr!bn wizj! „idei rosyjskiej”, pogl dy sofiologiczne, wreszcie koncepcje mesjanistyczne na temat wybra#stwa i profetyzmu, przeznaczenia dziejowego Rosji.
Troch! dRuej zatrzymam si! na zagadnieniach zwi zanych z ide Sofii, o jakich pisze Autorka monografii w trzecim rozdziale pracy Bóg-cz5owiek- wiat. My"li wynikaj ce z szeroko rozpowszechnionej w Rosji teologicznej doktryny sofijnej znalazRy odd$wi!k take w twórczo"ci religijno-filozoficznej Matki Marii, teologa i historiozofa, co odno-towuje W. Laszczak. Autorka ksi ki podkre"la gR!bok znajomo"% tych zagadnie# przez Skobcow , która wypowiada si! na temat Sofii zarówno w poezji, m.in. w jednym z wa-niejszych swych poematów Pi!dziesi"tnica (1946), lirycznej autobiografii, wykRadni prawd teologicznych i filozoficznych, jak te w pracach eseistycznych lat trzydziestych i czterdziestych: #wita ziemia, O na ladowaniu Matki Bo$ej, O Antychry cie, Dwa
przykazania mi5o ci. Odznaczaj ca si! znawstwem filozofii J. Skobcowa formowaRa swe
filozoficzne pogl dy pod wpRywem A. Chomiakowa, F. Dostojewskiego, W. SoRowiowa, który zwRaszcza zainspirowaR j , jak zauwaa Autorka, ideami sofijnymi. Oryginalno"%
wersji sofiologii Matki Marii w kontekcie innych teorii sofijnych polega – uwa a W. Laszczak – na przekonaniu, e peMnia obrazu czMowieka, peMnia objawionej Sofii (sofianiczny obraz w czMowieku) przejawia si! nie tylko poprzez Matk! Bo ", lecz i Syna Bo ego. Sofia wedMug uj!cia Matki Marii, to zatem ikona „Matka-Dzieci!”, podkrela polska badaczka. Tym samym, jak wynikaMoby z rozwa a# W. Laszczak, koncepcja sofijna Matki Marii zawiera sofiologi! synostwa i sofiologi! maryjn", macierzy#sk", syntez! Syna i Matki, a wi!c Chrystusa i Maryi w duszy ludzkiej. Zjednoczenie obu pierwiastków, macierzy#skiego i synowskiego, objawia dopiero peMni! ludzkiej natury, Sofii objawionej w czMowieku. Owo nowatorskie uj!cie idzie jeszcze dalej, sofiologiczna wizja Matki Marii dostrzega tak e obraz Bogarodzicy w czMowieku, a wi!c nie tylko tradycyjne pojmowanie czMowieka jako ikony Boga, ale równie ikony Bogurodzicy w czMowieku, poniewa wedle tej zasady – pisze W. Laszczak: „ten, kto rodzi w sobie Jezusa Chrystusa, upodabnia si! do Bogarodzicy, staje si! «dusz" Bogomacierzy#sk"», tym samym – jawi si! […] «podwójn" ikon" Matki Bo ej z Dzieci"tkiem» (s. 114). Mariologiczny aspekt teorii sofijnej i bogomacierzy#stwo wyró niaj" koncepcj! Matki Marii na tle innych wizji Sofii, poniewa otrzymujemy w rezultacie inne uj!cie czMowieka, którego dusza w objawiaj"cej si! w niej Sofii M"droci Bo ej, integruje krzy Syna i miecz Matki.
ChciaMabym jeszcze podnie$ jeden charakterystyczny w"tek, jaki narzuca si! po lekturze pracy Autorki, a mianowicie, e twórczo$ Skobcowej ujmuje si! tutaj jako caMo$, jak mówi" rosyjscy badacze – „caMociowy tekst”, w którym wszelkie motywy przewodnie, nici tematyczne i estetyczno-ideowe intuicje splataj" si! i jednocz", syn-tetyzuj" w wyrazist" osnow! i ukMadaj" si! w czytelny wzór od pocz"tku drogi yciowej i twórczej Matki Marii do jej kresu. Tak wManie dzieje si! w przypadku Skobcowej, co Autorka potrafiMa dobrze uwypukli$ w analizie jej dzieMa. Temu scalaniu sprzyjaj" równie zastosowane w pracy tytuMy i ródtytuMy – M"czniki treci – jakie akcentuj" jednolito$ twórczoci i biografii pisarki, a zarazem pMynnie wprowadzaj" odbiorc! w tre$ mo-nografii.
WyMania si! w pracy obraz „mniszki w wiecie”, realizuj"cej swe powoManie zakonne w zgieMku codziennoci, krzewi"cej wiar! i ewangeliczn" miMo$ i, jak utrzymuje W. Laszczak, zakotwiczonej w kodzie jurodztwa, szale#stwa w imi! Chrystusa. Odczy-tanie dziaMalnoci i postawy Matki Marii w takim wManie uj!ciu uwa am za bardzo ciekaw" perspektyw! interpretacyjn", zainspirowan", rzecz jasna, sugestiami samej pisarki, niejednokrotnie wskazuj"cej na sw" postaw! jurodiwego i przybieraj"cej w yciu i dziaManiach wiadom" poz! odmie#ca, ukrytego „pod pMaszczem niemoralnoci” – jak pisze W. Laszczak – czMowieka uni onego (kenotycznego) i powi!conego dla Chrystusa, a przy tym znakomicie odsManiaj"cego nowy sens ascezy w „byciu czMowieka w wiecie”. Matka Maria dostrze ona zostaMa przez Autork! ksi" ki jako osoba immanentnie podporz"dkowana ideaMom religijnym i przekonaniom chrzecija#skiego wzorca wartoci w jego prawosMawnym wariancie i tradycji.
Nieuchronnie nasuwaj" si! w tym miejscu paralele z wariantami wi!toci katolickiej i postaciami wi!tych kobiet, ot chocia by, w najnowszej tradycji katolickiej, z Matk" Teres". Rosyjska wspóMczesna wi!ta bezsprzecznie realizuje model odmienny nieco:
podwójnie rozwiedziona, matka trojga dzieci, w tym pierwszej nielubnej córki Gájany, dojrzewaj ca stopniowo w !yciu wieckim do wi"toci i !ycia zakonnego, rzeczywicie mo!e najlepiej tNumaczy# si" poprzez typowo rosyjski prawosNawny fenomen „odmie$ca”, „szale$ca Chrystusowego”, czyni cego niemoralno# cnot , waloryzuj cego zachowanie niekonwencjonalne. Autorka monografii dostrzega równie! tego rodzaju elementy wizerunku Matki Marii i zarazem skNania do analogicznych refleksji, jakie z katolickiego punktu widzenia jawi si" jako paradoks, co na ksztaNt nawet coincidentia oppositorum.
Inne znakomite wnioski, wynikaj ce z analizy dzieN i pogl dów pisarki, zobrazowane przez Autork" pracy, to zakotwiczenie Matki Marii w „chrzecija$stwie radosnym” – wywodz cym si" z idei chrzecija$skiej, jak równie! z dziedzictwa rosyjskiego
star-costwa – opieranie si" na poj"ciu miNoci, „szale$stwie miNoci”, na skutecznym
„wcie-leniu prawdy Ewangelii w !ycie”.
Ksi !ka napisana jest w formie quasi-eseistycznej, lecz z zachowaniem wszystkich nale!ytych proporcji mi"dzy uj"ciem wNaciwym post"powaniu naukowemu i dyskur-sywnemu – z jego odpowiednimi wyznacznikami badawczymi, metodologi traktowania tematu, bardzo dobrym aparatem metodycznym i hermeneutycznym – a wykNadem przekazanym w sposób profesjonalnie naukowy i artystyczny. Trzeba jeszcze powiedzie# o j"zyku i stylu tej pracy. Otó! jest on potoczysty i bogaty, odznacza si" oddechem frazy i wielobarwnoci leksykaln . Moim zdaniem autor pracy naukowej, jakiejkolwiek, jest w du!ym stopniu uzale!niony od materii, z jak si" styka w post"powaniu badawczym, i z pewnoci z tak sytuacj spotykamy si" w ksi !ce Wandy Laszczak, niew tpliwie zauroczonej postaci rosyjskiej mniszki, jednak Autorka, chNon c religijnego ducha wypowiedzi Skobcowej, potrafi nada# swemu dyskursowi indywidualny rys.
W monografii Wandy Laszczak odsNoni"te zostaNy i zinterpretowane najbardziej zagadkowe i sprzeczne strony drogi !yciowej – owego tytuNowego „kroczenia po wodzie” – rosyjskiej poetki i mniszki Matki Marii, zamieszczone zostaNy odkrywcze i miaNe interpretacje jej spucizny, uwypuklone niezwykNe rysy sylwetki duchowej. Wypada czeka# na równie gN"bokie i rozlegNe kolejne studia na temat intelektualnych i religijno-filozoficznych pogl dów poetki, opracowane przez Autork" recenzowanej ksi !ki.
Anna Woniak Instytut Filologii S:owia skiej KUL
