Pielgrzymki i kontakty Jagiellonów z sanktuarium oo. Paulinów na Skałce

(1)

Wiktor Szymborski

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów z sanktuarium paulinów na Skałce’

Obok Jasnej Góry, Świętego Krzyża na Łyścu czy Bożego Ciała wPoznaniu klasztor Paulinów na Skałce był miejscem pielgrzymko

wym dynastiijagiellońskiej1. Jagiellonowie byli zobligowani douda

wania się tamw przeddzień koronacji, gdyż tegowymagał ceremoniał koronacyjny. Ponadto wielokrotnie pielgrzymowali do tego sanktu arium w ramach uroczystychpiątkowych procesji z Wawelu. Rozpro-

‘ Niniejszym pragnę gorąco podziękować dr. hab. Krzysztofowi Stopce za cenne uwagi odnośnie do kompozycji niniejszej pracy oraz o. Grzegorzowi Pru

sowi za możliwość skorzystania z bogatych zbiorów Archiwum Paulinów na Skałce, a szczególnie za zwrócenie uwagi na dokument nr 17 przechowywany w tymże archiwum.

' Do dziejów pielgrzymek na Skałkę zob. U. Borkowska, Polskie piel

grzymki Jagiellonów, [w: ] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Eu

ropy, red. H. Manikowska, H. Zaremsk a, Warszawa 1995, s. 199-200;

U. Borkowska, Królewskie modlitewniki. Studium z kultury religijnej epoki Jagiellonów (XV i początek XVI wieku), Lublin 1999, s. 233-234; taż, Theatrum Ceremoniale at the Polish Court as a System of Social and Political Communica

tion, [w: ] The Development of Literate Mentalities in East Central Europe, ed.

A. Adamska, M. Mostert, Brepols 2004, s. 439-440; I. Kleszczowa, Świadectwo wieków (z dziejów kultu św. Stanisława), „Studia Claromontana”

1997, t. 17, s. 30-31; A. W i t k o w s k a, Kulty pątnicze piętnastowiecznego

(2)

154 ¡Viktor Szymborski

szone wzmianki na ten temat spotyka się w studiach na temat ordo coronandi i w licznych pracach dotyczących historii zgromadzenia paulinówna Skałce* i * i 2.

Krakowa. Z badań nad miejską kulturą religijną, Lublin 1984; taż, Kształtowanie się tradycji pątniczych w średniowiecznym Krakowie, „Kwartalnik Historyczny”, R. 86, 1979, nr 4, s. 968-970; taż, Wawel i Skałka, „Znak” 1979, t. 31, nr 4-5, s. 358-361; H. Manikowska, „Hulanki były nam najlepszym nabożeństwem i odpustem... ". Późnośredniowieczne peregrinationes maiores władców: mię

dzy sacrum a profanum, [w:] Ecclesia Cultura Potestas. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Księga ofiarowana Siostrze Profesor Urszuli Borkowskiej OSU, red. P. Kras, A. Januszek, A. Nalewajek, W. Polak, Kraków 2006, s. 256, 258. Do dziejów kultu św. Stanisława zob. W. S c h e n k, Kult świętych w Polsce. Zarys historyczny, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1966, t. 13, z. 4, s. 89-91. Dalszych informacji o zasięgu kultu św. Stanisława dostarcza

ją znaki pielgrzymie, zob. V. H г у b y, Poutni odznak s vyobrazenim sv. Stani

slava zvyzkumu v Hradci Kralove, „Archaelogia Historica” 1996, t. 21, s. 7-10;

Μ. Fraś, J. Natkanie c-F r a s i o w a, Wawelski znak pielgrzymi z wize

runkiem świętego Stanisława, [w:] Polonia Minor Medii Aevi. Studia ofiarowane Panu Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, red.

Z. Woźniak, J. Gancarski, Kraków-Krosno 2003, s. 445, 448, 450-451 (tam dalsza literatura).

2 Ordo coronandi regis Poloniae, wyd. S. К u t r z e b a, „Archiwum Komi

sji Historycznej Akademii Umiejętności”, t. 11, Kraków 1909-1913. Do dziejów ceremoniału koronacyjnego zob. Μ. D e r w i c h, Pacyfikał koronacyjny kró

lów polskich, „Kwartalnik Historyczny”, R. 98, 1991, nr 4, s. 13; tenże, Rola opala w koronacjach królów polskich, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej Polska X-XV w. (z przykładem czeskim i ruskim). Colloquia Mediaevalia Varsaviensia I, red. J. Banaszkiewicz, Warszawa 1994, s. 32; U. В о г к o w s к a, Theatrum Ceremoniale, s. 432-433;

Z. D a 1 e w s к i, Ceremoniał koronacyjny królów polskich w XV i początkach XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. 102, 1995, nr 3-4, s. 38-60 (tam dal

sza literatura). Dziejom Skałki poświęcony jest tom 17 „Studiów Claromontana”

z roku 1997 oraz zeszyt 14 „Peregrinus Cracoviensis” z roku 2003. Fragmenty ra

chunków królewskich z informacjami na temat pielgrzymek Zygmunta I na Skał

kę wydał Janusz Zbudniewek. Por. Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, wyd. J. Z b u d n i e w e k, t. 2: 1464-1550, Warszawa 2004, nr 122c, s. 290-292, nr 132a, s. 301-303, nr 150a, s. 336.

(3)

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów... 155 Ordo coronandi przewidywało pielgrzymkę pokutną nowego władcy do kościoła na Skałce3. W sobotę, w przeddzień koronacji, władca miał pościć, rozdzielać jałmużnę i odbyć spowiedź. Kolejnym etapem uroczystości byłapielgrzymkaw otoczeniu dostojników zWa welu na Skałkę.Powrót dokatedry następował przed nieszporami4.

3 Z. D a 1 e w s k i, Ceremonial koronacyjny, s. 38-60; M. J a g o s z, Przedroz

biorowe procesje wawelskie ku czci św. Stanisława biskupa i męczennika, „Stu

dia Claromontana” 1997, t. 17, s. 74-90; tenże, Procesje ku czci św. Stanisława z Wawelu na Skałkę w okresie przedrozbiorowym, „Analecta Cracoviensia” 1979, t. 11, s. 608-609; A. Gieysztor, Spektakl i liturgia - Polska koronacja kró

lewska, [w:] Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza, red. B. G e r e m e k, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 9-23; zob. też A. G i e y s z t o r, „Oranamenta regia" w Polsce XV wieku, [w:] Sztuka i ideo

logia XV wieku. Materiały sympozjum Komisji Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 1-4 XII 1976, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 157; B. M i o d o ń s k a, Rex Regum i Rex Poloniae w dekoracji malarskiej graduału Jana Olbrachta i pontyfikatu Erazma Ciołka. Z zagadnień ikonografii władzy królewskiej w sztuce polskiej wieku XVI, Kraków 1979, s. 133; M. Der

wich, Rola opata, s. 47; por. tenże, Pacyfikał koronacyjny, s. 16; Z. Dalewski, Ceremonial koronacyjny, s. 37-39, 41-44; S. K u t r z e b a, Źródła polskiego ceremoniału koronacyjnego, „Przegląd Historyczny” 1911, t. 12, s. 72; tenże, Koronacye królów i królowych w Polsce, Warszawa 1918, s. 11; J. Dąbrowski, Koronacje andegaweńskie, [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, cz. 2, Kraków 1938, s. 49; A. Gieysztor, Spektakl i liturgia, s. 12; I. Pol

kowski, Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej, cz. 1. Kodexa rę

kopiśmienne 1-228, Kraków 1884, s. 36-37.

4 Badacze podkreśląjąjej ekspiacyjny wymiar, zob. szerzej A. G i e y s z t o r, Spektakl i liturgia, s. 12; H. Z a r e m s k a, Procesje Bożego Ciała w Krakowie w XIV-XVI wieku, [w:] Kultura elitarna a kultura masowa, s. 38; S. T r u c h i m, Koronacje polskich królów elekcyjnych, Poznań 1931, s. 9-10; J. D ąb r o w s k i, Koronacje andegaweńskie, s. 49-50, 54; M. R o ż e k, Polskie koronacje i korony, Kraków 1987, s. 53, 54, 58; J. Mozga, Historyczna rola sanktuarium św. Stani

sława w Krakowie na Skałce - wczoraj i dziś, „Studia Claromontana” 1997, t. 17, s. 11; H. Z a r e m s k a, Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 152- 153; M. J a g o s z, Przedrozbiorowe procesje, s. 89; U. Borkowska, Życie religijne polskich Jagiellonów. Zarys problematyki, [w:] Chrzest Litwy. Geneza, przebieg, konsekwencje, red. M. T. Zahajkiewicz, Lublin 1990, s. 161;

(4)

156 Wiktor Szymborski

Ordo coronandi opisywałotonastępująco:

Rex itaque electus parabit se, ut digne accedat mensam domini cor- pus Christi sumpturus in die coronationis, unde ieiuniis, elemosina et confessione expiabit delicta sua. Primo archiepiscopus Gneznensis cum prelatis, principibus et baronibus associabunt principem in regem coro- nandum in Scalcam et ibi adorantes redeunt cum eo ad ecclesiam Sancti Wenczeslai in castro Cracoviensi vesperas audituri5.

U. Borkowska, Królewskie zaślubiny, narodziny i chrzest, [w:] Imagines Potestatis, s. 84; t a ż, Królewskie modlitewniki, s. 233; taż, Theatrum Ceremo

niale, s. 440; J. R a j m a n, Średniowiecznepatrocinia krakowskie, Kraków 2002, s. 189.

5 Ordo coronandi, s. 162; por. M. J a g o s z, Przedrozbiorowe procesje, s. 80.

6 Ordo coronandi, s. 174-175; por. M. Jagosz, Przedrozbiorowe procesje, s. 81.

7 J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber duodeci- mus 1445-1461, ed. J. W y r o z u m s k i, Cracoviae 2003, s. 45-46.

8 M. D e r w i c h, Rola opata, s. 47; J. D ł u g o s z, Annales, s. 46.

Partie poświęcone Skałce zostały następnie rozbudowane:

Adveniente die coronationis sabbato in vigilia coronationis - domi

nica enim die coronatio regulariter fieri debet - rex electus se conferet ad aedem divi Stanislai in Rupella, quem comitabuntur barones et primores regni saeculares archiepiscopus vero Gnesnensis cum episcopis aliisque praelatis cum processione ecclesiae cathedralis Cracoviensis sequentur ad eandem ecclesiam in Rupellam et illuc venientes cantabunt aliiquas antiphonas et orationes tempori et negotio aptiores6.

Mimo iż Ordo coronandi powstało niewątpliwie wpołowie XVw., istnieją wątpliwości,czy w średniowieczu było onowpełni stosowane.

Marek Derwichzwrócił uwagę, że Jan Długosz nie pisało przedkoro- nacyjnych pielgrzymkach na Skałkę. Opisując koronację Kazimierza Jagiellończyka, informował, że wielki książę przyjechał do Krakowa w piątek i po przybyciu na zamekudał się do katedry, wceluuczczenia relikwii świętych oraz rozdania jałmużny7. O ewentualnej pielgrzym

ce na Skałkę kronikarz nie wspomniał w swym dziele8. Źródła milczą

(5)

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów... 157

też o procesjachopatów, choćOrdo coronandi jeprzewidywało9. W tej sytuacji historyk ten wysunąłwniosek, żepraktyka ta pojawiła się do piero w XVI w. Według niego pierwsze pielgrzymki naSkałkę mogli odbyć: Zygmunt August w 1530 r. i Henryk Walezy w 1573 r. Wkon kluzji czytamy:

9 M. D e rw i c h, Rola opala, s. 46-47.

10 Tamże, s. 47.

11 J. D ł u g o s z, Annales, ed. J. W y r o z u m s k i, Varsaviae 2001, s. 137.

12 J. D ł u g o s z, Annales, s. 46; Z. D a 1 e w s k i, Ceremoniał koronacyjny, s. 44-45.

13 Zob. szerzej Z. D a 1 e w s k i, Ceremoniał koronacyjny, s. 46-47.

14 Tamże.

[...] wydaje się, że zgromadzone przesłanki podważają dwie zako

rzenione w literaturze tezy. Ordo z XV w., o ile było sporządzone na ko

ronację w 1434 (wymaga to dalszych badań), o tyle nie weszło w tym stuleciu do użytku, stając się dopiero w XVI w. wzorem dla późniejszych ceremoniałów. Pielgrzymka ekspiacyjna na Skałkę w wigilię koronacji ma rodowód dopiero szesnastowieczny10 11.

Podobne wątpliwości sformułował Zbigniew Dalewski. Zwrócił uwagę, że koronacjaWładysława III odbyła się przed głównym ołta rzem katedry wawelskiej", a nie, jak przewidywał ceremoniał, przed ołtarzem św. Stanisława. Dopiero koronacjaKazimierza Jagiellończy

ka odbyła się przed ołtarzem św. Stanisława12. Także i tego historyka niepokoił fakt braku informacji o pielgrzymce Kazimierza Jagielloń

czyka w kroniceJana Długosza13. Dlatego stwierdzał:

Jeszcze większe wątpliwości - wobec twierdzeń Kutrzeby o podpo

rządkowaniu późnośredniowiecznych polskich koronacji wskazówkom formuły Warneńczyka - budzi brak jednoznacznych poświadczeń źródło

wych faktu odbywania w XV w. przez polskich władców w przeddzień sakry postulowanej przez tę formułę ceremonialnej pielgrzymki na Skał

kę. Więcej niż wątpliwe jest dopełnienie obowiązku odwiedzenia Skałki przez Władysława III [...]. Długosz, który dokładnie zrelacjonował wy

darzenia poprzedzające królewskie wywyższenie starszego syna Włady

sława Jagiełły, nie wspomniał w ogóle o pielgrzymce na Skałkę14.

(6)

Po przeanalizowaniu odstępstw od formuły koronacyjnej Zygmunt Dalewskipostawił hipotezę, że ani w 1434r., ani w 1447 r. pielgrzym kana Skałkę w ogóle niebyła planowana15.Zmiany w tym względzie nastąpiły dopiero w XVI w.16 Pierwszym władcą, który odbył przed- koronacyjną pielgrzymkę na Skałkę, był Aleksander Jagiellończyk.

Potwierdzają to rachunki królewskie przebadane przez Urszulę Bor

kowską17. W tej sytuacjihistorykten konkludował:

15 Zob. szerzej tamże przypis, nr 50, s. 47; w kontekście koronacji czterna

stowiecznych zob. rozdz. Uroczystość królewskiej koronacji w XIV wieku, [w:]

tenże, Władza,przestrzeń, ceremoniał. Miejsce i uroczystość inauguracji władcy w Polsce średniowiecznej do końca XIV w., Warszawa 1996, s. 133-189.

16 Z. D a 1 e w s k i, Ceremoniał koronacyjny, s. 48; zob. też B. M i o d o ri

sk a, Rex Regum, s. 132; por. M. R o ż e k, Polskie koronacje, s. 52; Z. Dalew

ski, Ceremoniał koronacyjny, s. 48-49; Ordo coronandi, s. 140.

17 Z. D a 1 e w s k i, Ceremoniał koronacyjny, s. 49.

Zob. szerzej tamże, s. 49-53, 57.

19 Zob. F. Papee, Jan Olbracht, Kraków 1999, s. 38-39.

“Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum (przedruk fotoofs. org.

Kraków: Hieronymi Victori Chalcographi, 1521), Kraków 1986, s. 347.

21 Tamże, s. 347; Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, wyd. A. Z. H e 1- c e 1, t. 2, Kraków 1870, nr 4538, s. 945; Spominki minorytów Samborskich, wyd.

Skłonni bylibyśmy zatem twierdzić, iż właśnie Aleksander Jagielloń

czyk był pierwszym władcą, którego koronowano zgodnie z przepisami powstałej przed laty, być może z okazji koronacji jego stryja, tzw. formu

ły Warneńczyka18.

Faktem jest, że przy opisie koronacji Jana Olbrachta19podano je

dynie, że koronowany został przez Zbigniewa arcybiskupagnieźnień skiego20. Można się jednak zastanawiać, czy w przypadku jego na

stępcy, choć wizyta na Skałce ma potwierdzenieźródłowe, nie był to jeszcze przypadek odosobniony. Zastanawiające jest, że kronikarze

opisującykoronacje Jagiellonównie zauważają pielgrzymekw przed dzień ceremonii koronacyjnej.Maciejz Miechowa,opisując koronację Aleksandra, więcej uwagi poświęcił osobom przybyłymna ceremonię niż jej samej21. Faktu odbyciapielgrzymki na Skałkę nie odnotowano

(7)

też przy opisie koronacji Zygmunta I22. Podobnie było w przypadku Zygmunta Augusta23. Ani Marcin Kromer, ani Marcin i Joachim Biel scy przy opisach koronacji królewskich nie wspominają o pobytach monarchów na Skałce24. Klasztor paulinów na drodze do uzyskania korony pojawiłsię dopiero w związku zobjęciem władzy przez Hen

ryka Walezego25.

A. B i e I o w s k i, Monumenta Poloniae Historica, t. 3, Lwów 1878, s. 252;

F. Pa p e e, Aleksander Jagiellończyk, Kraków 1999, s. 54; F. B o s t e 1, Elek

cja Aleksandra Jagiellończyka, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, R. 15, 1887, s. 515; Maciej z Miechowa, Chronica, s. 363.

22 J. L. D e c j u s z, De Sigismundi Regis Temporibus Liber, ed. W. Czer

ni a k, Cracoviae 1901, s. 20.

23 Acta Tomiciana: epistolae, legationes, responsa, actiones, res gestae: se- renissimi principis Sigismundi eius nominis Primi Regis Poloniae, Magui Ducis Lithunaniae, per S. G ó r s k i, t. 12, Poznań 1906, nr 48, s. 56.

!< M. C r o m e r i, De origine et rebus gestis polonorum libri XXX, Basileae 1555, s. 642-643, 660; M. B i e 1 s k i, Kronika tho ¡est historya świata na sześć wieków, a cztery monarchie rozdzielona z rozmaitych historyków, tak w Świętym piśmie krześćyańskim żydowskim, iako y pogańskim wybierana y na polski iezyk wypisana dosthatheczniey niż pierwey z przydanim wiele rzeczy nowych: od po

czątków świata aż do tego roku, który się piszę 1564 - s figurami ochędożnymi y własnymi (przedruk z wyd. Kraków, druk u Matheusza Siebeneychera - 1564), Warszawa 1976, k. 398 r., 400 v., 405 r., 21 v.; Kronika Polska, Marcina Bielskie

go nowo przez Joachima Bielskiego wydana, Kraków 1597, s. 481,494, 504, 561.

Przy opisie koronacji Olbrachta zaznacza, że odbyła się wedle starego zwyczaju, a odnośnie do Zygmunta Augusta, że miała miejsce w kościele św. Stanisława;

zob. tamże, s. 481, 561.

25 S. O r z e 1 s k i, Bezkrólewia ksiąg ośmioro 1572-1576, wyd. E. K u n t z e,

„Scriptores Rerum Polonicarum”, t. 22, Kraków 1917, s. 174; Uroczystości koro

nacyjne Henryka Walezego, [w:] Wybór tekstów o św. Stanisławie, „Znak” 1979, t. 31, nr 4-5, s. 410-411; por. Z. D a 1 e w s k i, Ceremoniał koronacyjny, s. 58.

Mimo to można chyba przyjąć, że Skałka była miejscem przed- komacyjnych pielgrzymek przynajmniej od czasów Aleksandra, o ile nie zaryzykować twierdzenia, że odczasów Kazimierza Jagiellończy ka. Milczenie Długosza niejest argumentem rozstrzygającym, skoro historycy XVI w. również nie odnotowali faktu pielgrzymki Aleksan

(8)

dra, Zygmunta I i Zygmunta Augusta, aci władcy niewątpliwie jąod byli. Wiadomo, że Kazimierz Jagiellończyk złożył ofiarę w kościele na Skałce, co dowodzi, że droga procesji wiodła przez ten kościół26. Królewicz Zygmunt I, podobniejak jegobrat, złożył ofiaręna Skałce, poleciłrównież po drodzedo klasztoru paulinów rozdawać jałmużnę.

Zygmunt August pielgrzymkę przedkoronacyjną odbył wraz z rodzi

cami27. Odtąd pielgrzymki monarchów w przeddzień koronacji stały się uświęconą tradycją. Roczniki Paulińskie z XVII w. przedstawiają je jako zwyczaj „ojczysty”28.

26 Król złożył dary także w kościele św. Katarzyny. Zob. przypis nr 67, [w:]

U. Borkowska, Polskie pielgrzymki, s. 199.

27 Tamże.

28 Roczniki Paulińskie, oprać. A. E g g e r e r, tłumaczenie z łaciny P. Ko

si ak, t. 1, Częstochowa-Jasna Góra 1992, s. 180.

29 J.Długosz, Annales, s. 186-187; zob. Joannis Dlugosii Banderia Prute- norum, ed. K. G ó r s k i, Varsaviae 1958, s. 5, 31; J. R a j m a n, Średniowiecz

ne patrocinia, s. 115-116. Miejscem składania zdobytych chorągwi był grób św.

Stanisława w katedrze na Wawelu. Zob. Z. Ż y g u 1 s k i, Chorągwie tureckie w Polsce na tle ogólnej problematyki przedmiotu, „Studia do dziejów Wawelu”

1968, t. 3, s. 363-364; U. Borkowska, Jasna Góra w pobożności królów pol

skich, „Studia Claromontana” 1983, t. 3, s. 138; taż, Życie religijne polskich Ja

giellonów, s. 160; taż, Pobożność rodziny Kazimierza Jagiellończyka, .Analecta Cracoviensia” 1984, t. 16, s. 30; taż, Theatrum Ceremoniale, s. 435; taż, Królew

skie modlitewniki, s. 237-238; tradycję tej pielgrzymki przekazał XVII-wieczny dziejopis jasnogórski A. M a 1 s k i, Regni Poloniae palladium Marianum, z ła

ciny tłumaczyła i komentarzem opatrzyła M. Kowalewiczów a, wstępem poprzedził J. M o z g a, „Studia Claromontana” 1995, t. 15, s. 41.

Kościół na Skałce był odwiedzany przez monarchów nie tyl

ko przed koronacjami. Król Władysław Jagiełło w dniu 25 listopada 1411 r. nawiedził Skałkę po zwycięskiej bitwie grunwaldzkiej, co tak opisywał Długoszw Annales:

[...] primum ingressus, in Rupellam venit. Ubi adoratis sanctorum reliquiis, in arcem Cracoviensem ad ecclesiam maiorem, precedentibus eum vexillis Cruciferorum, ascendit et in ecclesia maiori sancti Stanislai Cracoviensis omnia Cruciferorum banderia in signum magnifice victorie deposuit [...]29.

(9)

Monarcha wracałnaWawel trasą procesji - przez kościoły św. Ka

tarzyny i św. Jadwigi30. Wizyta królewska dała początek uroczystym procesjom z Wawelu na Skałkę w dzień Rozesłania Apostołów. Po wiktorii grunwaldzkiej zadecydowano bowiem, aby zawsze w rocz nicę bitwy odbywała się taka uroczysta procesja31. Tradycje procesji

30 P. H. P r u s z c z, Kleynoty stołecznego Miasta Krakowa albo kościoły, y co w nich jest widzenie godnego y znacznego, Kraków 1745, s. 133; M. Ja- gosz, Przedrozbiorowe procesje, s. 68; do dziejów procesji do kościoła św. Ja

dwigi z okazji święta Rozesłania Apostołów zob. Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk (dalej Biblioteka PAU i PAN), rkps 4755, k. 68-70, 72.

31 J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber de- cimus et undecimus, s. 187; zob. szerzej Archiwum Krakowskiej Kapituły Ka

tedralnej (dalej AKKr), rkps 57 Collectorium, f. CLXI r.-CLXI v.; I. Polkow- ki, Katalog rękopisów, s. 51; Biblioteka PAU i PAN, rkps 4755, k. 4, 64, 68-69;

J. Rajman, Średniowieczne patrocinia, s. 224, 251; M. J a g o s z, Przedrozbio

rowe procesje, s. 69; J. K u ś, Wokół kultu świętej Jadwigi Śląskiej i królowej Jadwigi w Krakowie, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 1978, t. 6, s. 248; T. L a 1 i k, Kaplica królewska i publiczne praktyki religijne rodziny Kazimierza Jagiellończyka, „Kwartalnik Historyczny”, R. 88, 1981, s. 399, 406- -407; J. Łepkowsk i, Przegląd krakowskich tradycyj, legend, nabożeństw, zwyczajów, przysłów i właściwości, Kraków 1866, s. 20; U. Borkowska, Ży

cie religijne polskich Jagiellonów, s. 159; taż, Codzienny i odświętny ceremoniał religijny na dworze Jagiellonów, [w:] Theatrum Ceremoniale na dworze książąt i królów polskich. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu i Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 23-25 marca 1998, red. M. Markiewicz, R. Skowron, Kraków 1999, s. 82; taż, Królewskie modlitewniki, s. 223; taż, Pietas Regia. Królewskie formy pobożności w średniowiecznej Polsce, w druku; por. znaczenie święta Rozesłania Apostołów: A. W i t k o w s k a, Przestrzeń sakralna Krakowa, [w:] Ecclesia et Civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Mani

kowska, H. Zare m s k a, Warszawa 2000, s. 43; święto to zostało najpierw wprowadzone w diecezji krakowskiej, zob. T. L a I i k, O patriotycznym święcie Rozesłania Apostołów w Małopolsce XV wieku, „Studia Zródłoznawcze” 1981, t. 26, s. 23-24; por. J. W o 1 n y, Kaznodziejstwo, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. R e c h o w i c z, t. 1: Średniowiecze, Lublin 1974, s. 291-292;

L. Wojciechowski, Treści ideowe święta Rozesłania Apostołów w Polsce średniowiecznej. Zarys problematyki, [w:] Symbol Apostolski w nauczaniu i sztu

(10)

w dniu Rozesłania Apostołów wywierały wpływ na kaznodziejstwo.

W jednym z kazań przygotowanych na ten dzień królaWładysławaJa giełłę porównano do króla izraelskiego Ezechiasza, zaś wielkiegomi

strza Ulryka - do króla asyryjskiego Sanheryba32.

ce Kościoła do Soboru Trydenckiego, red. R. Knapiński, Lublin 1997, s. 315, 318-320, 323-324; do dziejów późniejszych zob. J. F i j a ł e k, Historia święta Rozesłania Apostołów w Kościele rzymskokatolickim, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1920, t. 25, nr 6, s. 3-4, zob. też wypisy ks. Jana Fijałka dotyczące historii święta Rozesłania Apostołów, Bibliote

ka PAU i PAN, rkps 5151.

32 Archiwum oo. Paulinów na Skałce, rkps В 23, s. 470-472; Z. Kowalska, J.Zbudniewek, Katalog rękopisów biblioteki Paulinów w Krakowie na Skałce, „Studia Claromontana” 1987, t. 8, s. 356; por. Μ. Kowalczyk, Grun

wald w tradycji kaznodziejsko-kronikarskiej z końca XV wieku, .Analecta Craco

viensia” 1987, t. 19, s. 257, 258, 271-273; W. Szymborski, Władysław Jagiełło - władca doskonały czy święty?, [w:] Sprawiedliwość - tradycja i współ

czesność, red. P. Nowakowski, J. Smołuch a, W. Szymborski, Kraków 2006, s. 64-65.

33 J. D ł u g o s z, Liber benęficorum dioecesis Cracoviensis nunc primum e codice autographo editus, wyd. A. Przeździecki, „Opera omnia”, t. 9, cz. 3 Monasteria, Cracoviae 1864, s. 114-115; zob. opis uposażenia kościoła we

dle księgi dochodów diecezji krakowskiej z 1529 r. Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 380, s. 547-548; Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. I, wyd. J. M a ł e с к i, Warszawa 1962, s. 30; Archiwum oo. Paulinów na Skałce, poz. 11, Liber fundationum, donationum, emptionum nec inscriptio- num census et obligationum monasterii in Rupella sancti Stanislai ad Cracoviam Anno Domini 1658, s. 15-17; zob. tamże, poz. 12, Fragmentum copiarii privile- giorum [monasterii in Rupella], s. 3-5; Opis żup krakowskich z roku 1518, wyd.

A. Keckowa, A. W o 1 f f, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. IX, 1961, nr 3, zeszyt dodatkowy, s. 534; K. S. S z a f r a n i e c, Fundacja Paulinów na Skałce, „Studia Claromontana” 1997, t. 17, s. 307-328; J. W i e s i o ł o w s- k i, Fundacje paulińskie XIV i XV wieku na tle ruchu fundacyjnego klasztorów w Polsce, „Studia Claromontana” 1985, t. 6, s. 156-157; К. O ż ó g, Klasztorna geografia średniowiecznego Krakowa, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. Μ. Derwich, A. Pobó g-L enartowicz, Wrocław- -Opole 2000, s. 230.

O bliskim i dewocyjnym związku dynastii ze Skałką świadczy zgoda na fundację w tym miejscu klasztoru Paulinów33. Wielkie zasłu

(11)

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów... 163 giw tym dziele miał Jan Długosz, co podkreślił królKazimierz Jagiel

lończyk w dokumencie fundacyjnym (Kraków, 9 lipca 1472)34. Odtąd król osobiście opiekował się klasztorem zarówno poprzez nadania własne, jak iprzez potwierdzenialicznych nadań najego rzecz35. Król Aleksander wystarał się dla klasztoru o papieską bullę odpustową36. Wdniu 26 maja 1505 r. papieżJuliusz II udzielił wiernym nawiedza

jącym kościół Paulinów dwudziestu latodpustu i dwudziestukwadra- gen37.W dokumencie Juliusz II podkreślałcześć, jaką król Aleksander żywił do relikwii św. Stanisława38, a także wspominał o piątkowych nabożeństwachpoprzedzonych procesjami z katedry, kolegiat i innych kościołów krakowskich39 40.

34 Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 30, s. 142-143.

35 Zob. szerzej tamże, t. 2, nr 33, s. 147-149; nr 34, s. 141-152.

36 Vetera Monumento Poloniae et Lithuaniae, ed. A. T h e i n e r, t. 2, Roma 1861 (dalej: VMPL), nr 335, s. 308; U. Borkowska, Polskie pielgrzymki, s. 200.

37 VMPL, nr 335, s. 308; por. Kopiarz rzymski Erazma Ciołka z początku wieku XVI, wyd. S. K u t r z e b a, J. F i j a ł e k, .Archiwum Komisji Historycz

nej”, t. 13, seria II, t. 1, Kraków 1923, s. 105; dokument został wydany w Zbiorze dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 133, s. 303-304, wydawca nie zaznaczył poprzednich edycji dyplomu.

38 „[...] Carissimus in Christo filius noster Alexander Polonie Rex Illustris, ac omnes fideles regnicole dicti regni ob crebra miracula, que in eo operator altissi- mus, singulärem gérant devotionis affectum [...]”; Vetera Monumento, nr 335, s. 308; Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 133, s. 303; por.

Kopiarz rzymski, s. 105; U. Borkowska, Królewskie modlitewniki, s. 235.

39 „[...] sexta feria, qua solemus processiones de maiori et collegiatis ac par- rochialibus et monasterium ecclesiis civitatis predicte Cracoviensis maxima cum devotione Christi fidelium fieri conserverant [...]”; VMPL, nr 335, s. 308; por.

Kopiarz rzymski, s. 105.

40 VMPL, nr 335, s. 308; por. Kopiarz rzymski, s. 105.

[...] XXVII die mensis Septembris, qua translacio ipsius sancti simi

liter celebratur, ac festo sancti Erasmi, et in dedicacione eiusdem templi

(12)

O piątkowych pielgrzymkachwzmiankuje też w Liber beneficio- rum JanDługosz:

Item singulis fere diebus, et praesertim diebus V e n e r i s, ad monasterium S. Stanislai inRumpellam frequentant, et locum pas

sione Beatissimi pontificis S. Stanislai nobilitatimi singulari devotione venerantur, et oblationes suas atque vota iuxta suam quisque facultatem ibi offerunt; cuius oblationis summa, quoniam casualis est, non potest ad liquidum aestimari41.

41 J. Długosz, Liber beneficorum, cz. 3, Cracoviae 1864, s. 118-119.

42 Przewodnik abo kościołów krakowskich krótkie opisanie wydany w 1603, do druku przygotowała, wstęp oraz dalsze losy zabytków napisała J. Kiliań- czyk-Z i ę b a, Kraków 2002, s. 104; liczne pielgrzymki w piątek wzmiankuje P. H. P r u s z c z, Kleynoty stołecznego Miasta..., s. 139; I. S o ł j a n, Kościół Na Skałce wśród krakowskich loca sacra w przewodnikach z XVI1-X1X wieku, „Pere- grinus Cracoviensis” 2003, z. 14, s. 225

43 Roczniki Paulińskie, s. 180.

44 „Dziewięciu kardynałów nadaje odpusty kościołowi na Skałce, orygi

nał mocno uszkodzony, brak 9 pieczęci” - tak dyplom charakteryzuje inwentarz K. Kaczmarczyka - Archiwum klasztoru oo. Paulinów w Krakowie, Kra

ków 1943, mps, s. 7. Archiwum oo. Paulinów w Krakowie na Skałce B 455; Ka

zimierz Kaczmarczyk inwentaryzację kodeksów średniowiecznych przeprowadził w 1943 r., wykonał wówczas skrótowe opisy, zob. Z. K o w a 1 s k a-U r ban

kowa, J. Zbudniewek, Katalog rękopisów biblioteki Paulinów w Krako

wie na Skałce, „Studia Claromontana” 1987, t. 8, s. 270. Za zwrócenie uwagi na niniejszy dokument dziękuję o. Grzegorzowi Prusowi. Autor niniejszego szkicu przygotowuje krytyczną edycję tego dyplomu.

Wątek ten znalazł się też w najstarszym przewodniku po Krako wie sporządzonym dla pielgrzymów42. O masowym udziale wiernych wprocesjach piątkowychwspominają także Roczniki Paulińskie, które informują, że najwięcej wiernych udawało się na Skałkę w piątek po Wielkanocy43. Liczne dokumenty odpustowe,jakie uzyskali kazimier scy paulini, przyczyniłysię do większego napływuwiernych. Z 1493 r.

pochodzi interesujący, wspaniale iluminowany motywami roślinnymi i heraldycznymi dokument odpustowy44. W inicjale znajduje się wy

(13)

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów... 165 obrażenie biskupa sprawującego Eucharystię45. Niestety, zachował się w stanie mocnouszkodzonym, gdyż wcześniej byłwystawiany w ko ściele, choć niestety niewiemy, w którym miejscu. W górnych naroż nikachdokumentu zachowały się czerwone tasiemki, które służyły do jego przywieszenia46. Zarówno rozmiary dokumentu,jak i miniatury zwyobrażeniami herbów i świętych z pewnością oddziaływały na przybywających na Skałkępielgrzymów.Kolejny dokument indulgen- cyjny wystawiłdla paulinów biskupkrakowski Piotr Tomicki 12 grud

nia 1530r.47

45 Archiwum oo. Paulinów w Krakowie na Skałce, dokument 17, E. Piwo

warczyk, Zasoby archiwum i biblioteki oo. Paulinów w Krakowie na Skałce - wybrane przykłady z okresu średniowiecza, [w:] Skarby krakowskich klasztorów.

Zbiory oo. Paulinów. Materiały z sesji naukowej, Kraków 2003, s. 32.

46 Dokument ma znaczne rozmiary: 88 cm długości, 55 cm szerokości, jak i bogate miniatury. Archiwum oo. Paulinów w Krakowie na Skałce, dokument 17.

47 Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 410, s. 572. Zasta

nawiająca jest treść tego dyplomu, gdyż w Zbiorze dokumentów zakonu paulinów w Polsce znajdują się liczne nadania na rzecz konwentu. Zob. Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1526- 1529, wyd. B. Przbyszewski, ,¿rodła do dziejów Wawelu”, t. 11, cz. 1, Kraków 1984, s. 91, 129; por. J. Mozga, Historyczna rola sanktuarium, s. 13;

zob. szerzej Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 136, s. 308;

nr 487, s. 656; por. J. R a j m a n, Organy, organmistrzowie i organiści w średnio

wiecznym Krakowie, [w:] Cracovia Polonia Europa. Studia z dziejów średniowie

cza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. W. B u k o w s k i, K. O ż ó g, F. Sikora, S. S z c z u r, Kraków 1995, s. 149.

48 Biblioteka PAU i PAN, rkps 4951, k. 346.

Zdaniem ks. Jana Fijałka sanktuarium na Skałce usunęło w cień główny ośrodek kultowy św. Stanisława w katedrze wawelskiej48. Być może nie bez wpływu na ten fakt miała fundacja klasztoru paulinów na Skałce. Już wcześniej zakonnicy ci potrafili nadać odpowiednią rangę sanktuarium jasnogórskiemu. Popularność paulińskiej Skał

ki budziła zawiść krakowskiego kleru diecezjalnego, skoro w 1525 r.

procesje były piętnowane przez kaznodzieję kościoła mariackiego,

(14)

Andrzeja49. W swych kazaniach wyrzekał on, że wierni, zamiast słu

chać kazań w kościołach parafialnych, odbywająpielgrzymki na Skał

kę, aby uzyskać odpusty. Zwracając się do wiernych, kaznodzieja ten mówił: „melius est audire sermonem, quam illudad s. Stanislaum ire;

nam tantum tibi meriti est, quod oscularis caput s. Stanislai ac si caput asinum”, w dalszej części kazania stwierdzał, że „esse bonumvisitare sepulchrums. Stanislai, sednon negligeresermonem”50.

49 Informację tę w oparciu o Acta episcopalia podaję J. M o zg a, Historycz

na rola sanktuarium, s. 15, informując, że był to kaznodzieja Jan. W dokumencie wydanym w Zbiorze dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 319, s. 502 widnieje imię Andrzej wicekaznodzieja Niemców w kościele Panny Maryi, zob.

tamże przypis nr 33.

50 Tamże.

51 Procesje ku czci św. Stanisława przedstawił M. J a g o s z, Przedrozbio

rowe procesje, s. 39-125; zob. H. Zaremska, Bractwa w średniowiecznym Krakowie, s. 152; zob. szerzej M. J a g o s z, Procesje ku czci, s. 603; zob. tenże, Przedrozbiorowe procesje, s. 51.

52 U. B o r k o w s k a, Codzienny i odświętny ceremoniał, s. 81-82.

53 M. J a g o s z, Przedrozbiorowe procesje, s. 116.

54 Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, wyd. S. Kura ś, cz. 2:

1416-1450, Lublin 1973, s. 620.

55 W kontekście wzrostu kultu św. Stanisława należy rozparzyć wydanie ży

wota św. Stanisława w języku polskim. Zob. szerzej J. M o z g a, Historyczna Najokazalszą procesjąku czci św. Stanisława była procesja ma jowa, upamiętniająca jego męczeńską śmierć i kanonizację51. Udział wniej Jagiellonów potwierdzają rachunki królewskie, poczynając od czasów Kazimierza Jagiellończyka52. Według ks. Michała Jago- szaporządek procesji publicznychustaliłbiskupZbigniew Oleśnicki,

„zapewne z racji skałecznej procesji”53. Dokument biskupa wyzna

czał miejsce w procesji dla poszczególnych grup kleru. Pierwsi mieli iść prałaci, za nimi kanonicy, następnie wikariusze, altaryści (wśród nich mieli miejsce wicekustosze),następnie mansjonarze, psałterzyści iwszyscy inni kapelani i prezbiterzy, zarówno kościoła katedralnego, jak równieżinnych kościołów parafialnych54.

Największy rozwój kultu św. Stanisława miałmiejsce w XVI w.55 W mszałach pochodzących z tego okresu znajdujemy informacje na

(15)

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów... 167 temat procesji z kościoła katedralnegona Skałkę w oktawie „uroczy stości świętego Patrona”56. W mszale biskupa Konarskiego z 1509 r.

zanotowano, że procesja winna odbywać się „in die competenti infra octavam s. Stanislai”57. Wiernym wielokrotnie towarzyszyli biskupi, którzy wówczas udzielali błogosławieństwa w kościele na Skałce58. Wdrodze powrotnej procesja udawała się do kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu59. Jako ostatni nawiedzano kościół św. Jadwigi Śląskiej naStradomiu, po czymudawano się do katedry wawelskiej60. Badania ks. MichałaJagosza dowiodły, że wedleidentycznegoporządku prze

biegałaprocesjawdniu translacji św. Stanisława w dniu27 września61.

rola sanktuarium, s. 14; A. W i t k o w s k a, Kulty pątnicze, s. 85; H. Zaremska, Bractwa w średniowiecznym Krakowie, s. 42.

56 Μ. J a g o s z, Przedrozbiorowe procesje, s. 54-55.

57 Tamże·, zapis ten znajduje się w Missale Cracoviense, Kraków 1509, k. 227 v.; Missale Cracoviense, Kraków 1516, k. 195 v.; Missale Cracoviense, Kraków 1581, k. 195 v.; Μ. J a g o s z, Przedrozbiorowe procesje, s. 58-59; zob. też Col- lectorium ecclesiae Cathedralis Cracoviensis; I. Polkowski, Katalog rękopi

sów, s. 51; Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 639, s. 797.

58 AKKr, rkps nr 57 Collectorium, f. CLXII r.-CLXIIl r.; Missale Cracovien

se, Kraków 1509, k. 227 v.; Missale Cracoviense, Kraków 1516, k. 195 v.; Mis

sale Cracoviense, Kraków 1532, k. 226 v.; Missale Cracoviense, Kraków 1581, k. 195 v.; Μ. J a g o s z, Procesje ku czci, s. 605-606; tenże, Przedrozbiorowe procesje, s. 61-68.

59 Missale Cracoviense, Kraków 1509, k.227 v; Missale Cracoviense, Kra

ków 1516, k. 195 v.; Missale Cracoviense, Kraków 1532, k. 226 v.; Missale Cra

coviense, Kraków 1581, k. 195 v.; AKKr, rkps nr 57 Collectorium, f. CLXIII r.- CLXI1I v.; Μ. J a g o s z, Procesje ku czci, s. 606; tenże, Przedrozbiorowe procesje, s. 68; U. B o r k o w s k a, Polskie pielgrzymki, s. 200.

“ Missale Cracoviense, Kraków 1509, k. 227 v.; Missale Cracoviense, Kra

ków 1516, k. 195 v.; Missale Cracoviense, Kraków 1532, k. 226 V.-227 r.; Missale Cracoviense, Kraków 1581, k. 195 v.; AKKr, rkps nr 57 Collectorium, f. CLXII1 v.; Μ. J a g o s z, Procesje ku czci, s. 606; tenże, Przedrozbiorowe procesje, s. 68;

U. Borkowska, Polskie pielgrzymki, s. 200; J. K u ś, Wokół kultu, s. 249.

61 Μ. J a g o s z, Procesje ku czci, s. 607; tenże, Przedrozbiorowe procesje, s. 72-73.

(16)

Podobnie jak w maju, w drodze powrotnej odwiedzano kościoły św.

Katarzyny i św. Jadwigi62.

62 Tenże, Procesje ku czci, s. 607; tenże, Przedrozbiorowe procesje, s. 73;

J. Kuś, Wokół kultu, s. 249; U. Borkowska, Polskie pielgrzymki, s. 200.

63 U. B o r k o w s k a, Królewskie modlitewniki, s. 234-236; taż, Życie reli

gijne polskich Jagiellonów, s. 169; taż, Pietas Regia. Królewskie formy pobożno

ści w średniowiecznej Polsce, w druku.

64 Taż, Polskie pielgrzymki, s. 201.

65 Zob. wzmianki: „Item feria VI próxima post Tiburcii [17 IV] dedi domino regi marcam et unum fl. Pro offertorio eunti tune in Rupellam ad s. Stanislaum”.

Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 1476-1478, s. 58; „Item feria quinta ante Purificacionem próxima [31 1] dedi domino regi pro offertorio florenum ad s. Sta

nislaum”. Tamże, s. 93; U. B o rk o w s k a, Polskie pielgrzymki, s. 201; taż, Królewskie miłosierdzie, s. 691.

66 W dniu św. Stanisława wraz z bratem Zygmuntem. Zob. poniżej.

67 Do dziejów jubileuszy zob. H. D. W o j t y s k a, Lata święte w XV i XVI wieku, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1976, t. 23, z. 4, s. 11-24; tenże, Mi

łościwe lata. Dzieje Wielkich Jubileuszów Chrześcijańskich (z udziałem Polaków), Olsztyn 2000 (tam dalsza literatura); J. S m o I u c h a, S. A. S r o k a, Historia lat świętych, Kraków 1999.

6S Acta Alexandri Regis Poloniae, Magni Ducis Lithuaniae (1501-1506), ed.

F. P a p é e, „Monumenta Medii Aevi Histórica Res Gestas Poloniae Illustrantia”, [Cracoviae] 1927, t. 19, nr 329, s. 543.

Czy Jagiellonowie uczestniczyli w piątkowych procesjach z Wa welu na Skałkę, nie wiemy. W tym względzie dysponujemy tylko ra

chunkami królewskimi63. Na ich podstawie możemy stwierdzić, że w latach 1471-1526 Jagiellonowie odbyli ażdwadzieścia dziewięć pe

regrynacji64. Król Kazimierz Jagiellończyk odbyłpielgrzymkiw 1471, 1472 i 1475 r.65 Król Aleksander dwukrotnie udawał się na Skałkę -w 1501 i 1504 r.66 Pierwszaz pielgrzymek (1501) mogła mieć jakiś związek z ogłoszonym wówczas Rokiem Jubileuszowym67. O tym, że kult św. Stanisława odgrywał istotną rolę w religijności króla Aleksan dra, świadczą m.in. zapisywinwentarzu jego skarbca.Pierwszyz nich wspomina o bliżej nieokreślonym wotum „ad sanctum Stanislaum”68, złożonym w katedrze wawelskiej lub na Skałce. Drugi znich dotyczy

(17)

wizerunku św. Stanisława (obokNajświętszej MariiPanny i św. Woj ciecha)umieszczonego na humerale69.

69 „Item omatus axamenti blankithnij cum auro, crux cum passione magna de margaritis; item humerale eiusdem de margaritis cum imaginibus beate Virginis, sancti Stanislai, sancti Adalberti [...]”; tamże, s. 544.

70 Zob. W. Szymborski, Tradycje pielgrzymkowe Jagiellonów - przy

kład klasztoru oo. Augustianów na Kazimierzu, w druku.

71 Dochody i wydatki Konwentu Braci Eremitów św. Augustyna przy koście

le św. Katarzyny w Kazimierzu, wyd. K. J e 1 o n e k-Li t e w k a, W. K o 1 a k, C. P i r o ż y ń s k a, Z. W o j a s, t. 1: 1502-1505, Kraków 2002, t. 1, s. 134, 170,

175.

72 Przykładowo królowa gościła w klasztorze 3 kwietnia 1505 r., zob. Docho

dy i wydatki, t. 1, s. 198.

73 Tamże, t. l,s. 171,217.

74 Tamże, t. 2, s. 172.

75 Tamże, t. 1, s. 198.

76 U. B o r k o w s k a, Pobożność rodziny Kazimierza Jagiellończyka, s. 27.

W związku z tym, że kościół św. Katarzyny był jednym zkościo

łów stacyjnych na drodze procesji wiodących na Skałkę, nie można wykluczyć, że wizyty Jagiellonów w tym kościele wiązały się z na

wiedzeniami pobliskiej Skałki70. Gdyby przyjąć tę hipotezę, ilość piel grzymek rodziny królewskiej do klasztoru Paulinów byłaby większa.

Okazałoby się wówczas, że król Aleksander przebywał na Skałce w następujących dniach: 4 stycznia 1504 r., 27 października 1504 r.

(wtychdwóchwypadkach wraz z królową), 21 września 1504 r.71 Na

tomiast bez małżonki i matki72: 30 września 1504 i 25 lipca 1505 r.73 Być może sanktuarium na Skałce odwiedziła również królowa Hele

na przy okazji wizytyw kościele św. Katarzyny 31 grudnia 1507 r.74. Na podstawie zapisek nie da się ostatecznie stwierdzić, która królo

wa przebywała 3 kwietnia 1505 r. w klasztorzeAugustianów75.Mogła to być zarównożona królaAleksandra, Helena, jak i matkaElżbieta.

Biorąc pod uwagę fakt, iż Helena pozostała przyprawosławiu, więcej przemawia za „starą królową”.

Najliczniejsze wzmiankizachowały sięnatematpielgrzymekZyg munta I. Skałkę nawiedził raz w 150176, trzy razy w 1502 r., cztery

(18)

razy w 1504 r., potrzyrazyw 1505 i 1506 r., dwa razy w 1510, 1511 i 1518 r.; trzy razy w 1519 r., dwa razy w 1521 r.77 Pielgrzymując na Skałkę w 1501 r., królewicz pragnął uzyskać odpust jubileuszowy78. Ostatnie pielgrzymki odbył wraz z królowąBoną79. Należyzaznaczyć, że książę Zygmunt, sprawując rządy na Śląsku, przy okazji każdego pobytu w Krakowie dwukrotnie udawał się na Skałkę - w pierwszy piątek po przybyciu do miastaorazprzedjego opuszczeniem80. Rozdał wówczasjałmużnę w wysokości dwóch florenów. Z okazji koronacji dar byłjeszczebardziej szczodry -aż 10florenów81.

77 Zob. taż, Polskie pielgrzymki, s. 201.

78 Biblioteka PAU i PAN, rkps 5117, k. 351; A. P a w i ń s k i, Młode lata Zygmunta Starego, Warszawa 1893, s. 124.

79 U. B o r k o w s k a, Polskie pielgrzymki, s. 201.

“U. Borkowska, Polskie pielgrzymki, s. 200-201; taż, Królewskie mo

dlitewniki, s. 236.

11 Zob. szerzej taż, Królewskie miłosierdzie, s. 690-691.

82 Zbiór dokumentów zakonu paulinów, t. 2, nr 122, s. 291.

83 Tamże, s. 291-292.

84 Tamże, nr 132a, s. 301.

85 Tamże.

86 Tamże, s. 302.

87 Tamże.

Drukowane fragmenty rachunkówkrólewskich pozwalają na uzu

pełnienie wyżej przytoczonych ustaleń Urszuli Borkowskiej co do pielgrzymek ZygmuntaI.Tak więc w styczniu1502 r. króludałsię na Skałkę konno. Kolejny zapis dotyczy dnia 10 lub 12 stycznia, a tak że 22 kwietnia 1502 r.82 KrólewiczZygmunt przebywał też na Skał ce około 12 maja i 24 sierpnia 1503 r.83 W 1504 r. pielgrzymował na Skałkę 13 września. Poza rozdaniem jałmużny ubogim przeznaczył kwotę 1 florena na wino i wosk na świece dla kazimierskich pauli

nów84. Skałkę nawiedził ponownie 27 września,w dniu św. Stanisła

wa. Do klasztoru udał się wrazz bratem, królemAleksandrem. W ra chunkach Krzysztofa Szydłowieckiego zanotowano wówczas: „cum domino rege erat, dedi 1 flor”85. Dnia 18 października królewicz udał sięponownie naSkałkę86. Był tam też 3października 1505 r.87

(19)

Kolejne odwiedziny sanktuarium na Skałce miały miejsce 13 lu tego oraz 6 marca 1506 r.88. Niewykluczone, że przebywał tamrów

nież 17 lutego 1506 r., przy okazji wizyty w pobliskim klasztorze au- gustianów89. Prawdopodobne są też pobyty w dniach 23-24 stycznia

1507r.90, w 1510 i 1512 r.91.

'· Tamże, s. 303.

” „[...] ab ¡Ilustre duce Sigismundo [...]”; Dary królewskie dla kościoła i klasztoru Augustianów w Krakowie, oprać. W. K o I a k, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2001, t. 7, s. 141; Dochody i wydatki Konwentu Braci Eremitów św.

Augustyna przy kościele św. Katarzyny na Kazimierzu, wyd. K. J e 1 o n e k-Li- tewka, W. Kolak, C. Pirożyńska, Z. Wojas, indeksy sporządził A. Li

tewka, t. 2: 1506-1508, Kraków 2004, s. 5.

90 Dary królewskie, s. 141; Dochody i wydatki, t. 2, s. 25.

” Archiwum Państwowe w Krakowie, Aug 590, s. 407, 365.

92 Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 150a, s. 336.

” Tamże.

MU. Borkowska, Królewskie modlitewniki, s. 236; taż, Polskie piel

grzymki, s. 201.

95 Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 122c, s. 291.

Zapisy w rachunkach prowadzonych przez Andrzeja Kościelec- kiego, podskarbiego koronnego, pozwalają stwierdzić, że król dnia 21 czerwca1510 r., podczas pobytu naSkałce, pozazłożeniemjałmuż ny darował konia jako wotum dziękczynne za uzdrowienie za przy czynąśw. Stanisława księcia cieszyńskiego Kazimierza II92 *. W 1510 r.

król jeszcze dwukrotnie przebywał na Skałce, a mianowicie 27 wrze

śnia i 8 listopada. W 1511 r. monarcha odwiedził Skałkę 14 marca i 4 wietnia

Na Skałkę Jagiellonowie wyruszali zWawelu pieszo, rozdając po drodze jałmużnę. W sanktuarium uczestniczyli we mszy, po której również składali ofiary. Wedle badaczy pielgrzymki te miały charakter pokutny94 95. W związku z tym zastanawia zapis na temat pielgrzymki królewicza Zygmunta odbytej prawdopodobnie 10 stycznia 1502 roku.

Wyraźniewówczas zaznaczono:

Item custodibus civitatis in walva Kazimiriensi qui non permittebant currus intrare, quuum dominus princeps [Sigismundus] equitabat in Ru- pella sancii Stanislai”.

(20)

Być możekrólewicz pielgrzymował pieszo dopiero od bramy ka

zimierskiej, bądź zapłacono kustoszomza możliwość wjazdu na Kazi

mierz?

Warto nadmienić, że królewicz Zygmunt ufundował w 1505 r.

dwie świece dla kościoła św. Stanisława na Skałce96. W 1512 r. już jakokról sfinansował figury srebrne przeznaczone dla klasztoru97. De

cjusz wydarzenie to datował na rok 1519, wspominając przy okazji odarzewotywnym biskupa krakowskiego Fryderyka, nieżyjącego już wówczas brataZygmunta I98. Sam król Zygmunt, wspominając miej

sca święte, do których pielgrzymował i które darzył szczególną aten

cją, zaraz po JasnejGórze wymienił Skałkę99.

96 U. Borkowska, Królewskie modlitewniki, s. 222, 236.

97 Związany z królem Jan Boner finansował przebudowę kościoła. Decjusz wydarzenie to umiejscawia w roku 1519. J. L. D e c j u s z, De Sigismundi Regis, s. 65; zdaniem badaczki miało to miejsce w 1512 roku. Zob. U. Borkowska, Królewskie modlitewniki, s. 232; Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 370, s. 538-539; zob. przypis nr 1, [w:] Wypisy źródłowe do dziejów Wa

welu. Z Archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1516-1525, wybrał i opracował B. Przybyszewski, ,¿rodła do dziejów Wawelu”, Kraków 1970, t. 5, nr 234, s. 134; zob. też ftypisy źródłowe do dziejów Wawelu z archi

waliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1526-1529, wybrał i opracował B. Przybyszewski, ,¿rodła do dziejów Wawelu”, Kraków 1984, t. 11, cz. 1, nr 188, s. 91.

98 „Federico cardinali, olim germano, aereum fieri fecit tumulum votumque Deo ac divo Stanislao sancto patrio [...]”; J.L. Decjusz, De Sigismundi Re

gis, s. 65.

99 Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 277, s. 460; Acta Tomiciana, t. 6, Poznań 1857, nr 312, s. 346.

100 w trakcie tej mszy Stanisław z Wisnki, bakałarz ze szkoły św. Szczepana, publicznie obraził majestat króla i Rzeczypospolitej. Niestety w orzeczeniu wy

roku nie sprecyzowano dokładniej, co powiedział wówczas Stanisław z Wisnki.

Zaznaczono tylko, że działo się to w czasie trwania procesji odbywanej w inten

cji zwycięstwa nad Turkami, zob. Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 296, s. 482-483; zob. też Regesty do dziejów szkolnictwa parafialnego

Dnia 13 sierpnia 1524r. król ZygmuntaI wziął udział w uroczy

stym nabożeństwie w intencji zwycięstwa nad Turkami100. Zdaniem JanuszaZbudniewka jest tojedyna wzmianka o tego rodzaju nabożeń-

(21)

Pielgrzymki i kontakty dynastii Jagiellonów... 173 stwie błagalnym odprawianym naSkałce101. Już sam ten faktdowodzi wysokiej pozycji, jaką sanktuariumpaulinów osiągnęło wśród kościo

łówaglomeracji krakowskiej.

w pierwszej połowie XVI wieku z Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, oprać. W. Urban, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1996, t. 66, nr 665, s. 287; W. Urban, Małopolskie szkoły parafialne wobec otoczenia (pierwsza po

łowa XVI w.), „Studia Historyczne” 1993, t. 36, z. 4, s. 438. Wykaz źródeł odno

szących się do bitwy z Turkami zestawia Y. R. D a c h k é v y c h, E. Tryjarski, La Chronique de Venise, [w:] Y. R. Dachkévych, Armenia and Ukraine, Lwów-Nowy Jork 2001, s. 569.

101 Przypis nr 45, [w:] Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2, nr 296, s. 483.

102 A. G ą s i o r o w s k i, Podróże panującego w średniowiecznej Polsce,

„Czasopismo Prawno-Historyczne” 1973, t. 25, z. 2, s. 61.'

103 Tamże, s. 64; tenże, Itineraria dwu ostatnich Jagiellonów, „Studia Histo

ryczne”, R. 16, 1973, z. 2, s. 254-255.

Gwałtowny wzrost liczbypielgrzymek na Skałkę w okresie pano wania króla ZygmuntaI wiązał się z całą pewnością z rozwojemkultu św. Stanisława w okresie panowania Jagiellonów, a zwłaszcza Zyg

munta I. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, że monarcha ten zwykle przebywał w Krakowie, co kontrastowało z mobilnością poprzednich władców102. Natomiast Zygmunt August odbył zaledwie jedną udoku mentowaną pielgrzymkę na Skałkę. Nie było to zapewne wynikiem zmianypodejścia dospraw religijnych tego królaw okresie reformacji, ale wynikało ze stosunkowo rzadkiego pobytu w Krakowie103. Zcałą pewnościądo wzrostu liczby pielgrzymek Jagiellonów dotego sanktu

arium przyczynił się fakt sprowadzeniaprzezJanaDługosza paulinów i ich starania o podniesienie rangi tego ośrodka. Warto teżzauważyć rolę, jaką odegrał rozwój procesji związanych ze św. Stanisławem.

Intensywność podejmowanych przez Jagiellonów pielgrzymek na Skałkę ilustruje tabelaryczne ich zestawienie. Ich silny wzrost po twierdzony jest w źródłach, począwszy od czasów króla Aleksandra, który przebywał na Skałce ponad dwa razy częściej niż jego ojciec Kazimierz Jagiellończyk. Apogeum znaczenia sanktuarium paulinów przypada na okres panowania ZygmuntaStarego, pierwsze jego piel-

(22)

grzymki na Skałkę pochodzą z czasów sprzed objęcia tronu Polski.

Władca ten otaczał wspomnianemiejsce szczególną opieką, co wyra żało sięwlicznychpielgrzymkachoraz wielu nadaniachna jego rzecz.

Hipotetyczne pobyty monarchów- w związku z potwierdzonym na

wiedzeniem pobliskiegokościoła Augustianów na Kazimierzu - zosta ły zaznaczone kursywą.Wzestawieniu nie uwzględnionopielgrzymki przedkoronacyjnej Zygmunta Augusta odbytej 19 lutego 1530r. wraz zrodzicami.

Tabela 1. Pielgrzymki Władysława Jagiełły na Skałkę

Lp. Rok Data dzienna

1 1411 25 listopada

Źródła: J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae. Liber deci- mus et undecimus, ed. M. P1 e z i a, Warszawa 1997, s. 186-187; Joannis Dlugosii Banderia Prutenorum, ed. K. G ó r s k i, Warszawa 1958, s. 5,31.

Tabela 2. Pielgrzymki Kazimierza Jagiellończyka na Skałkę

1 1471 -

2 1472 17 kwietnia

3 1475 31 stycznia

Źródła: Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 1476-1478, oprać. S. Gawę

da, Z. Perzanowski, A. Strzelecka, Wrocław-Kraków 1960, s. 58, 93; U. Borkowska, Polskie pielgrzymki Jagiellonów, [w:] Peregrinationes.

Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Żarem s- k a, Warszawa 1995, s. 201.

Tabela 3. Pielgrzymki Aleksandra na Skałkę

1 1501 -

2 1504 4 stycznia

3 1504 21 września

(23)

4 1504 27 września

5 1504 30 września

6 1504 27 października

7 1505 25 lipca

Źródła: Zbiór dokumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2: 1464-1550, wyd.

J. Zbudniewek, Warszawa 2004, nr 132a, s. 301; Dochody i wydatki Kon

wentu Braci Eremitów św. Augustyna przy kościele św. Katarzyny w Kazimierzu, wyd. K. J e 1 o n e k-Li tewka, W. Kolak, C. Pirożyńska, Z. Wojas, t. 1: 1502-1505, Kraków 2002, s. 134, 170, 171, 175, 217; Z. D a 1 e w s к i, Ce

remonia! koronacyjny królów polskich w XV i początkach XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. 102, 1995, nr 3-4, s. 49; U. В о г к o w s к a, Polskie pielgrzym

ki Jagiellonów, [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red.

H. Manikowska, H. Zaremsk a, Warszawa 1995, s. 199, 201.

Tabela 4. Pielgrzymki Zygmunta I na Skałkę

1 1504 -

2 1502 styczeń

3 1502 12 stycznia

4 1502 22 kwietnia

5 1503 12 maja

6 1503 24 sierpnia

7 1504 13 września

8 1504 27 września

9 1504 18 października

10 1504 -

13 1505 -

14 1506 13 lutego

15 1506 17 lutego

(24)

16 1506 6 marca

17 1506 -

18 1507 23 stycznia

19 1507 24 stycznia

20 1510 -

21 1510 21 czerwca

22 1510 27 września

23 1510 8 września

24 1511 14 marca

25 1511 4 kwietnia

26 1512 -

27 1518 -

28 1518 -

29 1519 -

30 1519 -

31 1519 -

32 1521 -

33 1521 -

34 1530 19 lutego

Źródła: Archiwum Państwowe w Krakowie, Aug 590, s. 407, 365; Zbiór do

kumentów zakonu paulinów w Polsce, t. 2: 1464-1550, wyd. J. Zbudniewek, Warszawa 2004, nr 122, s. 291-292, nr 132a, s. 301-303, nr 150a, s. 336; Dary królewskie dla kościoła i klasztoru Augustianów w Krakowie, oprać. W. Kolak,

„Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 7, 2001, s. 141; Dochody i wydatki Kon

wentu Braci Eremitów św. Augustyna przy kościele św. Katarzyny na Kazimierzu, wyd. K. J e 1 o n e k-L i t e w k a, W. K o I a k, C. P i r o ż y ń s k a, Z. Wo

jas, indeksy sporządził A. L i t e w k a, t. 2: 1506-1508, Kraków 2004, s. 5, 25;

U. Borkowska, Polskie pielgrzymki Jagiellonów, [w:] Peregrinationes. Piel

grzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremsk a, Warszawa 1995, s. 199, 201; taż, Pobożność rodziny Kazimierza Jagiellończyka,

„Analecta Cracoviensia” 1984, t. 16, s. 27.

(25)

Summary

The goal of the article is to trace the pilgrimages to the sanctuary of the Pau- lists Fathers at Skałka undertaken by the members of the Jagiellonian dynasty.

The author presents the pilgrimages within Ordo coronandi, as well as those un

dertaken out of reverence the Jagiellons had for the place. He delineates the di

scussion around the issue of the monarch’s pilgrimage to Skałka provided by the coronation ritual. In the second half of the 15th century the number of pilgrimages to Skałka increased as a result of the rise both in the worship of St. Stanislaus, and in the importance of the annual processions from the Wawel Castle to Skałka.

The most noticeable rise in the peregrinations of the monarchs took place in the times of Sigismund 1 the Old. The times of Sigismund II Augustus were marked by only one pilgrimage to Skałka confirmed by the records.

O autorze

Wiktor Szymborski, ur. 1981, doktorant w Instytucie Historii Uniwersytetu Ja

giellońskiego, student religioznawstwa UJ; zajmuje się historią społeczną i reli

gijną późnego średniowiecza ze szczególnym uwzględnieniem historii odpustów w średniowiecznej Polsce. Członek Inicjatywy Małopolskiej im. Króla Władysła

wa Łokietka oraz Polskiego Towarzystwa Heraldycznego.

(26)