Badanie œladów kryminalistycznych pod k¹tem ich w³aœciwoœci fizycznych i chemicznych wymaga wiedzy z zakresu chemii, fizyki oraz dziedzin pokrewnych. Wiedza specjalistyczna wyniesiona z uczelni oraz praktyki odbyte w laboratorium kryminalistycznym umo¿liwiaj¹ wykonywanie badañ porównawczych œla-dów w sposób pewny i bezpieczny.
Porównywanie wygl¹du œladów, otrzymywanych widm obrazuj¹cych ich sk³ady chemiczne itp. pozwala wnioskowaæ o ró¿nicy lub podobieñstwie materia³u do-wodowego i porównawczego.
Sytuacja zaczyna siê komplikowaæ, kiedy trzeba po-daæ nazwê chemiczn¹ wyrobu, z którego œlad pochodzi, Ÿród³o jego pochodzenia lub okreœliæ jego pierwotn¹ postaæ. Ten zakres badañ, zwi¹zany z iden-tyfikacj¹ œladu chemicznego, wymaga ju¿ znacznie szerszej wiedzy wykraczaj¹cej poza zakres edukacji na uczelni czy te¿ zdobywanego doœwiadczenia. Tak¿e mo¿liwoœci baz danych zawartych w oprogramowaniu urz¹dzenia, czy te¿ baz dokupowanych, mog¹ okazaæ siê niewystarczaj¹ce do przeprowadzenia identyfikacji.
Nierzadko, aby móc okreœliæ Ÿród³o pochodzenia materia³u dowodowego, nale¿y znaæ technologiê pro-dukcji wyrobu, z którego mo¿e on pochodziæ. Zastoso-wane do produkcji danego wyrobu surowce pozosta-wiaj¹ w sk³adzie chemicznym charakterystyczne infor-macje, a wykorzystywane maszyny mog¹ byæ Ÿród³em niewidocznych nieuzbrojonym okiem œladów, które tak-¿e mog¹ pomóc w badaniach identyfikacyjnych.
Dla przyk³adu mo¿na przywo³aæ problemy z identy-fikacj¹ œladów zabezpieczanych na karoserii
samocho-Rozwi¹zanie takiego problemu badawczego, bo de facto taka ekspertyza jest tematem badawczym, wy-maga wiedzy du¿o obszerniejszej ni¿ posiadana do-tychczas przez specjalistów. Jedn¹ z kwestii jest np. ro-zeznanie rynku pod k¹tem wystêpowania substancji przeznaczonych do usuwania pow³ok malarskich.
W roku 2006 do policyjnych laboratoriów kryminali-stycznych wp³ynê³o ponad 40 postanowieñ w sprawie tego typu zdarzeñ. Do tej pory zagadnienia dotycz¹ce œrodków do usuwania pow³ok malarskich analizowali eksperci Laboratorium Kryminalistycznego w Lublinie: nadkom. mgr Andrzej KuŸnicki i podinsp. mgr in¿. Ma-rek Mielniczuk1. Przeprowadzili oni badania maj¹ce wykazaæ, który z preparatów jest najskuteczniejszym œrodkiem i mo¿e byæ stosowany do usuwania pow³ok malarskich podczas badañ oznaczeñ identyfikacyjnych pojazdów.
Samochodowa powłoka malarska
Pow³oki malarskie pokrywaj¹ce elementy nadwozi samochodów chroni¹ je przed korozj¹ spowodowan¹ czynnikami atmosferycznymi, wod¹ oraz pe³ni¹ funkcjê dekoracyjn¹. Obecnie oryginalne pow³oki sk³adaj¹ siê z trzech do piêciu warstw: fosforanowej, gruntowej, podk³adowej, bazowej i nawierzchniowej. W pow³o-kach typu metalik zewnêtrzn¹ (nawierzchniow¹) war-stwê stanowi bezbarwny lakier, pod którym znajduje siê warstwa bazowa, zawieraj¹ca barwne pigmenty oraz mikrodrobiny metalu. W przypadku pow³ok typu nieme-talik warstwa nawierzchniowa zawiera barwne pigmen-Marek Pietryszyk, Łukasz Matyjasek, pigmen-Marek Wachowicz
Badania identyfikacyjne
wybranych substancji
nym stopniu decyduj¹ one o w³aœciwoœciach mecha-nicznych pow³oki, jej odpornoœci na wodê i warunki at-mosferyczne. Sk³adnikami podstawowymi substancji wi¹¿¹cych, nazywanych te¿ ¿ywicami, s¹ naturalne oleje schn¹ce roœlinne lub zwierzêce oraz naturalne lub syntetyczne ¿ywice.
Do najczêœciej spotykanych nale¿¹:
– ¿ywice akrylowe: polimery powsta³e na drodze po-limeryzacji (najczêœciej rodnikowej) lub kopolime-ryzacji pochodnych kwasów akrylowego lub meta-krylowego;
– ¿ywice alkidalowe: polimery utworzone na bazie wielofunkcyjnych kwasów (maleinowego, benzo-esowego, abietynowego, adypinowego) i polihy-droksylowych alkoholi (gliceryny, glikoli). Tego ty-pu ¿ywice modyfikowane s¹ za pomoc¹ innych ¿y-wic, olejów i kwasów t³uszczowych;
– ¿ywice epoksydowe: tworzywa chemoutwardzal-ne (zawieraj¹ce co najmniej dwie grupy epoksydo-we) otrzymywane w wyniku polikondensacji epi-chlorohydryny lub dwuepi-chlorohydryny gliceryny z fenolami dwuwodorotlenowymi. Przez przy³¹-czenie kwasu akrylowego lub metakrylowego do ¿ywic epoksydowych otrzymuje siê chemoutwar-dzalne ¿ywice epoksyakrylowe (estrowo-winy-lowe);
– ¿ywice poliuretanowe: wytwarzane w wyniku reak-cji izocyjanianów z hydroksylowym produktem na-le¿¹cym do olejów schn¹cych, alkoholi, polieterów lub poliestrów;
– ¿ywice poliestrowe: wielkocz¹steczkowe estry wielozasadowych kwasów i wielowodorotleno-wych alkoholi otrzymywane przez polikondensa-cjê;
– ¿ywice melaminowe (aminoplastowe): otrzymywa-ne w procesie polikondensacji melaminy z formal-dehydem, stosowane jako czynnik modyfikuj¹cy w ¿ywicach alkidalowych, akrylowych i epoksydo-wych;
– ¿ywice poliwinylowe: substancje wielkocz¹stecz-kowe otrzymywane przez polimeryzacjê monome-rów winylowych. Do najwa¿niejszych ¿ywic winy-lowych zalicza siê m.in.: polietylen, polistyren, po-litetrafluoroetylen, polimetakrylan metylu, polioc-tan winylu. ¯ywice tego typu s¹ czêsto ³¹czone z mocznikiem, ¿ywicami fenolowymi lub epoksy-dowymi;
– ¿ywice silikonowe: polimery zawieraj¹ce w swych ³añcuchach atomy krzemu; najczêœciej ¿ywice te otrzymywane s¹ w reakcji tetraetoksysilanu z roz-maitymi disiloksanami;
– ¿ywice fenolowo-aldehydowe: produkty polikon-densacji fenoli z aldehydami;
– ¿ywice nitrocelulozowe: roztwory nitrocelulozy w lotnych zwi¹zkach organicznych (estry kwasu octowego, etery glikolu oraz niektórych gatunków benzyny).
W celu usuniêcia starych pow³ok malarskich, lakier-niczych stosowane s¹ profesjonalne preparaty po-wszechnie dostêpne w sklepach z farbami b¹dŸ artyku-³ami przeznaczonymi m.in. dla zak³adów lakierniczych. W ostatnich latach odnotowano jednak na terenie Pol-ski wiele przypadków przestêpczego zastosowania tych œrodków, czyli umyœlnego zniszczenia lub uszko-dzenia pow³ok malarskich pojazdów.
Środki przeznaczone do niszczenia powłok
malarskich
W celu zapoznania siê ze sposobem dzia³ania pre-paratów do usuwania pow³ok malarskich i lakierniczych do badañ wybrano cztery popularne na polskim rynku œrodki: Paint Remover, Tirolak, Scansol i V 33 (ryc. 1).
– Paint Remover: preparat konfekcjonowany w me-talowych opakowaniach typu spray; po napyleniu
na powierzchniê ma postaæ pieni¹cej siê pasty ko-loru bia³ego o gêstoœci od 0,84 g/cm3 do 0,94 g/cm3. W jego sk³ad wchodz¹: chlorek metylenu – od 50% do 90% wag., niskowrz¹ca frakcja benzy-nowa – poni¿ej 2% wag., izopropanol – poni¿ej 20% wag., izobutan – od 5% do 15% wag., który ma zastosowanie jako gaz noœny. Sk³adniki wcho-dz¹ce w sk³ad preparatu s¹ trudno rozpuszczalne w wodzie i szybko odparowuj¹ do atmosfery3. – Tirolak Super: preparat konfekcjonowany w
szkla-nych butelkach o pojemnoœci 0,5 dm3, w tempera-turze 25oC ma postaæ klarownej lepkiej cieczy ko-loru ¿ó³tego o gêstoœci 1,2 g/cm3. Och³odzenie Ryc. 1. Opakowania z substancjami do usuwania pow³ok malarskich Fig. 1. Packaging with substances used for removing paints
preparatu poni¿ej 25oC powoduje wytr¹canie opa-lizuj¹cego osadu równomiernie zawieszonego w ca³ej objêtoœci. Sk³adniki wchodz¹ce w sk³ad preparatu to: chlorek metylenu w stê¿eniu poni¿ej 55%, kwas oleinowy, trójetanoloamina oraz parafi-na4.
– Scansol: preparat konfekcjonowany w pojemni-kach metalowych, ma postaæ bezbarwnego ¿elu o gêstoœci 1,33 g/cm3w temperaturze 20oC. Pre-parat zawiera chlorek metylenu w stê¿eniu oko³o 88%5.
– V 33: preparat konfekcjonowany w pojemnikach z tworzywa sztucznego, ma postaæ pó³przezroczy-stego ¿elu o gêstoœci 0,8÷0,9 g/cm3. Sk³adniki wchodz¹ce w sk³ad preparatu to: 2-butanon o ¿eniu od 50% do 60%, 1-metylo-2-pirolidon o stê-¿eniu od 30% do 40%, niskowrz¹ca frakcja benzy-nowa o stê¿eniu od 1% do 5% oraz kwas alkilo-benzenosulfonowy o stê¿eniu od 1% do 5%6.
Preparaty Scansol, Tirolak i Paint Remover wykazu-j¹ odczyn alkaliczny (pH 9–10), a ich g³ównym sk³adni-kiem jest chlorek metylenu. Preparat V 33 ma odczyn obojêtny. Jego g³ównymi sk³adnikami s¹ 2-butanon i 1-metylo-2-pirolidon. W sk³ad wszystkich badanych preparatów wchodz¹ wêglowodory:
– Chlorek metylenu – CH2CI2– jest bezbarwn¹, nie-paln¹ ciecz¹ o gêstoœci 1,326 g/cm3i charaktery-stycznym s³odkawym zapachu, podobnym do za-pachu chloroformu. Rozpuszczalnoœæ w wodzie w temperaturze 20oC wynosi 1,6% wag. Rozpusz-cza siê bez ograniczeñ w alkoholu etylowym, me-tanolu, eterze etylowym, acetonie, czterochlorku wêgla i benzenie. Temperatura topnienia wynosi 96,7oC, a temperatura wrzenia 40,2oC, pH obojêt-ne. Chlorek metylenu ma zastosowanie w przemy-œle chemicznym jako rozpuszczalnik lub np. jako ekstrahent substancji wra¿liwych na temperaturê7. – 2-butanon – C4H8O – jest bezbarwn¹ wysoce
³a-twopaln¹ ciecz¹ o gêstoœci 0,79 g/cm3, charakte-rystycznym zapachu i obojêtnym pH. Temperatura wrzenia wynosi 79,5oC, a temperatura topnienia –86,7oC. Rozpuszcza siê w rozpuszczalnikach
or-œciwoœci niskowrz¹cych rozpuszczalników nych. Proces usuwania pow³ok zmywaczami organicz-nymi mo¿na podzieliæ na nastêpuj¹ce etapy:
– stopniowe przenikanie preparatu w pow³okê ma-larsk¹,
– spêcznienie pow³oki,
– przenikanie rozpuszczalnika do pod³o¿a, – pêcznienie pow³oki,
– wzrastanie ciœnienia par rozpuszczalników pod pow³ok¹,
– podnoszenie pow³ok piecowych lub rozpuszcza-nie pow³ok schn¹cych fizyczrozpuszcza-nie.
Samochodowe powłoki malarskie
poddawane badaniom
Badania wybranych preparatów do usuwania po-w³ok malarskich przeprowadzono na elementach karo-serii pochodz¹cych z piêciu ró¿nych marek samocho-dów, tj.:
– Hondy koloru zielonego typu metalik, – Poloneza koloru czerwonego,
– Daewoo koloru grafitowego typu metalik, – Forda koloru czarnego typu metalik, – Mercedesa koloru bia³ego.
Ze wszystkich elementów karoserii pobrano próbki pow³ok malarskich. Próbki te, w celu ustalenia iloœci i uk³adu poszczególnych warstw, poddano oglêdzinom w œwietle widzialnym odbitym. Wykorzystano przy tym stereoskopowy mikroskop badawczy. W wyniku oglê-dzin stwierdzono, ¿e elementy karoserii by³y pokryte oryginalnymi pow³okami malarskimi o nastêpuj¹cych uk³adach warstw:
Ryc. 3. Schemat klasyfikacji spoiw w samochodowych pow³okach malarskich Fig. 3. Classification of adhesive media in automotive paints
– Daewoo: bezbarwna (zewnêtrzna), bazowa kolo-ru grafitowego, podk³adowa kolokolo-ru jasnoszarego i gruntowa koloru be¿owego.
– Ford: bezbarwna (zewnêtrzna), bazowa koloru czarnego, podk³adowa koloru ciemnoszarego i gruntowa koloru jasnoszarego.
– Mercedes: bezbarwna (zewnêtrzna), bazowa ko-loru bia³ego i podk³adowa koko-loru szarego.
Uk³ady warstw badanych pow³ok malarskich pocho-dz¹cych z karoserii wybranych marek samochodów zilustrowano na rycinie 2 (warstwy bezbarwne przed-stawionych pow³ok malarskich znajduj¹ siê z lewej strony).
Przygotowanie materiałów do badań
Badania przeprowadzono w warunkach laboratoryj-nych, w temperaturze ok. 20oC i przy wilgotnoœci powietrza oko³o 40%. Powierzchniê wszystkich ele-mentów karoserii przed badaniem umyto wod¹ destylo-wan¹, a nastêpnie, w celu usuniêcia wêglowodorów mog¹cych pochodziæ z tzw. kosmetyków samochodo-wych (np. wosków czy szamponów), odt³uszczono 95-procentowym roztworem alkoholu etylowego. Na elementy karoserii nanoszono próbki preparatów w po-staci plam o œrednicy oko³o 1,5 cm. W tym celu u¿yto szklanych bagietek, innej dla ka¿dego preparatu.
Badania substancji wiążących
wchodzących w skład powłok malarskich
Pierwszym etapem oceny wybranych pow³ok malar-skich by³a identyfikacja substancji wi¹¿¹cej, wchodz¹-cej w sk³ad wielowarstwowych pokryæ malarskich sto-sowanych na karoseriach pojazdów mechanicznych. Wydawa³o siê bowiem, ¿e bêdzie ona mia³a znacz¹cy
wp³yw na przebieg badañ i ich wynik. Badania wykona-no, wykorzystuj¹c spektrofotometr w podczerwieni fir-my Shimadzu model FTIR 8400S. Zastosowano meto-dê transmisyjn¹ z wykorzystaniem celi diamentowej dla próbek sta³ych (DC-2). Rodzaj substancji wi¹¿¹cej okreœlono wed³ug ryciny 3.
W wyniku badañ stwierdzono, ¿e wszystkie pow³oki malarskie zosta³y wyprodukowane na bazie ¿ywicy akrylowo-melaminowej. ¯ywice pochodz¹ce z samo-chodów marki Daewoo, Ford i Polonez zosta³y dodat-kowo zmodyfikowane styrenem.
Badania sposobu działania preparatów na wielowarstwowe pokrycia malarskie elementów karoserii samochodowych usytuowanych poziomo
Elementy karoserii, po naniesieniu na nie œrodków, rozmieszczane by³y poziomo, co nie pozwoli³o prepa-ratom sp³yn¹æ. Po wykonaniu kilku wstêpnych prób z wykorzystaniem ww. substancji i fragmentów karose-rii pochodz¹cych z samochodu marki Daewoo stwier-dzono, ¿e preparaty na bazie chlorku metylenu usuwa-j¹ wszystkie warstwy pow³oki malarskiej w ci¹gu oko³o godziny.
W zwi¹zku z tym elementy karoserii, na które za-dzia³ano poszczególnymi preparatami, fotografowano w 20-minutowych odstêpach, tj. w 20., 40. minucie i po 60 minutach. W przypadku preparatu V 33, który usu-wa³ pow³oki malarskie po up³ywie oko³o 5 godzin, wy-konano dodatkowe zdjêcia. Aby ukazaæ dzia³anie œrod-ków na poszczególne warstwy pow³ok malarskich, przed wykonaniem poszczególnych fotografii naniesio-ne wczeœniej preparaty usuwano z powierzchni karose-rii za pomoc¹ gazików. Nastêpnie, na kolejne 20 minut, w to samo miejsce ponownie nanoszono odpowiedni œrodek (ryc. 4–8; tab. 1–5).
Paint Remower
Ryc. 4. Dzia³anie preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Honda Fig. 4. Activity of paint removers on element of Honda car body
Tirolak
2 minuty 20 minut 40 minut
Scansol
2 minuty 20 minut
Paint Remower
2 minuty 20 minut 40 minut
V 33
Ryc. 5. Dzia³anie preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Mercedes Fig. 5. Activity of paint removers on element of Mercedes car body
Tirolak
2 minuty 20 minut 40 minut
Scansol
2 minuty 20 minut 40 minut
Paint Remower
2 minuty 20 minut 40 minut 60 minut
V 33
Ryc. 6. Dzia³anie preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Polonez Fig. 6. Activity of paint removers on element of Polonez car body
Tirolak
2 minuty 20 minut 40 minut 60 minut
V 33
2 minuty 20 minut 40 minut 60 minut
Scansol
2 minuty 20 minut 40 minut
Paint Remover
Ryc. 7. Dzia³anie preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Ford Fig. 7. Activity of paint removers on element of Ford car body
Tirolak
2 minuty 20 minut
Scansol
2 minuty 20 minut
V 33
2 minuty 20 minut 40 minut 60 minut 5 godzin
Paint Remover
Ryc. 8. Dzia³anie preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Daewoo Fig. 8. Activity of paint removers on element of Daewoo car body
Tabela 1 Opis dzia³ania preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Polonez
Description of activity of paint removers on element of Polonez car body
Preparat Czas dzia³ania
Paint Remover Tirolak V 33 Scansol
20 minut czêœciowe usuniêcie warstwy nawierzchniowej usuniêcie warstwy nawierzchniowej napêcznienie pow³oki malarskiej i odbarwienie usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czê-œciowe usuniêcie warstwy bazowej 40 minut usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czêœciowe
usuniêcie warstwy bazowej
usuniêcie warstwy nawierzch-niowej i bazowej oraz czêœcio-we usuniêcie podk³adu oraz
warstwy gruntowej usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czêœciowe usuniêcie warstwy bazowej usuniêcie wszystkich warstw 60 minut
usuniêcie warstwy nawierzchnio-wej bazonawierzchnio-wej i czêœciowe podk³adu
oraz warstwy gruntowej
usuniêcie wszystkich warstw
ca³kowite usuniêcie war-stwy nawierzchniowej
i bazowej
5 godzin utrzyma³ siê stan uzyskany po 60 minutach
utrzyma³ siê stan uzyskany po 60 minutach Tirolak 2 minuty 20 minut Scansol 2 minuty 20 minut V 33
Preparat Czas dzia³ania
Paint Remover Tirolak V 33 Scansol
20 minut
usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czêœciowe
usuniêcie warstwy bazowej, napêcznienie warstw bazowej,
podk³adowej i gruntowej usuniêcie wszystkich warstw napêcznienie pow³oki malarskiej usuniêcie wszystkich warstw
40 minut usuniêcie wszystkich warstw napêcznienie pow³oki
malarskiej
60 minut napêcznienie pow³oki
malarskiej
5 godzin usuniêcie
wszystkich warstw
Tabela 2 Opis dzia³ania preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Daewoo
Description of activity of paint removers on element of Daewoo car body
Preparat Czas dzia³ania
Paint Remover Tirolak V 33 Scansol
20 minut napêcznienie pow³oki malarskiej usuniêcie wszystkich warstw napêcznienie pow³oki malarskiej
usuniêcie wszystkich warstw
40 minut usuniêcie wszystkich warstw napêcznienie pow³oki
malarskiej
60 minut napêcznienie pow³oki
malarskiej
5 godzin usuniêcie wszystkich
warstw
Tabela 3 Opis dzia³ania preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Ford
Description of activity of paint removers on element of Ford car body
Tabela 4 Opis dzia³ania preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Mercedes
Description of activity of paint removers on element of Mercedes car body
Preparat Czas dzia³ania
Badania sposobu działania preparatów
na wielowarstwowe pokrycia malarskie bocznych elementów karoserii samochodowych
W celu sprawdzenia, czy nachylenie elementów ka-roserii w stosunku do pod³o¿a wp³ywa na si³ê i sposób
dzia³ania preparatów, substancje naniesiono na ele-ment karoserii samochodu marki Ford. Fragele-ment karo-serii od chwili, w której preparaty nanoszono, by³ umieszczony pod k¹tem oko³o 90ow stosunku do pod-³o¿a, co mia³o imitowaæ po³o¿enie bocznych elemen-tów karoserii, np. drzwi czy b³otników (ryc. 9).
Na podstawie wyników doœwiadczenia stwierdzono, ¿e k¹t pochylenia elementu karoserii nie wp³yn¹³ istot-nie na dzia³aistot-nie poszczególnych preparatów. Na ca³ej powierzchni styku preparat – pow³oka malarska nast¹-pi³o ca³kowite usuniêcie jej wszystkich warstw (ryc. 10).
Badania wpływu warunków atmosferycznych na sposób działania preparatów
na wielowarstwowe pokrycia malarskie elementów karoserii samochodowych
Aby ustaliæ, w jaki sposób poszczególne preparaty do usuwania pow³ok malarskich dzia³aj¹ na karoseriê samochodu w warunkach rzeczywistych, naniesiono je na element karoserii pochodz¹cy z samochodu marki Mercedes. Element ten wystawiono nastêpnie na dzia-³anie warunków atmosferycznych na 72 godziny. W tym czasie temperatura powietrza waha³a siê od –2oC do 10oC, wyst¹pi³y równie¿ opady deszczu. W efekcie w wyniku u¿ycia dwóch preparatów, a mia-nowicie Scansol i Tirolak, zosta³y usuniête wszystkie warstwy pow³oki malarskiej. W przypadku preparatu Paint Remover pow³oka malarska zosta³a usuniêta w miejscach wystêpowania mechanicznych uszkodzeñ powierzchni. Preparat V33 nie uszkodzi³ w sposób wi-doczny elementu karoserii.
Preparat Czas dzia³ania
Paint Remover Tirolak V 33 Scansol
20 minut
usuniêcie warstwy nawierzchniowej
usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czêœciowe
usuniêcie warstwy bazowej
napêcznienie i odbarwienie pow³oki malarskiej usuniêcie wszystkich warstw 40 minut usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czêœciowe
usuniêcie warstwy bazowej
usuniêcie wszystkich warstw czêœciowe usuniêcie warstwy nawierzchniowej 60 minut usuniêcie wszystkich warstw ca³kowite usuniêcie warstwy nawierzchniowej i czêœciowe usuniêcie warstwy bazowej
5 godzin utrzyma³ siê stan uzyskany
po 60 minutach
Tabela 5 Opis dzia³ania preparatów do usuwania pow³ok malarskich na element karoserii samochodu marki Honda
Description of activity of paint removers on element of Honda car body
Ryc. 9. Preparaty tu¿ po naniesieniu ich na ele-ment karoserii samocho-du marki Ford (od lewej: Paint Remover, V 33, Ti-rolak, Scansol) Fig. 9. Substances immediately after being imposed on Ford car body (from left: Paint Remover, V 33, Tirolak, Scansol)
Ryc. 10. Pow³oka malar-ska po up³ywie oko³o 5 godzin od momentu na-niesienia preparatów na element karoserii samo-chodu marki Ford Fig. 10. Paint coat after 5 hours since the imposition of paint removers on Ford car body
Badania sposobu działania innych substancji na wielowarstwowe pokrycia malarskie elementów karoserii samochodowych
Poniewa¿ z praktyki wynika, ¿e do uszkadzania sa-mochodowych pow³ok malarskich wykorzystywane s¹ równie¿ œrodki ¿r¹ce wystêpuj¹ce w gospodarstwie do-mowym, postanowiono równie¿ sprawdziæ sposób ich dzia³ania oraz mo¿liwoœci wykrywcze i identyfikacyjne. Wybrane do badañ elementy karoserii poddano dzia³a-niu:
– p³ynu hamulcowego DOT-4 (mieszanina glikoli i ich estrów oraz poliglikoli),
– p³ynu akumulatorowego (37-procentowy wodny roztwór kwasu siarkowego).
Ponadto sprawdzono dzia³anie na pow³oki malar-skie czystych rozpuszczalników, takich jak:
– chlorek metylenu, – chloroform,
– czterochlorek wêgla, – 2-butanon.
Próbki p³ynu hamulcowego i p³ynu akumulatorowe-go nanoszono tym samym sposobem, jak œrodki do usuwania pow³ok malarskich. Chlorek metylenu, chlo-roform, czterochlorek wêgla oraz 2-butanon naniesiono na karoseriê samochodu marki Daewoo, przyk³adaj¹c do niej nas¹czone ww. substancjami waciki. Te zaœ, w celu ograniczenia parowania substancji, przykryto szklanymi szalkami Petriego.
– P³yn hamulcowy po 24-godzinnym dzia³aniu spowodowa³ uszkodzenie (zmatowienie warstwy nawierzchniowej) pow³ok malarskich samocho-dów marki Honda, Polonez i Daewoo. Na elemen-tach karoserii mercedesa i forda nie stwierdzono widocznych uszkodzeñ.
– P³yn akumulatorowy po 24-godzinnym dzia³a-niu spowodowa³ usuniêcie dwóch zewnêtrznych warstw pow³ok malarskich samochodów marki Polonez i Daewoo. W przypadku elementu karo-serii hondy nast¹pi³o jedynie uszkodzenie (zmato-wienie) warstwy nawierzchniowej. P³yn akumula-torowy nie uszkodzi³ elementów karoserii
samo-skich. Uszkodzenia karoserii spowodowane przez ww. substancje zosta³y przedstawione na rycinach 11 i 12.
DOT-4 p³yn akumulatorowy
Honda
Polonez
Daewoo
Ryc. 11. Uszkodzenia samochodowych pow³ok malarskich DOT-4 i p³ynem akumulatorowym
Metodyka badań identyfikacyjnych użytych
preparatów
Wybrane substancje, niszcz¹c pow³oki malarskie, pozostawiaj¹ œlady o ró¿nym stopniu czytelnoœci. Zna-cz¹cy wp³yw na mo¿liwoœci identyfikacyjne u¿ytego œrodka, tak jak zosta³o to ju¿ podkreœlone, maj¹:
– warunki atmosferyczne panuj¹ce w chwili dzia³a-nia substancji,
– sposób zabezpieczania œladów,
– warunki przechowywania zabezpieczonych œla-dów,
– czas, jaki up³yn¹³ od momentu zabezpieczenia œladów do momentu ich badania.
Wp³yw na wynik postêpowania ma w ostatnim eta-pie odpowiednio opracowana jak najskuteczniejsza metodyka badañ analitycznych, która powinna zagwa-rantowaæ wykrycie danych substancji.
Przygotowanie próbek do badań metodami spektrofotometrii w podczerwieni (FTIR) i chromatografii gazowej sprzężonej z detektorem masowym (GC/MS)
Próbki do badañ przygotowano w sposób ju¿ opisa-ny (ryc. 13). Ka¿dy z preparatów wraz z fragmentami zniszczonej pow³oki malarskiej pobierano nastêpnie do zamykanych zakrêtkami, szklanych probówek o pojem-noœci 5 ml. Próbki pobierano po: 2, 6, 24, 48, 72, 80 i 96 godzinach od momentu naniesienia. Do badañ me-tod¹ FTIR wykorzystano tylko próbki pobrane z karose-rii samochodów marki Daewoo, Polonez i Honda. W przypadku badañ metod¹ GC/MS wykorzystano wszystkie przygotowane próbki.
Dodatkowo, w celu sprawdzenia wp³ywu warunków atmosferycznych na mo¿liwoœæ identyfikacji substancji, pobrano próbki po 72 godzinach naniesione na karose-riê samochodu marki Mercedes, ca³y czas wystawionej na dzia³anie warunków atmosferycznych.
Do czasu rozpoczêcia badañ wszystkie pobrane próbki by³y przechowywane w warunkach pokojowych oko³o trzech tygodni. Warunki te mia³y symulowaæ czas up³ywaj¹cy od momentu prawid³owego zabezpieczenia œladu do chwili rozpoczêcia badañ w laboratorium kry-minalistycznym.
W przypadku badañ zarówno metod¹ FTIR, jak i GC/MS w analizowanych próbkach szukano g³ów-nych zwi¹zków wchodz¹cych w sk³ad preparatów, a mianowicie: chlorku metylenu oraz 2-butanonu i 1-metylo-2-pirolidonu. Obecnoœæ chlorku metylenu jest charakterystyczna dla preparatów: Scansol, Tirolak i Paint Remover, natomiast obecnoœæ 2-butanonu i 1-metylo-2-pirolidonu dla œrodka V 33.
Badania metodą FTIR
Przygotowane próbki poddano badaniom z u¿yciem spektrofotometru w podczerwieni firmy Shimadzu mo-del FTIR 8400S metod¹ transmisyjn¹ z wykorzysta-niem celi diamentowej dla próbek sta³ych (DC-2). Uzy-skane widma poszczególnych substancji porównywa-no z widmami zarejestrowanymi dla próbek preparatów pobieranych bezpoœrednio z opakowañ, w których by³y konfekcjonowane, oraz z widmami znajduj¹cymi siê w bibliotekach. Wykonano równie¿ dwa widma wzorco-we dla czystych substancji wystêpuj¹cych w badanych preparatach, a mianowicie dla chlorku metylenu i 2-bu-tanonu.
Po przeprowadzeniu badañ stwierdzono, ¿e: – po 2 godzinach dzia³ania uzyskane widma (prepa-raty: Scansol, Tirolak, Paint Remover; samochody marki: Daewoo, Polonez i Honda) zawieraj¹ m.in. piki charakterystyczne dla chlorku metylenu.
– po 6 godzinach dzia³ania uzyskane widma próbek po dzia³aniu Scansolu i Tirolaku zawieraj¹ m.in. piki charakterystyczne dla chlorku metylenu. Dla próbek pobranych po dzia³aniu preparatu Paint Remover obecnoœæ chlorku metylenu w widmie stwierdzono na elemencie karoserii pochodz¹cym jedynie z samocho-du marki Polonez.
– po 24 godzinach dzia³ania uzyskane widma pró-bek nie zawiera³y pików charakterystycznych dla chlor-ku metylenu.
W przypadku preparatu V 33 obecnoœæ 1-metylo-2--pirolidonu stwierdzono jeszcze po 24 godzinach na wszystkich wybranych do badañ elementach karoserii.
Widma charakterystyczne dla 2-butanonu uzyskano dla próbek pobranych ze wszystkich badanych ele-mentów karoserii jeszcze po 6 godzinach. Dla próbek pobranych po 24 godzinach obecnoœæ 2-butanonu Ryc. 13. Sposób naniesienia preparatów na jeden z elementów karoserii oraz wygl¹d pow³oki malarskiej po zadzia³aniu preparatów: V 33, Tirolak, Scansol i Paint Remover
Fig. 13. Manner of imposition of substances onto an element of car and view of paint coat afer treatment with V 33, Tirolak, Scansol and Paint Remover
stwierdzono na elementach karoserii pochodz¹cych z samochodów marki Honda i Polonez, natomiast po 48 godzinach w ¿adnej z badanych próbek nie stwier-dzono obecnoœci 2-butanonu.
Szczegó³owe wyniki badañ przedstawiono w tabe-lach 6 i 7.
Czas [h] Polonez Daewoo Honda
Scansol i Tirolak 2 + + + 6 + + + 24 – – – Paint Remover 2 + + + 6 + – – 24 – – –
Czas [h] Polonez Daewoo Honda
1-metylo-2-pirolidon 2 + + + 6 + + + 24 + + + 2-butanon Tabela 6 Czasy, po jakich stwierdzano jeszcze obecnoœæ chlorku metylenu na karoseriach poszczególnych samochodów
potraktowanych preparatami
Time after which the presence of methylene chloride was still detected on body of specific cars treated
with substances
Tabela 7 Czasy, po jakich stwierdzano jeszcze obecnoϾ 1-metylo-2-pirolidonu i 2-butanonu na karoseriach
samochodów potraktowanych preparatem V 33 Times after which the presence of 1-methyl-2piralidone
and 2-butanone was still detected on car body treated with V 33 substance Pozycje pików: 2975.96 1504.37 1263.29 2937.38 1460.01 1172.64 1714.6 1427.23 1112.85 1701.1 1404.08 1085.85 1689.53 1365.51 985.557 1681.81 1298 945.055
Ryc. 14. Widmo w podczerwieni oraz czêstotliwoœci pasm drgañ charakte-rystycznych dla preparatu V 33
Fig. 14. Infrared spectrum and band vibration frequency characteristic for V 33 Pozycje pików: 3055.03 881.408 2929.67 744.472 1421.44 740.614 1265.22 732.9 1087.78 705.898 1047.27
do fazy sta³ej SPME z wykorzystaniem w³ókna sorp-cyjnego (firmy Supelco) pokrytego faz¹ polidimetylo-siloksanu (PDMS) o gruboœci 100 μm. Zastosowano kolumnê kapilarn¹ RTX – 5MS o œrednicy 0,25 mm, d³ugoœci 15 m i gruboœci filmu 0,25 μm. Rozdzia³ od-bywa³ siê w zaprogramowanym gradiencie tempera-tury: 40oC – 5 minut, 40oC – 280oC z przyrostem 16oC na minutê i 280oC na 5 minut. Ca³kowity czas analizy wynosi³ 25 minut, a temperatura dozownika 240oC. Gazem noœnym by³ hel o przep³ywie przez ko-lumnê 1ml/min. Skanowanie odbywa³o siê w zakresie wartoœci m/z od 10 do 450.
Probówki z preparatami na czas ekstrakcji (w celu zwiêkszenia jej wydajnoœci) umieszczano na 15 minut w termobloku nastawionym na temperaturê 40oC. Aby unikn¹æ uszkodzenia w³ókna przez chlorek metylenu, który jest dobrym rozpuszczalnikiem fazy PDMS, bada-nia preparatów rozpoczêto od próbek pobranych z ele-mentów karoserii po 72 godzinach. Przed wykonaniem analiz w³ókno sorpcyjne poddano kondycjonowaniu w gor¹cym dozowniku chromatografu gazowego zgod-nie z wytycznymi producenta. Kondycjonowazgod-nie w³ók-na przeprowadzono równie¿ przed badaniem próbek preparatów pobranych po 80 i 96 godzinach. Zareje-strowane widma masowe wykrytych zwi¹zków porów-Pozycje pików: 3382.91 1456.16 748.329 3055.03 1419.51 740.614 2972.1 1265.22 703.969 2925.81 1083.92 466.741 2854.45 1049.2 1558.38 879.48
Ryc. 16. Widmo w podczerwieni oraz czêstotliwoœci pasm drgañ charakte-rystycznych dla preparatu Tirolak
Fig. 16. Infrared spectrum and band vibration frequency characteristic for Tirolak Pozycje pików: 2970.17 1087.78 2925.81 1049.2 1456.16 950.841 1379.01 881.4 1265.22 740.614 1128.28 705.898
Ryc. 17. Widmo w podczerwieni oraz czêstotliwoœci pasm drgañ charakte-rystycznych dla preparatu Paint Remover
Fig. 17. Infrared spectrum and band vibration frequency characteristic for Paint Remover
Pozycje pików: 3053.11 1265.22 2985.6 894.909 2925.81 750.258 2360.71 705.898 2306.71 455.169 1421.44 418.524
Ryc. 18. Widmo w podczerwieni oraz czêstotliwoœci pasm drgañ charakte-rystycznych dla chlorku metylenu
Fig. 18. Infrared spectrum and band vibration frequency characteristic for methylene chloride
Pozycje pików: 3525.63 1415.65 945.055 2979.82 1365.51 759.901 2939.31 1209.28 590.177 1724.24 1172.64 518.81 1710.74 1087.78 406.952 1460.01 997.129
Ryc. 19. Widmo w podczerwieni oraz czêstotliwoœci pasm drgañ charakte-rystycznych dla 2-butanonu
Fig. 19. Infrared spectrum and band vibration frequency characteristic for 2-butanone
nywano ze znajduj¹cymi siê w bibliotece NIST 98 wid-mami masowymi chlorku metylenu, 2-butanonu i 1-me-tylo-2-pirolidonu.
Wyniki badañ przedstawiono w tabelach 8 i 9.
dla badanych preparatów: chlorku metylenu, 2-butano-nu i 1-metylo-2-pirolido2-butano-nu. W przypadku chlorku mety-lenu w jego widmie masowym najbardziej charaktery-styczne s¹ cztery jony o wartoœciach m/z równych 49, 51, 84 i 86. Poniewa¿ rozdzia³ chromatograficzny lot-nych zwi¹zków na stosunkowo krótkiej 15-metrowej kolumnie jest ma³o efektywny, CH2Cl2 nie jest wykry-wany w postaci ostrego, wyodrêbnionego piku, lecz w postaci doœæ szerokiego „pasma”, czêœciowo nak³a-daj¹cego siê na sygna³y pochodz¹ce z powietrza (jony 28, 32, 18, 40, 44) oraz innych lotnych sk³adników we wstrzykniêtej próbce. Uzyskanie czytelnego widma (ryc. 21) czêsto wymaga umiejêtnego pos³ugiwania siê opcj¹ odejmowania t³a. Pomocne bywa te¿ wyœwietle-Pozycje pików: 2924 1298 928 2884 1265 851 1684 1227 656 1504 1173 559 1460 1113 471 1427 1024 1402 986
Ryc. 20. Widmo w podczerwieni oraz czêstotliwoœci pasm drgañ charakte-rystycznych dla 1-metylo-2-pirolidonu
Fig. 20. Infrared spectrum and band vibration frequency characteristic for 1-methyl-2-pirolidone
Czas [h] Polonez Daewoo Honda Ford
preparat Paint Remover
24 + + nie badano nie badano
48 + – – – 72 – – – – preparat Scansol 72 + + + + 80 + + + + Tabela 8
Obecnoœæ chlorku metylenu w próbkach po dzia³aniu preparatów: Paint Remover, Scansol,
Tirolak na karoserie samochodów
Presence of methylene chloride in samples after treatment of car with Paint Remover, Scansol, Tirolak
Tabela 9
Obecnoœæ chlorku metylenu w próbkach po dzia³aniu preparatów: Paint Remover, Scansol,
Tirolak na karoseriê samochodu marki Mercedes wystawion¹ na dzia³anie warunków atmosferycznych Presence of methylene chloride in samples after treatment
of Mercedes car body with Paint Remover, Scansol, Tirolak and exposure to atmosphericfactors
Czas [h] Tirolak Scansol Paint Remover
nie wyniku w postaci chromatogramu odpowiedniego pr¹du jonowego (ryc. 22).
W próbkach V 33 pobranych po 72 godzinach od momentu naniesienia stwierdzono obecnoœæ dwóch g³ównych sk³adników preparatu: 2-butanonu i 1-mety-lo-2-pirolidonu (ryc. 23). 1-metylo-2-pirolidon by³ wy-raŸnie widoczny nawet po up³ywie 1 miesi¹ca od mo-mentu naniesienia. We wszystkich badanych próbkach
wystêpowa³y ponadto wêglowodory aromatyczne i ali-fatyczne typowe dla benzyn.
Badanie pH miejsc poddanych działaniu substancji niszczących samochodowe powłoki malarskie
Po up³ywie miesi¹ca od momentu naniesienia pre-paratów Scansol, Tirolak i Paint Remover oraz p³ynu akumulatorowego na elementy karoserii zbadano pH naniesionych substancji. Do badañ wykorzystano zwil-¿one wod¹ destylowan¹ uniwersalne papierki wskaŸni-kowe firmy POCH Gliwice, które przyk³adano nastêp-nie do karoserii w miejscach nanastêp-niesienia ww. substan-cji. Wszystkie badane preparaty do usuwania pow³ok malarskich wykaza³y odczyn pH = 10, a p³yn akumula-torowy pH = 2.
Podsumowanie
W oparciu o uzyskane wyniki badañ stwierdzono, ¿e preparaty do usuwania pow³ok malarskich mog¹ w ci¹-gu 10–20 minut uszkodziæ, a niektóre z nich nawet ca³-kowicie usun¹æ wszystkie warstwy samochodowej po-w³oki malarskiej. Najsilniejszymi preparatami, które mog³y usun¹æ pow³oki malarskie ze wszystkich wybra-nych do badañ elementów karoserii, by³y Scansol i Ti-rolak. Paint Remover okaza³ siê mniej skuteczny. W przypadku elementu karoserii samochodu marki Po-lonez preparat nie usun¹³ warstwy podk³adowej.
Najwolniej dzia³aj¹cym i najmniej skutecznym pre-paratem spoœród badanych by³ V 33. Preparat ten nie usun¹³ wszystkich warstw pow³ok malarskich karoserii samochodów marki Polonez i Honda, w pozosta³ych przypadkach usuniêcie wszystkich warstw pow³ok na-st¹pi³o po blisko 5 godzinach.
Ze wzglêdu na konsystencjê preparatów (pianka, ¿el) k¹t pochylenia elementów karoserii samochodu nie wp³ywa znacz¹co na ich dzia³anie. Wa¿nym czyn-nikiem obni¿aj¹cym efektywnoœæ zastosowania prepa-ratów s¹ warunki atmosferyczne, tj. niska temperatura od –2oC do 10oC oraz opady deszczu czy œniegu.
G³ównym sk³adnikiem – rozpuszczalnikiem, który wchodzi w sk³ad preparatów Scansol, Tirolak i Paint Remover jest chlorek metylenu. W przypadku prepara-tu V 33 s¹ to 2-butanon i 1-metylo-2-pirolidon. W sk³ad wszystkich badanych preparatów wchodz¹ wêglowo-dory.
Rozpuszczalniki zawarte w ww. preparatach oraz np. chloroform w czystej postaci, ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci fizyczne (bardzo lotne p³yny), nie uszko-dzi³y pow³oki malarskiej. Dopiero po zabezpieczeniu ich przed odparowaniem pow³oka malarska ulega uszkodzeniu. Ma³o skutecznymi substancjami okaza³y Ryc. 22. Wynik analizy SPME GC/MS próbki preparatu Paint Remover
po-branej z pow³oki malarskiej samochodu Polonez po 24 godzinach od mo-mentu naniesienia. Od góry: chromatogram ca³kowitego pr¹du jonowego (TIC), chromatogram pr¹du jonowego 49, widmo masowe charakterystycz-ne dla CH2Cl2.
Fig. 22. Result of SPME GC/MS analysis of Paint Remover sample collected from Polonez car paint coat after 24 hours since imposition. From the top: Total lon Current (TIC) chromatogram, ion current 49 chromatogram, mass spectrum characteristic for CH2Cl2.
Ryc. 23. Wynik analizy SPME GC/MS próbki preparatu V 33 pobranej z pow³oki malarskiej samochodu marki Ford po 72 godzinach od momen-tu naniesienia. Od góry: chromatogram pr¹dów jonowych 43 i 98, widma masowe charakterystyczne dla 2-butanonu i 1-metylo-2-pirolidonu. Fig. 23. Result of SPME GC/MS analysis of V 33 sample collected from Ford car paint coat after 72 hours since imposition. From the top: Total Ion Current (TIC) 43 and 98 chromatogram, mass spectra characteristic for 2-butanone and 1-methyl-2-pirolidone.
siê równie¿ p³yn hamulcowy i akumulatorowy oraz czterochlorek wêgla.
W przypadku uszkodzenia karoserii samochodu nie-znan¹ substancj¹ nale¿y ow¹ substancjê zabezpieczyæ w mo¿liwie najkrótszym czasie – w szczelnym pojem-niku, np. zamykanej zakrêtk¹ szklanej probówce. Po-prawnie zabezpieczone próbki do badañ mog¹ byæ przechowywane w temperaturze pokojowej przez mie-si¹c, a najprawdopodobniej znacznie d³u¿ej. Zabezpie-czenie substancji w ci¹gu 6 godzin od momentu jej na-niesienia na karoseriê umo¿liwi identyfikacjê g³ównych sk³adników metod¹ spektrofotometrii w podczerwieni.
Metod¹ badawcz¹, która umo¿liwia zidentyfikowa-nie chlorku metylenu (g³ówny sk³adnik trzech spoœród czterech wybranych do badañ preparatów) nawet po 96 godzinach od momentu naniesienia badanych sub-stancji na karoseriê, jest metoda GC/MS z wykorzysta-niem mikroekstrakcji do fazy sta³ej SPME. G³ówny sk³adnik preparatu V 33, tj. 2-butanon, jest wykrywalny omawian¹ metod¹ po 72 godzinach, a 1-metylo-2-piro-lidon nawet po miesi¹cu od momentu naniesienia na karoseriê. Uzyskanie widma w podczerwieni charakte-rystycznego dla wêglowodorów, których widma zosta³y przedstawione, mo¿e równie¿ wskazywaæ na u¿ycie preparatu do usuwania pow³ok malarskich. Nale¿y jed-nak w takim przypadku pobraæ próbkê „œlep¹” w posta-ci niezanieczyszczonego preparatem fragmentu po-w³oki malarskiej. Zbadanie takiej próbki mo¿e wyklu-czyæ sytuacjê, w której obecnoœæ wêglowodorów zwi¹-zana jest np. z nawoskowaniem karoserii samochodu. Przed przyst¹pieniem do badañ metodami instru-mentalnymi wskazane jest zbadanie pH otrzymanej do badañ substancji. Uzyskanie pH alkalicznego b¹dŸ obojêtnego wskazywaæ mo¿e na fakt, ¿e ma siê do czynienia z preparatem do usuwania pow³ok malar-skich, a pH kwaœne wskazywaæ mo¿e na zastosowanie np. p³ynu akumulatorowego. Badanie pH pozwoli tak¿e ukierunkowaæ dalsze badania i wykluczyæ czêœæ prepa-ratów.
Nale¿y równie¿ pamiêtaæ, ¿e wyniki omówionych badañ mo¿na potwierdziæ lub uzupe³niæ o dodatkowe informacje u³atwiaj¹ce identyfikacjê, wykorzystuj¹c in-ne metody.
PRZYPISY
1 A. KuŸnicki, M. Mielniczuk: Chemiczne œrodki stoso-wane do usuwania pow³oki lakierniczej podczas badañ oznaczeñ identyfikacyjnych pojazdów, opracowanie nie-publikowane, za zgod¹ autorów,
2 J. Zawadzki: Lakierowanie samochodów, WNT, War-szawa 1988; G. Piotrowski: Wykorzystanie spektrosko-pii w podczerwieni oraz rzeczowych i komputerowych baz danych w badaniach samochodowych pow³ok la-kierniczych, „Problemy Kryminalistyki” 2002, nr 237, s. 8–19,
3 Karta charakterystyki preparatu do usuwania pow³ok la-kierniczych Paint Remover opracowana przez Sewamil Firma Chemiczna,
4 Karta charakterystyki niebezpiecznego preparatu Tirolak Super. Œrodek do usuwania pow³ok malarskich i lakierni-czych, opracowana przez Trio Sp. z o.o.,
5 Karta charakterystyki preparatu Scansol do usuwania starych farb i lakierów opracowana przez Scandia Co-smetics S.A.,
6 Karta charakterystyki preparatu niebezpiecznego. Œro-dek do usuwania starych pow³ok V 33, opracowana przez Dzia³ techniczny, V 33 Polska Sp. z o.o., 7 http://www.standard.pl
8 http://www.poch.com.pl,
9 Karta charakterystyki substancji niebezpiecznej i prepa-ratu niebezpiecznego 1-metylo-2-pirolidonu, opracowa-na przez POCH S.A.
