ANNA KOSZELNIK-LESZEK
DYNAMIKA POBIERANIA NIKLU
PRZEZ DWIE ODMIANY JĘCZMIENIA JAREGO
DYNAMICS OF NICKEL UPTAKE
BY TWO SPRING BARLEY VARIETIES
Katedra Botaniki i Fizjologii Roślin, Akademia Rolnicza we Wrocławiu
A b s tr a c t: T he e ffe c t o f so il contam ination w ith different nickel d o ses w as studied in pot
exp erim en t on grow th, yield , uptake o f nickel and ch em ical co m p o sitio n o f tw o spring barley varieties (O rlik and R udzik). T he research o b jective w as to com pare the d ynam ics o f n ickel uptake by plants during the grow ing season. It w as found that nickel content in spring barley depended on this elem en t concentration in the soil and on the stage o f d evelop m en t. T he exp erim en t results sh o w different sen sib ility o f tw o spring barley varieties to nick el. T he higher n ick el content w as found in Orlik, the low er - in R udzik variety. T he critical n ick el d o se cau sin g y ield d ecrease w as 60 m g • kg-1 in the ca se o f Orlik variety, and 9 0 m g • kg_1for R udzik variety.
S ło w a k lu c z o w e : ję c z m ie ń jary, m etale cięż k ie, n ikiel, N i - zaw artość, N i - to k sy czn o ść. K e y w o r d s : spring barley, heavy m etals, nick el, N i - content, N i - toxicity
WSTĘP
Nikiel należy do grupy metali ciężkich szeroko rozpowszechnionych w środowi sku przyrodniczym [Kabata-Pendias 1993]. W warunkach niezmienionych przez człowieka, naturalna koncentracja tego pierwiastka w naszych glebach wynosi od 1,0 do 50 mg • kg-1 [Terelak, Piotrowska 1997] i zależy od szeregu czynników, z których najważniejsze to: pochodzenie i skład chemiczny skały macierzystej, procesy wietrze nia oraz skład granulometryczny [Czarnowska, Gworek 1991; Grzywnowicz 1997; Gąszczyk, Jackowska 1991; Jasiewicz, Antonkiewicz 1997].
W ostatnich jednak latach wzrosła w środowisku glebowym zawartość niklu pochodzenia antropogenicznego stwierdzana tylko w pobliżu ośrodków przemysło wych. W ynika to z wszechstronnego zastosowania tego pierwiastka w różnych gałęziach przemysłu, np. przemysł papierniczy, produkcja nawozów, rafinacja ropy naftowej, odlewnie stali, motoryzacja [Świderska-Bróż 1993].
42 A. K oszelnik-Leszek
W zrostowi stężenia tego metalu w glebie towarzyszy na ogół wzrost jego koncen tracji w tkankach roślinnych, co może okazać się przyczyną wielu niekorzystnych zmian i procesów zachodzących w ich organizmach [Beckett, Davis 1977; Spiak 1993]. Wykazano bowiem, że nadmiar niklu wpływa na niewłaściwe funkcjonowanie aparatu fotosyntetycznego [Drążkiewicz 1994]. W warunkach podwyższonej zawar tości tego pierwiastka w podłożu obserwujemy również zachwianie równowagi jonowej w organizmach roślinnych, co prowadzi do zaburzeń w metabolizmie skład ników pokarmowych, np. żelaza [Alloway 1995]. Dotychczasowe badania wykazały także niezbędność tego pierwiastka np. w procesie wiązania wolnego azotu, zwłasz cza przez mikroorganizmy [Ruszkowska 1991]. Ponadto nikiel wchodzi w skład enzymu ureazy, aktywuje również argininę i szereg peptydaz [Knypl 1980]. Tempo pobierania i kumulacji niklu w roślinach uwarunkowana jest m.in. gatunkiem, odmia ną czy w końcu fazą rozwojową rośliny [Webber 1972; Ziółek i in. 1997; Jasiewicz, Sentor 1997].
Celem pracy było porównanie wrażliwości dwóch wybranych odmian jęczm ienia jarego na nadmierne stężenie niklu w podłożu oraz prześledzenie dynamiki pobierania
tego metalu przez rośliny doświadczalne w zależności od fazy rozwojowej.
MATERIAŁ I METODY
Doświadczenie prowadzono w hali wegetacyjnej w wazonach typu W agnera o pojemności 15 kg gleby w czterech powtórzeniach. Podłożem była gleba płowa wytworzona z piasku gliniastego lekkiego o odczynie lekko kwaśnym (pH w roztwo rze 1 mol KC1 • dm-3 wynosiło 6,3), o wysokiej zawartości fosforu przyswajalnego (P - 174 mg • kg-1) i potasu przyswajalnego (K - 206 mg • kg-1) oraz średniej zawartości magnezu rozpuszczalnego (Mg - 65 mg • kg-1 ). Koncentracja niklu w glebie kształtowała się na poziomie stwierdzonym w glebach niezanieczyszczonych i wynosiła: formy całkowite 9,8 mg • kg-1, formy rozpuszczalne w 1 mol • dm-3 HCl - 1 , 9 mg kg-1.
Gleby nawieziono azotem w ilości 1,0 g N na wazon, jako NH4N 0 3 w postaci roztworu. Dawka azotu została podzielona: 0,5 g N/wazon zastosowano przedsiewnie i 0,5 g N/wazon pogłównie. Z uwagi na wysoką zawartość makroskładników nie stosowano nawożenia fosforem, potasem i magnezem. Nikiel dodano do podłoża jako N iS 0 4 • 7 H20 w postaci roztworu w ilościach 0, 30, 60, 90, 120 mg • kg-1 gleby. W szystkie obiekty założono w 12 powtórzeniach - przeznaczając po 4 z każdej kombinacji do sprzętu w kolejnych fazach rozwojowych rośliny doświadczalnej.
Na tak przygotowanym podłożu uprawiano jęczmień jary, jego dwie odmiany Orlik i Rudzik. Charakterystyka odmian badanych w doświadczeniu:
Rudzik - odmiana browarna, o dużej wartości technologicznej ziarna, charakte ryzuje się przeciętną zdrowotnością i dużą odpornością na wyleganie,
Orlik - odmiana browarna, o wysokiej wartości technologicznej ziarna, charakte ryzuje się wyjątkowo dużą odpornością na mączniaka.
W okresie wegetacji roślin gleby utrzymywano w stałej wilgotności wynoszącej 60% maksymalnej pojemności wodnej i prowadzono systematyczną obserwację wzrostu i rozwoju.
Zbioru części nadziemnych jęczmienia jarego dokonano w trzech fazach: krzewie nie, kłoszenie i kwitnienie. Po wysuszeniu i określeniu wysokości plonów, próbki zmielono i przygotowano do dalszych analiz chemicznych. Uzyskane plony poddano ocenie statystycznej. Istotność różnic plonów określono na podstawie analizy zmien ności metodą serii niezależnych z trzema niewiadomymi.
Nikiel w materiale roślinnym oznaczono techniką ASA po spopieleniu próbki i rozpuszczeniu popiołu w 1 mol H N 0 3 • dm-3.
Każdorazowo, po zbiorze roślin, pobrano próbki glebowe, w których oznaczono odczyn w Imol KC1 • dm-3, metodą potencjometryczną oraz zawartość niklu całko witego (mineralizacja z HC104) i jego form rozpuszczalnych w 1 mol HC1 • dm“3 techniką ASA.
Na podstawie uzyskanych wyników obliczono wartość pobrania niklu i wyznaczo no dynamikę gromadzenia tego pierwiastka w roślinach doświadczalnych.
WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA
W pły w niklu na w egetację i p lo no w anie roślin
W schody roślin na wszystkich obiektach były wyrównane. W ciągu całego okresu wzrostu i rozwoju obie odmiany na obiektach kontrolnych i przy najniższej dawce (30 mg Ni w glebie) nie różniły się od siebie. W miarę wzrostu dawek niklu nastąpiło zahamowanie ich wzrostu i rozwoju. Na liściach zauważono nasilające się wraz z wielkością dawki objawy toksyczności: pasiastość, skręcenie oraz przebarwienia blaszek liściowych.
W ciągu całego okresu wegetacji obserwowano zróżnicowane reakcje roślin obu odmian jęczmienia na wzrost zawartości niklu w podłożu. Przy analogicznych pozio mach skażenia gleby, rośliny odmiany Orlik charakteryzowały się mniejszą ilością zielonej masy oraz wyraźniejszymi objawami nadmiaru niklu niż rośliny odmiany Rudzik.
Plon suchej masy obu odmian jęczmienia uzyskany w poszczególnych fazach rozwojowych przedstawiono w tabeli 1. Przeprowadzona ocena statystyczna wyka zała znaczne różnice w reakcji porównywanych odmian na wprowadzone do gleby dawki niklu. We wszystkich analizowanych fazach rozwojowych zarówno w kombi nacji kontrolnej, jak i na obiektach z niklem jęczmień odmiany Rudzik dał istotnie wyższe plony niż jęczmień odmiany Orlik. Potwierdza to badania Ziółek i in. [1997], którzy również w obrębie jednego gatunku (odmiany bobiku) stwierdzili duże zróż nicowanie reakcji na podwyższone zawartości badanego pierwiastka w glebie. W przypadku obu porównywanych odmian jęczmienia wraz ze wzrostem stężenia niklu w podłożu następował spadek plonu, z tym że zaobserwowano istotne ograniczenie ilości masy uzyskanej dla odmiany Orlik już w kombinacji z 60 mg Ni • kg-1. Dla odmiany Rudzik szkodliwy wpływ nadmiaru tego metalu zależał od fazy rozwojowej - w fazie krzewienia i kłoszenia istotny spadek plonu stwierdzono dopiero po zastosowaniu 90 mg Ni • kg-1, a w fazie kwitnienia ograniczenie ilości masy wystąpiło już przy 60 mg Ni • kg-1. Wartości te są znacznie wyższe niż podawane w literaturze. Gambuś [1997] podaje za Bergmanem, że szkodliwy wpływ niklu na rośliny może
44 A. Koszelnik-Leszek
T A B E L A 1. Plon s.m. części nadziem nych badanych odmian jęczm ienia jarego w g z wazonu TA B L E 1. Y ield o f above ground part DM o f spring barley [g per pot]
D awka Ni Jęczm ień jary - ORLIK - Spring barley Jęczmień jary - R U D Z IK - Spring barley [m g • kg-1 krzew ienie kłoszenie kwitnienie krzewienie kłoszenie kw itnienie gleby]
D o se o f Ni [mg • kg-1
soil]
tillering earing flowering tillering earing flowering
0 13,3 40,6 72,9 17,0 43,1 78,0
30 13,1 38,7 71,9 19.2 45,2 80,0
60 10,0 32,0 54,7 18,5 46,6 73,3
90 7,2 25,4 37,1 15,4 41,7 66,4
120 4,3 17,0 33,4 12,6 39,9 67,4
NIRq 05-o d m ia n a = 0,811; dawka = 1,795; faza =1,191; interakcja: dawka x faza=2,679; interakcja: odmiana X faza = 1,066; interakcja: odmiana x dawka = 1,692; L S D 005 - varieties = 0,811; dose = 1,795; stage = 1,191; interaction: dose x stage = 2,679; interaction: varieties x stage = 1,066 ; interaction: varieties x dose = 1,692
wystąpić na glebach piaszczystych przy dawce większej niż 12 mg Ni • kg-1 , a na glebach ciężkich przy dawce powyżej 25 mg Ni • kg-1. Obie odmiany różniły się również pod względem stopnia redukcji plonów pod wpływem wprowadzonego niklu. Dla odmiany Orlik wartością krytyczną powodującą spadek plonu większy niż 25% [Smith 1996] okazała się dawka 60 mg Ni • kg-1. Przy wyższych koncentracjach tego metalu stopień redukcji plonu uwarunkowany był fazą rozwojową i tak po zastoso waniu 120 mg Ni • kg-1 w fazie krzewienia plon był o 68%, w fazie kłoszenia o 58%, a fazie kwitnienia o 45% niższy niż zebrany na obiekcie zerowym. W yniki te wskazują na wzrost wraz z wiekiem odporności roślin testowych na obecny w podłożu nikiel. W przypadku odmiany Rudzik redukcja plonu o 26% w stosunku do uzyskanego w kombinacji kontrolnej wystąpiła jedynie w fazie krzewienia po wprowadzeniu 120 mg Ni • kg-1. W kolejnych fazach spadek plonu był znacznie mniejszy i wynosił 7,4% w fazie kłoszenia oraz 13,6% w fazie kwitnienia.
Z aw arto ść, po b ran ie oraz dy n am ik a p o b ieran ia niklu przez rośliny Pobieranie niklu i jego kumulacja w roślinie (tabele 2, 3,4) jest różna w kolejnych fazach rozwojowych [Szukalski 1979; Kabata-Pendias 1993]. Na ogół ilość groma dzonego niklu w tkankach roślinnych obniża się w ciągu wegetacji [Lityński, Jurko wska 1982]. Jak podaje Szukalski [1979], w pszenicy pochodzącej z doświadczenia lizymetrycznego najwyższa zawartość tego metalu wystąpiła w fazie krzewienia. W następnych okresach rozwoju jego ilość wyraźnie malała. Uzyskane w badaniach wyniki potwierdzają te dane.
Największą koncentracją niklu charakteryzowały się rośliny jęczm ienia zebrane w fazie krzewienia. W późniejszych fazach rozwojowych (kłoszenie, kwitnienie) stężenie niklu na jednostkę masy było wyraźnie mniejsze.
W e wszystkich fazach rozwojowych jęczmienia w miarę wzrostu dawki niklu zwiększała się koncentracja tego metalu w częściach nadziemnych tej rośliny obu
T A B E L A 2. Zawartość [mg • kg 1 s.m.] oraz pobranie niklu [mg na wazon] przez jęczm ień jary w fazie krzewienia
TA B L E 2. N ickel content [mg • kg-1 DM] and uptake [mg per pot]) by spring barley in tillering stage Dawka Ni [mg • kg“1 gleby] D o se o f N i [mg • kg-1 soil] ORLIK RUDZIK zawartość content pobranie uptake zawartość content pobranie uptake 0 1,6 0,02 1,6 0,03 30 8,4 0,11 9,2 0,18 60 19,1 0,19 24,0 0,44 90 34,4 0,25 42,5 0,61 120 67,0 0,29 61,4 0,78
odmian. W ielkość wzrostu stężenia uwarunkowana była właściwościami odmiano wymi oraz ilością niklu w podłożu. W ciągu całego okresu wegetacji jęczmień odmiany Orlik uprawiany na glebie, do której wprowadzono 30,60 lub 90 mg Ni kg-1, charakteryzował się niższą zawartością analizowanego metalu niż odmiana Rudzik, natomiast przy najwyższej dawce (120 mg Ni • kg-1) stwierdzono mniejsze stężenie tego metalu w roślinach odmiany Rudzik niż w roślinach odmiany Orlik.
Pobieranie niklu przez dwie odmiany jęczmienia (tabele 2 ,3 ,4 ) było ściśle zależne od stężenia tego metalu w glebie oraz wrażliwości porównywanych odmian. We wszystkich analizowanych fazach rozwojowych jęczmień odmiany Orlik pobrał wyraźnie mniej niklu niż w analogicznych obiektach jęczmień odmiany Rudzik.
Analizując dynamikę pobierania niklu między analizowanymi fazami (rys. 1) przez porównywane odmiany stwierdzono, że na obiektach zanieczyszczonych ni klem w dawkach 30, 60, 90, mg • kg-1 odmianę Orlik charakteryzowało znacznie słabsze niż odmianę Rudzik pobieranie tego metalu od wschodów do krzewienia, później między krzewieniem a kłoszeniem proces kumulacji przebiegał najintensyw niej. Natomiast przy tych samych poziomach niklu w glebie odmiana Rudzik najin tensywniej pobierała nikiel w pierwszym okresie rozwoju (wschody - krzewienie).
T A B E LA 3. Zawartość [mg • kg 1 s.m.] oraz pobranie niklu [mg na wazon] przez jęczm ień jary w fazie kłoszenia
rABLE 2. N ickel content [mg • kg-1 DM] and uptake [mg per pot] by spring barley iin earing stage Dawka Ni [mg • kg“1 gleby] D o se o f Ni [mg • k g '1 soil] ORLIK RUDZIK zawartość content pobranie uptake zawartość content pobranie uptake 0 1,4 0,06 1,4 0,06 30 4,7 0,18 6,5 0,29 60 12,1 0,39 11,9 0,55 90 20,8 0,53 22,5 0,94 120 40,2 0,68 32,0 1,28
46 A. Koszelnik-Leszek
T A B E LA 4. Zawartość [mg • kg-1 s.m.] oraz pobranie niklu [mg na wazon] przez jęczm ień jary w fazie kwitnienia
TA B L E 4. N ickel content [mg • kg-1 DM] and uptake [mg per pot] by spring barley in flowering stage Dawka Ni [mg • kg-1 gleby] D ose o f Ni [mg • kg-1 soil] ORLIK RUDZIK zawartość content pobranie uptake zawartość content pobranie uptake 0 1,6 0,12 1,3 0,10 30 4,0 0,29 5,0 0,40 60 9,7 0,53 10,5 0,77 90 18,8 0,70 17,5 1,13 120 32,0 1,27 28,2 1,90
W późniejszych fazach nastąpiło osłabienie tego procesu. Wprowadzenie do gleby 120 mg • kg-1 z wyjątkiem pierwszego sprzętu zmieniło nieco tę zależność - bowiem obie odmiany aż do fazy kwitnienia intensywnie pobierały nikiel.
N iektóre w łaściw o ści gleb
Gleby do badań pobierano po sprzęcie roślin w kolejnych fazach rozw ojow ych. Po zastosowaniu niklu w formie siarczanu zaobserwowano tendencję do niezna cznego zakwaszania się gleby w miarę wzrostu dawek tego metalu (tab. 5 ). Podobną zależność stwierdziła w swoich badaniach Spiak [1997].
Całkowita zawartość niklu (tab. 6) na wszystkich obiektach wzrastała proporcjo nalnie do zastosowanych dawek. W trakcie trwania doświadczenia następował spadek
Dawka niklu [mg/kg gleby] Dose of nickel [mg/kg soil]
Dawka niklu [mg/kg gleby] Dose of nickel [mg/kg soil]
R Y SU N E K 1. Dynamika pobierania niklu przez jęczm ień jary w kolejnych fazach rozw ojow ych FIGURE 1. D ynam ics o f uptake nickel by spring barley in different developm ent stages
T ABELA 6. Całkowita zawartość niklu w glebie [mg • kg ]] TA B L E 6. Total contents o f nickel in soil [mg • kg-1]
Dawka Ni Jęczm ień jary - ORLIK - Spring barley Jęczmień jary - R U D Z IK - Spring barley [mg • k g '1 krzew ienie kłoszenie kwitnienie krzewienie kłoszenie kw itnienie gleby]
D ose o f Ni [mg • kg-1
soil]
tillering earing flowering tillering earing flowering
0 6,5 6,5 6,2 6,5 6,0 6,2
30 29,2 30.2 28,5 29,5 29,8 29,2
60 58,5 58,0 53,0 57,5 59,0 54,5
90 83,0 81,8 77,2 81,0 80,9 79,5
120 117,5 110,0 107,0 118,2 109,0 103,0
koncentracji Ni w podłożu - najniższe stężenie badanego metalu stwierdzono w glebach pobranych po sprzęcie roślin w fazie kwitnienia.
Analizując zawartość formy niklu rozpuszczalnej w 1 mol HC1 • dm-3 (tab. 7) można stwierdzić, że w obiektach kontrolnych dla obu odmian udział Ni rozpuszczal nego w tym ekstraktorze stanowił około 25% jego całkowitej zawartości. Wartość ta nie odbiega od stwierdzonej przez Grzywnowicza [1997] rozpuszczalności niklu w glebach naturalnych. Zastosowane dawki niklu spowodowały proporcjonalny wzrost ilości formy tego metalu rozpuszczalnej w 1 mol HC1 • dm-3. Nie stwierdzono natomiast wpływu stopnia zanieczyszczenia gleb niklem na rozpuszczalność tego metalu, ponieważ we wszystkich analizowanych glebach udział tej formy niklu był na zbliżonym poziomie i wahał się od 80 do 93%. Podobne wartości uzyskała Spiak [1997].
T A B E LA 7. Zawartość formy rozpuszczalnej (w 1 mol HC1 • dm 3) niklu w glebie [mg • kg !] TA BLE 7. Content o f soluble nickel ( in 1 mol HC1 • dm-3) in soil [mg • kg ]
Dawka Ni Jęczm ień janf - ORLIK - Spring barley Jęczmień ja r y -R U D Z IK - Spring barley [mg • kg-1 krzew ienie kłoszenie kwitnienie krzewienie kłoszenie kw itnienie gleby]
D o se o f Ni [mg • kg-1
soil]
tillering earing flowering tillering earing flowering
0 1,6 1,6 1,6 1,5 1,6 1,6
30 24,4 24.8 22,8 22,9 24,8 24,9
60 47,1 51,5 45,1 48,9 50,3 49,6
90 76,1 75,2 69,8 72,4 71,6 69,4
48 A. K oszelnik-Leszek
WNIOSKI
1. W analizowanych fazach rozwojowych (krzewienie, kłoszenie, kwitnienie) zarów no na obiektach kontrolnych, jak i w kombinacjach z niklem jęczmień jary odmiany Rudzik dawał plony istotnie wyższe niż jęczmień jary odmiany Orlik.
2. Porównywane odmiany jęczmienia jarego charakteryzowały się różną wrażliwo ścią na wprowadzone do gleby dawki niklu. Dla odmiany Orlik wartością krytyczną dla wzrostu okazała się dawka 60 mg • kg _1, a dla odmiany Rudzik 90 mg • kg -1 . 3. We wszystkich analizowanych fazach rozwojowych w miarę wzrostu dawki niklu
zwiększała się koncentracja tego metalu w częściach nadziemnych obu odmian jęczmień ia j arego.
4. Z badanych odmian, Orlik okazał się odmianą bardziej wrażliwą niż odmiana Rudzik na nadmierne stężenie niklu w podłożu - wskazuje na to niższa kumulacja Ni przy większej redukcji plonów.
5. Zawartość w glebie niklu całkowitego, jak i jego form rozpuszczalnych w 1 mol HC1 • dm-3 wzrastała wraz z zastosowaną dawką tego metalu. Stosowanie niklu w formie siarczanu nie wpłynęło na taką zmianę odczynu gleby, która mogłaby mieć bezpośredni wpływ na pobieranietego metalu przez rośliny doświadczalne.
LITERATURA
A LL O W A Y B.J. 1995: Heavy metals in soil. Second edition. Blackie Academ ic & Professional: 152-174.
BECKETT P.H.T., DA V IS R .D .1997: Upper critical levels o f toxic elem ents in plants. N ew Phytol 79: 95-106.
C ZA R N O W SK A К , GW OREK В. 1991: Syntetyczne przedstawienie tła geochem icznego pier w iastków śladowych w glebach uprawnych w ytworzonych ze skał osadow ych. Materiały VI Sympozjum: M ikroelementy w rolnictwie, AR w e Wrocławiu: 3 7 -4 1 .
D RĄŻK IEW IC ZM . 1994: W pływ niklu na aparat fotosyntetyczny roślin. W iad.B ot. 38 1/2:77-84. G A M B U Ś F. 1997: Zdolność gleb w ojew ództw a krakowskiego do akumulacji niklu. Zesz. Probl.
Post. Nauk Roln. 448a: 109-115.
G Ą SZC ZY K R., JACK OW SKA J. 1991 : Sorption o f nickel, cobalt and chromium in mineral soils.
Polish J. Soil. Sei. 24,1: 3 5 -4 0 .
G R Z Y W N O WICZ I. 1997: Zawartość i rozm ieszczenie niklu w glebach z różnych regionów Polski. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448a: 147-154.
JASIEW ICZ CZ., SEND OR R. 1995: T oksyczność i akumulacja niklu w roślinach kukurydzy w zależności od jego zawartości w podłożu. A cta A graria et Silvestria. Series Agraria, 33: 7 3 -7 9 .
JASIEW ICZ C., ANTONKIEW ICZ J. 1997: Zawartość niklu w glebach w ojew ództw a krako w skiego. Z e s z P r o b l. Post. Nauk Roln. 448b: 167-173.
K A B A T A -PEN D IA S A. 1993: B iogeochem ia chromu, niklu i glinu. W: Chrom, nikiel i glin w środowisku - problemy ekologiczne i metodyczne. Ossolineum: 9 -1 4 .
K NY PL S. 1980: Czy nikiel jest pierwiastkiem niezbędnym dla roślin. Wiad. Bot. 24,1: 1 7 -30. LITYŃ SK I T., JURK OW SKA H. 1982: Ż yzność gleb i odżyw ianie się roślin. PW N Warszawa:
5 1 2 -5 1 8 .
R U SZK O W SK A M. 1991: Rola mikroelem entów w biologicznym wiązaniu N2. Materiały VI Sympozjum: M ikroelementy w rolnictwie AR we Wrocławiu: 5 -1 3
SPIAK Z. 1993: Określenie granicy toksyczności niklu dla pszenicy jarej. W: Chrom, nikiel i glin w środowisku - problemy ekologiczne i m etodyczne. Ossolineum: 153-158.
SPIAK Z. 1997: W pływ formy chemicznej nikiu na pobieranie tego pierwiastka przez rośliny.
Z e s z P r o b l. Post. N aukR oln. 448a: 3 1 1 -3 1 6 .
SM ITH S.R. 1996 : Agricultural recycling o f sew age sludge and the environmental. C AB. International: 2 3 -4 0 .
SZUK ALSK I H. 1979: M ikroelementy w produkcji rolnej. PWRiL, Warszawa: 2 2 5 -2 2 6 . Ś W IDERS К A -В RÓŻ М. 1993: M ikrozanieczyszczenia w środowisku wodnym. Politechnika
W rocławska, Wrocław: 4 -1 3 7
TERELAK H., PIOTROW SKA M. 1997: N ikiel w glebach P o ls k i. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448b: 3 1 7 -3 2 4 .
W EBBER J. 1972: Effects o f metals in sew age on crops. W ater Pollut. C ontrol, 71(4), 4 0 4 ^ -1 3 . ZIÓŁEK W., KULIG В., KOŁODZIEJCZYK М. 1997: Zawartość i pobieranie kadmu, niklu i litu
w plonie nasion m orfologicznie zróżnicowanych odmian bobiku w zależności od naw ożenia azotem. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 448b: 365-370.
Praca w płynęła do redakcji w lipcu 2001 r.
D r inż. A n n a K o szeln ik -L eszek
K a te d ra B otan iki i F izjo lo g ii R oślin AR ul. C y b u lsk ie g o 32, 5 0 -2 0 5 W ro cła w
