R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X V III, N R 1, W A R S Z A W A 1977
TOM A SZ K O M ORNICK I
TA TRZA Ń SK IE RĘDZINY STR EFY L E Ś N E J
In sty tu t G leb o zn a w stw a , C hem ii R olnej i M ikrobiologii A k a d em ii R olniczej w K rak ow ie
W ST ĘP
G leby T a tr b y ły rzadko opisyw ane system atycznie. M onograficzne ich opracow anie opublikow ał w 1956 r. S t r z e m s k i [6], k tó ry — choć w skali stosunkow o niew ielkiej — opisał syntetyczn ie gleby T a tr i podał zajm ow ane przez nie obszairy. A u to r niniejszej p u b lik acji nie m a p re te n sji do rów nania w spom nianej m onografii; m iał jed n ak tę szczęśliwą sposobność, że w latach 1967— 1973 m ógł ze sw ym zespołem skartow ać gleby leśne T atrzańskiego P a rk u N arodow ego w skali 1 : 10 000. M apa gleb została w pom niejszeniu w ydana dru kiem z te k stem om aw iającym gleby w schodniej części P a rk u [3].
W ydaje się rzeczą pożyteczną poświęcić osobne om ów ienie rędzinom tatrzań sk im . J e s t to bow iem ty p gleby, k tó ry z a jm u je w T a tra c h znacz ne p rzestrzen ie (ponad 3000 ha), a dzięki (rozmaitości skały m acierzystej okazuje znaczną zm ienność; ta o statn ia w iąże się w rów n ym stopniu z osobliwościam i skały, jak i ze w zniesieniem nad poziom m orza, roś linnością, n achyleniem zbocza, w ystaw ą, dotychczasow ym uży tko w a niem itp.
N ie jest chyba rzeczą konieczną cytow ać tu w szystkich autorów , k tó rzy opisyw ali rędziny tatrzań sk ie. S t r z e m s k i [6] daje dość szcze gółową dysku sję gleb w ytw orzonych z w apieni, p rzypisu jąc im pow ierz chnię blisko 7200 ha (38,4% całego obszaru). Ponad to opisuje dość szcze gółowo w yróżnione przez siebie jed no stki k arto g raficzn e i ubolew a n a d niem ożnością rozdzielenia rędzin w apiennych i d o lo m ito w y ch *. Jego pom iary pow ierzchni będą się jed n ak różniły od tu oszacowanych, gdyż
1 W yd aje się to n iem o żliw o ścią ze w zg lęd u na dużą i ciągłą zm ien n ość n a j posp olitszej sk a ły m acierzystej, tj. śro d k ow otriasow ego w a p ien ia dolom ityczn ego, k tórego skład w a h a się od w a p ien ia z 1% MgO aż do dolom itu o stosunku Ca : M g = 1 : 1.
niniejsze opracow anie dotyczy tylko gleb do granicy lasu. N adto S trzem - ski z pew nością opierał się na m niejszej liczbie profilów szczegółowiej zbadanych, tu zaś w yniki stanow ią ,,u śred n io n e” ujęcie kilk u set pro fi lów nie zaw sze przestu diow an y ch bairdzo dokładnie.
Z innych prac wspom nieć m ożna m onografię A d a m c z y k a [1] o glebach D oliny M ałej Łąki. N adto K o m o r n i c k i , O l e k s y n o - w a i J a k u b i e c [2] stw ierdzili, że m in e rały ilaste gleb w y tw o rzo nych z w apieni tatrzań sk ich stanow ią głów nie illit i przero sty illitow o- -m ontm orylonitow e. N i e m y s k a - Ł u k a s z u k [4] przestu d iow ała chem ię próchnicy i m ikrom orfologię poziomów butw iny, m. in. rędzin, zn ajd ując w dolnym reglu kalcimoirficzny m u ll-m oder, a w reg lu gór n y m kalcim orficzny mor. O l e k s y n o w a , S k i b a i K a n i a [5] zajm ow ali się m ożliwością przem ieszczeń składników w profilu rędziny, stw ierdzając odm ienne zachow anie się w apnia i m agnezu.
PO D ZIA Ł R ĘD ZIN TA TR I JEGO K R Y TER IA
W czasie prac k arto g raficzny ch nie zawsze m ożna znaleźć czas na w racanie do k o n tro w ersy jn y c h lub typow ych profilów . T rzeba n ato m iast znaleźć drogę rozróżniania różnych podtypów rędzin, a przede w szyst kim na odróżnianie rędzin od nie-rędzin, jeśli w ytw orzone są z w apie ni. N adto może wchodzić w grę odróżnianie rędzin i pararędzin : ponie waż jedn ak te ostatnie w T atrach w ytw orzone są ze skał m asyw nych, a nie m iękkich, tego ostatniego odróżnienia z reg u ły nie robiono.
S t r z e m s k i [6] dzieli do celów karto graficzny ch rędziny ta trz a ń skie w sposób n astęp u jący: 1 — rędziny sk aliste (pierw otne), 2 — r ę dziny rum oszow e (pierw otne), 3 — ręd zin y m iałow o-rum oszow e płytkie, przew ażnie o słabo rozw iniętym profilu, 4 — ręd ziny m iałow o-rum oszo
we głębokie oraz o rozw iniętym profilu.
W niniejszy m opracow aniu zastosow ano podział nieco szerszy (ze w zględu na większą podziałkę). P o d ty p y rędzin w raz z um ow nym i k r y teriam i ich odróżniania p rzed staw iają się następująco:
a — ręd zin a inicjalna skalista — skała m acierzysta w apienna, gleba bardzo p ły tk a, często nieciągła, z płatam i m u raw nask alnych i odsłonię
tych pow ierzchni w apienia;
b — rędzina inicjaln a — skała m acierzysta w apienna, b rak w y raź nych poziomów genetycznych prócz zwykłego A t lub zaczątkow ego (Ai), szkieletow ość duża od pow ierzchni;
с — rędzina w łaściw a — skała m acierzysta w apienna, układ p rofilu
A ^ A /C - C , odczyn m ało kw aśny lub obojętny (pH 6 i więcej) od głębo
kości 30— 35 cm (lub m niej) ze w zrostem pH ku dołowi;
d — rędzina b ru n a tn a — skała m acierzysta w apienna, u k ład profilu
T atrzań sk ie ręd zin y str e fy leśn ej 279
kości 30— 35 cm (lub m niej) ze w zrostem pH ku dołowi, poziom y ściół ki i b u t w iny um ow nie cieńsze od 5 cm;
e — rędzina próchniczną — podobnie jak rędzina w łaściw a lub b ru n atn a, z ty m że poziom y w yraźnie zabarw ione przez próchnicę ~ A X i ew en tu alnie A ^ B ) — m ają miąższość ponad 30— 35 cm i zawieirają co n a jm n ie j 3,5€/o w ęgla organicznego (6% próchnicy);
f — rędzina z b u tw in ą — rędzina inicjalna, w łaściw a lub b ru n a tn a o poziom ie ściółki i b u tw in y (A L + AFH) um ow nie grubszym od 5 cm; m ożliw e są dw ie odm iany:
— tzw. ,,in ic ja ln a ” — zbliżona do inicjalnych silnie próchnicznych, o miąższości b u tw in y 10— 40 cm i dużej szkieletow atości (szkielet może być już w butw inie);
f2 — tzw . ,,zw y kła” — profil odpow iada rędzinie w łaściw ej lub b r u n a tn e j, miąższość poziomów A L + A F H w yjątkow o pow yżej 25 cm (naj częściej 5— 15 cm), zaw iera m niej szkieletu (i nie w butw inie).
Do tego m ożna dołączyć gleby im pokrew ne:
g — gleba b ru n a tn a w łaściw a lub słabo w yługow ana naw apieniow a — skała m acierzysta w apienna, u k ład p rofilu A t—(B)—C, odczyn słabo kw aśny lub obojętny (pow inien osiągnąć lub przekroczyć pH 6,5 na głębokości nie w iększej niż 50 cm), pirzy pH nieraz rosnącym w głąb; odłam ków skały m acierzystej w p ro filu niew iele i gleba nie zawsze za w iera С а С О з w zw ietrzelinie (uwaga: odróżnienie od ręd ziny jest nieco a rb itra ln e );
h — gleba b ru n a tn a w yługow ana lub kw aśna naw apieniow a — sk a ła m acierzysta w apienna, układ pro filu А г— (В)— С, odczyn kw aśny (pH poniżej 6) do głębokości w iększych niż 30— 35 cm; gleba tak a nie jest zaliczana do rędzin, n aw et jeśli na głębokości 60— 70 cm odczyn jest obojętny, a zw ietrzelina zaw iera C a C 0 3.
N iew ątpliw ie u k ład ten jest uproszczony do cech diagnostycznych, k tó re mogą być rozpoznane w terenie. Nie zm niejsza on jed n ak tru d n o ści w ydzielenia rozdrobnionych n ieraz zasięgów gleb bardzo zm iennych co do głębokości, a n aw et co do typologii. W stosun ku do obecnej k lasy fikacji Polskiego T ow arzystw a Gleboznaw czego [7] w yk azuje on pew ne różnice, a m ianowicie:
— nie jest w ydzielony ty p pararęd zin ; gleby te, w ytw orzone ze skał zasobnych w w ęglany, w y stęp u ją w T atrach. Jed n ak że w ydzielanie ich zasięgów m ożliw e jest głów nie n a podstaw ie m apy geologicznej, w łaści wości ich są bow iem zbliżone do rędzin, a odróżnienie łu p k u m arglistego (pararędzina) od mairglu łupkow atego (rędzina) nie zawsze jest łatw e;
— ręd ziny b ru n atn e , bardzo w T atrach częste, są odm ienne od „n or- m y ” [7] w tym , że albo w w ielu p rofilach tru d n o dopatrzyć się odw ap nienia, albo też są niekiedy bard ziej odw apnione niż w założeniu;
— rędzin y próchniczne, dość nieliczne, n iezupełnie odpow iadają u sta leniom „n o rm y ” ;
— rędziny z b u tw in ą „zw y k łe” odznaczają się n a ra sta n ie m b utw in y, chociaż zw ykle podpoziom A F H nie jest „znacznej m iąższości” [7]; m e w y stę p u ją one w cale rzadko w stre fie regla dolnego;
— rędziną p ły tk ą — odm iennie od postanow ień Polskiego T ow arzy stw a Gleboznawczego — nazyw ano glebę wówczas, gdy zaw artość szkie letu przek raczająca 50% pojaw iła się na głębokości m niejszej niż 50 cm, średnio głęboka — na głębokości 51— 100 cm. T aki uk ład sto sowano w celu zachow ania porów nyw alności z glebam i innych typów w y stęp ujący m i n ieraz w bliskim sąsiedztw ie.
D A N E OGÓLNE
P rzegląd rędzin w zalesionej strefie T atrzańskiego P a rk u N arodow e go o p arty jest na opisach ok. 300 profilów , uzyskanych w lata ch 1967 — 1973 p rzy w ielkoskalow ej k arto g rafii. O pisyw any obszar ciągnie się od D oliny B iałej W ody po K opieniec (część w schodnia) oraz od D oliny Olczyskiej po Dolinę K ościeliską (część środkow o-zachodnia). Doliny Chochołowska i L ejow a są dopiero opracow yw ane w terenie.
W części w schodniej do górnej granicy lasu rędziny łącznie z ajm u ją m niej niż 500 ha, a w części środkow o-zachodniej — ponad 2600 ha (tab. 1). W ystęp ują one na wysokościach 900— 1550 m n.p.m ., nie w y k a zując w yraźnego skupienia w określonych przedziałach w ysokościow ych (tab. 2). Skałę m acierzystą stanow ią przew ażnie w apienie, dolom ity i m argle (od triasow ych do trzeciorzędow ych) i tylko ok. 10% rędzin m ożna by uw ażać za m ieszane lub n iek tó re z ty ch za p a ra rę d zin y (tab. 3). N iem niej m ożna znaleźć jeszcze dużo (ok. 100 profilów ) gleb b r u n a tn y c h różnych podtypów , k tóre są rów nież zw iązane z w apienną ska łą m acierzystą, zw ykle tru d n o rozpuszczalną albo położoną w stre fie górnego regla. Co n ajm n ie j 60% rędzin należy do gleb ciężkich (gliny średn ie i ciężkie oraz iły), a przeszło 20% to u tw o ry szkieletow e od po w ierzchni (tab. 4).
O PISY PO SZCZEG Ó LNY CH PO D TY PÓ W
R ę d z i n y i n i c j a l n e s k a l i s t e nie b y ły opisyw ane ani a n a lizowane: są to bow iem gleby o zasięgach p rzery w an y ch (nieciągłych), k tó re frag m en tary czn ie tw orzą się na ścianach skalnych lub dużych strom iznach. P ła ty m u ra w n ask alny ch lub pojedynczych krzew ów s ta now ią ośrodki nagrom adzania się zw ietrzeliny. ,,G leby” tak ie są szcze gólnie rozpow szechnione w zakopiańskich dolinach reglow ych (od Doli- n}^ O lczyskiej do Doliny M ałej Łąki) oraz w D olinie K ościeliskiej, na ogół w zasięgach m ieszanych z gołoborzam i w apiennym i i glebam i in nych podtypów . Z ajm ow ane przez nie pow ierzchnie m ogą w ynosić kil kadziesiąt hektarów .
T atrzań sk ie ręd zin y str e fy leśn ej 281
Rozmieszczenie przestrzenne opisanyeh prdfllów rfdzin .różnych pod typ ów Spatial distribution of described profiles of rendzinas of various
subtypes
Fodtyp rędziny Obszar Area Razen Procenty
Rendzlna subtype wschodni в
ea ster n zachodni - western T otal Per cent llc s b a p rofilów - number o f p r o f ile s
In ic ja ln e - P rim itive 2 26 28 9 ,2 Właściwe - Typical 3 3 6 2 ,0 Brunatne - Brown 0-50 со 24 95 119 39,2 Brunatne - Brown 51-100 cm 5 21 26 8 ,5 Próchniczne - Humic 0 6 6 2 ,0 Butwinowe "zwykłe"
Raw humus "common" 9 75 84 27,6
Butwinowe " in icjaln e"
Raw Humus "Tange1" 0 35 35 11*5
razem t o t a l 43 261 304 100,0 T a b e l a 2 R o z m ie s z c z ę n ie r ę d z in r ó ż n y c h podtyp ów w s t r e f a c h w y so k o ś c io w y c h D i s t r i b u t i o n o f r e n d z i n a s o f v a r i o u s s u b t y p e s i n a l t i t u d e z o n e s W ysokość n .p .m » m 9 0 0 --9 5 0 9 5 1 -- 1 0 5 0 1 0 5 1 --1 1 5 0 1 1 5 1 -- 1 2 5 0 1 2 5 1 -- 1 3 5 0 - 1 4 5 01 3 5 1 - - 1 5 5 01 4 5 1 - Razem A l t i t u d e / m e t r e s / O b szar - A rea T o t a l Б W E W E W E W E W E W E W L ic z b a p r o f il ó w - Number o f p r o f i l e s P od typ y r ę d z in y : R en d z ln a s u b t y p e : i n i c j a l n e p r i m i t i v e - - 1 1 - 8 1 4 - 7 - 3 - 3 28 w ła ś c iw e t y p i c a l - - 1 - - 2 1 1 1 6 b r u n a tn e brown - 3 5 26 10 23 5 32 6 24 2 6 1 2 1 4 5 p r ó c h n ic z n e hum ic - - - 1 - 1 - - - 3 - - - 1 6 b utw in ow e " zw ykłe"
raw humus "common" - 2 - 10 3 19 - 20 2 17 2 7 2 - 8 4 butw in ow e " i n i c j a l n e "
raw humus "T ange1" - - - 2 - 10 - 5 - 11 - 6 - 1 35 razem - t o t a l - 5 7 40 1 3 6 3 7 62 9 62 4 22 3 7 1 47 76 69 71 26 10 3 04 P r o c e n t - p e r c e n t ł 15 25 23 23 9 3 10 0 U żyte s k r ó t y ; o b s z a r E - w s c h o d n i, W A b b r e v ia t io n s : E - e a s t e r n a r e a , W - śr o d k o w o -z a c h o d n i - c e n t r a l - w e s t e r n a r e a
u.' a b e l a 3
Skały macierzyste, z których wytworzone są rędziny różnych podtypów Parent rocks o f rendzinas of various subtypes
Skała macierzysta - Parent rock
Rendzina subtype d/wp uwp, kowp Qm/wp/+ P g / mr/Pg
wp, dl,
mr wp+pc/+ łk /
E W E W E W E W E W E W
Liczba profilów - Number of p ro files Inicjalne Primitive - 1 - 2 - 1 - - 2 22 - -Właściwe Typical 3 3 - -Brunatne Brown 6 - 1 1 3 - 2 21 100 7 4 Próchniczne Humic - - - 1 “ - - - - 5 - -Butwinowc "zwykłe"
Raw humus "common" - 2 - 1 - - - “ 9 71 - 1
Butwinowe "inicjalne"
Raw humus "Tange 1" 1 1 - “ ~ - 33
razem - to ta l - 10 - 6 1 4 - 2 35 234 7 5
Użyte skróty: E obszai1 wschodni, 1’ obssar środkowozachodni; d deluwia, dl dolomit, kowp -- koluwia wapienne, łk -- łupek ila s t y , mi -- margiel, pc -- piaskowiec, Pg -- łupek i piaskowiec f i l e s u, Qm - morena krystaliczna, wp - wapień, uwp - usypiska wapienne; znak "/" oznacza nadległośó, np. d/wp» deluwla na wapieniu.
AobreviationstE - eastern area, W - central-western a r e a ; d - déluvia, dl - dolomite, kowp - lime-stone c o llu v ia , łk - clay sh ale, nr - a a r lv pc - sandlime-stone* Pg - Plysch clay iBhale and sandstone, Qm - moraine /c r y sta llin e rooks/, wp - limestone, uwp - limestone ta-lus; the sign "/ ” means s u p e rlm position, «•g* d/wp » déluvia on limestone*
R ę d z i n y i n i c j a l n e są to gleby płytkie, często szkieletow e lub gruboszkieletow e od pow ierzchni. M ają skład m echaniczny glin w ok. 40%, a utw orów szkieletow ych gliniastych w ok. 60%. Poziom sum o- szowy A J C lub (B)/C zaczyna się na głębokości 3— 10 cm. S chem at p ro filu jest n astępujący : A 1 ( + niekiedy А Н ) — A t lub A J С— (B)/C— C. Średnie w artości pH dla w ym ienionych poziom ów to kolejno: 6,0— 7,2, — 7,6— 7,3, p rzy czym m inim alne w artości w b u tw in ie mogą w y no sić pH 3,5— 5,8, w poziom ie A 1 zaś pH 5,5— 7,0. Ś rednia zaw artość w ę gla organicznego w poziom ie A i w ynosi ok. 5,5— 7,5% p rzy C/N ok. 12, a zaw artość C a C 0 3 w poziom ie (B)/C — ok. 70%.
N ależy zaznaczyć, że w p artiach , gdzie w latach 1967— 1968 były duże w iatro w ały (otoczenie H ali Upłaz, D olina za B ram ką, zbocze Ż aru w Dolinie K ościeliskiej), gleby te m ogą m ieć c h a ra k te r w tórn y, sta n o wiąc jedy nie dolną część daw niejszego profilu.
Szacunkow e pow ierzchnie zajęte przez rędziny inicjalne w części w schodniej T atrzańskiego P a rk u N arodow ego (po K opieniec) w ynoszą ok. 20 ha, w części środkow o-zachodniej (od K opieńca po Dolinę K oście liską) — ok. 250 ha, 32% tych gleb to gleby ciężkie, 7% — gleby śre d nie, a 61% — gleby szkieletow e gliniaste.
S k ła d m ech a n ic zn y r ę d z in r ó ż n y c h podtyp ów M e c h a n ic a l c o m p o s it io n o f r e n d z i n a s o f v a r i o u s s u b ty p e s T a b e l a 4 P o d ty p r ę d z in y R e n d z in a su b ty p e Grupa m e ch a n ic zn a T e x t u r a l grou p g c , i , g c / i g c / ś , g ś , g ś / o g ś / g lg s /g p g l / g c g l / g ś g l/g Pg l , РУ. P y i.p y /g p g /g lP g . s z g E W E W E W E W E W E W E W E W L ic z b a p r o f il ó w - Number o f p r o f i l e s I n i c j a l n e P r im it i v e -1 - a - - - - - 1 - 1 - - 2 15 W łaściw e T y p ic a l - -1 2 - - - - - 1 2 - - - - -B ru n atne Brown 5 35 19 53 - 3 - 5 2 10 - 9 - - 3 1 P r ó c h n ic z n e Humic - 1 - 1 - - - - - - 2 - 1 - 1 Butwinow e "zw ykłe"
Raw humus "common"
-12 6 35 - - - - - 11 1 6 - 2 2 9
Butwinow e " i n i c j a l n e "
Raw humus "Tange1" —
2 “ 3 - - “ ~ 1 _ “ “ 29
razem - t o t a l 5 51 26 102 - 3 - 5 2 23 3 19 - 3 7 55
U żyte s k r ó t y : £ o b s z a r w sc h o d n i, W o b s z a r środ k ow o z a c h o d n i; g ,g l i n a , g c g l i n a c i ę ż k a , g l g l i n a le k k a , gp g l i n a p i a s z c z y s t a , g ś g l i n a ś r e d n ia , i ■ i ł , pg p ia s e k g l i n i a s t y , py utw ór p yłow y z w y k ły , p y i utw ór p yłow y i l a s t y , s z g utw ór s z k ie l e t o w y g l i -n i a s t y .
A b b r e v ia t io n s » E - e a s t e r n a r e a , W - c e n t r a l - w e s t e r n a r e a ; g - loam , g c - h ea v y loam , g l - l i g h t loam , gp - sandy loam , g ś - medium iloam , i - c l a y , p s - medium h ea v y sa n d , py - v e r y f i n e ea n d , p y i - loam y v e r y f i n e sa n d , s z g - loam y s k e l e t o n s o i l .
T a tr z a ń sk ie rędz iny str efy le śn e j 2 S 3
R ę d z i n y w ł a ś c i w e są w szystkie glebam i p ły tk im i lub b a r dzo p ły tk im i (do 25 cm). M ają one w połowie skład glin średnich, w po łow ie zaś — glin lekkich i pyłów. Poziom rum oszow y A XIC zaczyna się na głębokości 20— 30 cm. S chem at pro filu jest n astęp u jący : A 1 ( + n ie kiedy A F H ) — A 1— A J C — C. Z w ietrzelin a w poziom ie С m a zw ykle ko lor b ru n a tn y lub żó łto b ru n atn y. Ś red n ie pH dla w ym ienionych pozio m ów biegną następująco: (4,9)— 7,0— 7,3— 7,4; m inim alne w artości pH w b u tw in ie — 4,5; jeżeli jest to poziom darniow y, to jego pH w ynosi 6,5— 7,0. Z aw artość w ęgla organicznego w poziom ie A 1 w ynosi ok. 9— 10°/o przy C/N 16— 17, w poziom ie A ^ C 6,8% p rzy C/N 12. C a C 0 3 nie oznaczono. Szacunkow e pow ierzchnie zajęte przez te gleby w obu częś ciach T atrzańskiego P a rk u N arodow ego w ynoszą razem ok. 60 ha.
R ę d z i n y b r u n a t n e — jak już w yżej w spom niano, są nieco odm ienne od takich gleb n a Niżu; są one bow iem bardzo częste (praw ie połow a opisyw anych rędzin to ręd zin y b ru n atn e), ale tylko niekiedy za chodzi w y raźniejsze odw apnienie (zw ykle nie jest ono zauw ażalne, chy ba przy szczegółowych badaniach chem icznych [5]).
Silniejsze o dw apnienie (do 30 cm głębokości) nie pozw oliłoby na Niżu gleby nazw ać rędziną; m a ono m iejsce n a ogół w tedy, gdy skała m acierzysta jest tru d n o rozpuszczalna, np. skrzem ieniała, a to sto su n kowo łatw o prow adzi do zakw aszenia górnych poziom ów p rofilu i p rze j ścia gleby do ty p u i podty p u b ru n a tn y c h w yługow anych czy n a w e t kw aśnych. G leby tak ie są częste np. w otoczeniu Kop Sołtysich (w apie nie jurajsk ie) lub p rzy D rodze popod Regle (w apienie i dolom ity eoceń- skie).
Gleb b ru n a tn y c h w ytw orzonych z w apieni, m argli, dolom itów i in nych skał z ich udziałem znaleziono (w kolejności podtypów : właściw e, w yługow ane, kw aśne) w części w schodniej T atrzańskiego P a rk u N aro dowego 2 + 42 + 2 = 46 (17% w szystkich gleb b ru n atn y c h ), a w części środkow o-zachodniej 27 + 28 + 3 = 58 (70% w szystkich gleb b ru n atn y ch ). M ożliwe są oczywiście niejednolitości w zaliczaniu do ty p u (ze w zględu na dowolność granicy ręd zin a-g leba b ru n a tn a właściwa).
Jeżeli zaś ręd ziny w T atrach są tak często b ru n atn e , przew ażnie n ie z pow odu odw apnienia, a ściślej m ówiąc m ają poziom ,,b ru n a tn ie n ia ’ ' p rzy odczynie obojętnym lub lekko zasadow ym , to trz e b a szukać in n e go w yjaśnienia. N ajpraw dopodobniejsza w y daje się b arw a zw ietrzeliny, k tó ra jest b ru n atn a : ponadto w apienie różnego w ieku m ają tu zw ykle tak i kolor zw ietrzeliny, chociaż nie zawsze w tym sam ym odcieniu 2. Do
2 J. T okarski p rób ow ał za sto so w a ć sposób k o lo ry m etry czn y rów n ież do roz p ozn aw an ia w T atrach z w ietrzelin y sk a ł m a cierzy sty ch różnego w ie k u przez p o ró w n y w a n ie b a rw y słu p k a su ch ej g leb y u gn iecion ej po sp roszk ow an iu . G leb y w y tw orzon e z w ap ien i śro d k o w o tria so w y ch b y ły b ru n atn ob eżow e, w dolnej części żółtob eżow e; w y tw o rzo n e z w a p ien i ju rajsk ich lu b eo ceń sk ich — n ieco bardziej rd zaw e (prócz w a p ien i „p ienińskich b u la sty c h ”, k tóre dają zw ie tr z e lin ę czerw o n a wą).
T atrzań sk ie ręd zin y str e fy leśn ej 285
koloru zw ietrzeliny jako czynnika dającego określoną b arw ę gleby trz e ba dołączyć w p ły w w ilgotnego i chłodnego klim atu, w k tó ry m w ie trz e
nie prow adzi do b ard ziej uw odnionych tlenków żelaza.
R ędziny b ru n a tn e są bardzo licznie rep rezen to w an e (29 profilów w części w schodniej T atrzańskiego P a rk u Narodowego, 116 profilów w czę ści środkow o-zachodniej), bo stanow ią 13°/o w szystkich profilów w ogó le, a 48% rędzin. T ylko ok. 20% rędzin b ru n a tn y c h to gleby średnio głębokie (51—100 cm do poziom u rum oszowego), a pozostałe to gleby p ły tk ie (do 50 cm) czy bardzo p ły tk ie (do 25 cm).
Ze w zględu na rozbicie te ry to ria ln e w łaściw ości rędzin b ru n a tn y c h będą przedstaw ione osobno dla części w schodniej T atrzańskiego P a rk u Narodow ego. Schem at p ro filu jest tam n astępujący: A t + A H (lub
А Н / А г) — A L lub A t/(B)— (В)—(B)/C— C. Poziom szkieletow y zaczyna
się od głębokości 10— 30 cm (u średnio głębokich ok. 60 cm). P rzebieg śred n ich pH jest (kolejno) 4,9— 6,5— 6,6— 7,3—7,4 (m inim a w b u tw i- nie, a n a w e t w poziom ie A 1 m ogą schodzić do pH 3,5— 5,2). Z aw artość w ęgla organicznego w w ym ienionych poziom ach w ynosi średnio 35— 8,5— 5,5— (3,7%), przy C/N 25— 13—(12)— (12). Z aw artość C a C 0 3 w po ziomie A t w ynosi 1,4— 2,7%, w poziom ie (B) — (37%), w poziom ie
(B)/C — (37%); dane są ty lk o frag m en tary czn e. R ędziny b ru n a tn e śre d
nio głębokie m ają nieco niższe śred nie pH, skąd m ożna wnosić, że są w sto sun k u do p ły tk ich nieco odw apnione. 80% rędzin b ru n a tn y c h to gleby ciężkie, pozostałe — gleby średnie.
Liczebność (rędzin b ru n a tn y c h jest w części środkow ozachodniej T a t rzańskiego P a rk u N arodow ego tak duża, że m ożna by próbow ać zestaw iać je g ru p am i obszarow ym i. Jed n ak że różnice m iędzy średnim i dla tych g ru p są niew ielkie i m ożna je połączyć w jeden schem at rędzin y p ły t kiej, stanow iącej przeszło 80% w szystkich profilów tego podtypu. N aj częściej sp oty kan ą skałą m acierzystą (70%) jest środkow otriasow y w apień dolom ityczny (tab. 3), a przeszło 80% ty ch gleb jest ciężkich (tab. 4). W iększa szkieletow ość zaczyna się na głębokości ok. 20— 40 cm (w d o linach: Olczyskiej, Jaw orzy nk i, K ościeliskiej g ó r n e j— n aw et 10— 15 cm).
U kład profilu: A L ( + n iekiedy A L H —Ai + n iekiedy A t/(B)— (B )—(B)/
С—С. P rzebieg średnich pH — 5,3— 6,9— 7,1— 7,4— 7,4; a zatem kw aśny
je st jedynie poziom ściółki (bądź n iew ielkiej butw iny), p rzy czym spo radycznie n aw et w poziom ie A t może zdarzyć się m inim um pH 4— 5. Z aw artość w ęgla organicznego w poziom ie A L —A±— (B) w ynosi średnio ok. 25— 8— 2,5% С przy sto su n ku C/N 22— 14— 13. Oznaczenia kw aso wości h yd rolity cznej K h i sum y zasad w ym iennych robiono rzadko, to też dane są frag m en tary czn e; w y nika z nich, że K h ty lko w poziom ie
A L lub A L H może być rzędu 70 m.e. n a 100 g, w poziom ach m in eraln y ch
zaś szybko spada (w poziom ie (B)/C w ynosi już tylko k ilka m.e.), gdy w skaźnik V rośnie tam pow yżej 80%. Z aw artość С а С О з w poziomie A x m oże dochodzić do 20%, a w poziom ach (B)/C lub С w zrasta do 50%
i w ięcej. Z aw artość składników p rzy sw ajaln y ch w edług E gnera w po ziom ach m ineralnych: K 20 nie p rzekracza 5— 14 mg n a 100 g, P 20 5 w a ha się od 1— 2 m g do śladów.
O bszary zajęte przez rędzin y b ru n a tn e oceniam y na ok. 300 ha w części w schodniej T atrzańskiego P a rk u N arodowego, w części środkow o- zachodniej zaś na* 1050 ha. N ależy w szakże podkreślić, że zasięg rędzin b ru n a tn y c h jest często m ieszany z rędzinam i butw inow ym i (bądź także z rędzinam i inicjalnym i).
R ę d z i n y p r ó c h n i c z n e w y stę p u ją niezby t często( tylko w częś ci środkow ozachodniej), sporadycznie w reglow ych dolinach okolic Z a kopanego i w Dolinie K ościeliskiej górnej. Schem at profilu — A L lub
A d (niekiedy A L H )—A t— A t (B)— A/C lub (B)/C, p rzy czym próchnicz-
ność sięga do 39— 70 cm, a w iększa szkieletow ość zaczyna się od 23— 43 cm (u średnio głębokich ok. 55 cm). P rzebieg średnich pH w p rofilu jest ok. 6— 7,3— 7,4— 7,6, p rzy czym m inim a w b u tw in ie to pH 4,4, a w gór nej części A x — 6,1. Z aw artość w ęgla organicznego w poziom ach A t i
A J ( B ) w ynosi średnio 10,4% (m inim um 4,6%, m aksim um 18,5%) i 5,4%
(m inim um 3,2%, m aksim um 9,0%) p rzy C/N 9— 15. O bszar z a ję ty przez ręd ziny próchniczne m ożna oszacować n a 55 ha.
R ę d z i n y z b u t w i n ą tzw. z w y k ł e w y stę p u ją dość pow szechnie, stanow iąc blisko 30% w szystkich opisanych rędzin. W części w schodniej T atrzańskiego P a rk u N arodow ego w y stę p u ją sporadycznie w śród innych rędzin; miąższość b u tw in y ze ściółką w ynosi u nich 5— 13 cm. Zm ienność ich (w artości średnie) o b razuje n astęp u jące zestaw ienie:
poziom A L A F H A t (B) + (B)/C
głębokość, cm 0— 1,5 1,5— 10 10— 24 24— 51
pH śred n ie 4,7 4,9 6,4 7,3
pH m in./m aks. 4/5,5 4/6,3 5/7,5 6,5/8,0
R ędziny te są częstsze w części środkow ozachodniej zarów no liczebnie, ja k i procentow o w stosunk u do w szystkich rędzin. M iąższość b u tw in y ze ściółką m ożna zgrupow ać w n astęp u jące klasy częstotliwości:
poz. ALF H , cm 5— 10 11— 15 16— 20 21— 25 26— 30 30— średnio 14 cm
f 32 18 16 6 2 1 razem 75
profilów B udow a pro filu jest n astęp u jąca: A L + A F H + niekiedy А Н / A t — A i (ew entualnie A/(B) lub A t/C) — dość często (B)/C—C. Przebieg średn ich w artości pH w pro filu — 5,5— 7,1— 7,3— 7,2 (przy m inim um pH 3,5 w ściółce i b utw inie, a pH 5 w poziom ie A ^. Ś redn ia zaw artość w ęgla organicznego w k o lejn y ch poziom ach w ynosi ok. 23,5— 7,5— 3,5— (0,5%) p rzy C/N kolejno: 19— 17— 14— (12). Kw asow ość h y drolityczna w pozio m ach ściółki i b u tw in y może w ahać się ok. 30— 40 m.e. na 100 g, a le w poziom ach m in eraln y ch w ynosi tylko 1— 2 m.e. (w yjątkow o 10 m.e.);
T atrzań sk ie ręd zin y str e fy leśn ej 237
w skaźnik V w poziom ach m in eraln y ch p rzekracza 90%. Z aw artość p rzy sw ajalnego potasu i fosforu (Egner) w poziom ach m in eraln y ch w ynosi kilka mg/100 g. Z aw artość C a C 0 3 to kilka pro cent w butw inie, w po ziomie A t lub A J С — 20— 45% , głębiej rośnie do 65—80%.
Skałę m acierzystą rędzin z bu tw in ą, tzw. zw ykłych, jest na całym obszarze T atrzańskiego P a rk u N arodow ego w 70— 80% środkow otriaso- w y w apień dolom ityczny (tab. 3); ich skład m echaniczny w 60% odpo w iada glebom ciężkim (tab. 4).
R ę d z i n y z b u t w i n ą tzw. i n i c j a l n e stanow ią osobliwość części środkow o-zachodniej T atrzańskiego P a rk u N arodowego. Są one stosunkow o częste w górnej części dolin M ałej Łąki, M iętusiej i Koście liskiej. O dpow iadają one częściowo nazw ie H um usk arb on atbo den , a także Tangelirendzina ze w zględu na w ystępow anie odłam ków skały w ap ienn ej już w w arstw ie b u tw in y o 10— 35 cm miąższości w raz ze ściółką. M iąż szości te dadzą się zgrupow ać w n astęp u jące klasy częstotliwości: poz. A L F H cm 5— 10 11— 15 16— 20 21—25 26— 30 31— 35 35— 60 śr. 22 cm
f 5 3 11 8 2 2 4 razem 35
D la poziomów butw in ow ych i próchnicznych w yliczono ponadto śre d nie w artości z 16 profilów , zestaw ione dla dwóch rejon ów osobno:
re jo r O lczyska— S trąży sk a | G rzybow iec—K om iny
T yłkow e
poziom A L A F А Н A H / Ai A i/C j j-.iL/ A F А Н A J C
pH 4,3 4,7 5,8 <7,3) rj n 5,1 4,8 5,9 7,1
с % 37,1 35,1 23,7 (7,3) (2,0; 32,7 24,7 26,7 7,6
C /N (28) 23 17 (12) (18) 23 19 18 13
Odczyn w poziom ach m in eraln y ch w aha się w yłącznie w zakresie pH 7,0— 7,7 (m inim um pH 6,0). Pojedyncze oznaczenia p rzy sw ajaln y ch skład ników pokarm ow ych (według Egnera) w sk azują na w iększą ich zaw ar tość jed y n ie w poziom ie b u tw in y. N atom iast zaw artość C a C 0 3 w pozio m ach b u tw in y w aha się w granicach 3— 33%, w zrastając w poziom ach m in eraln y ch do 11— 96%.
Skałą m acierzystą jest w 70% dolom ity czny w apień środkow ego tria - su (tab. 3).
Ogólnie biorąc, rędziny bu tw in ow e obu podtypów pow inny w y stępo wać częściej (lub głównie) w strefie górnoreglow ej ze w zględu na w iększą ilość opadów, k w aśniejszy odczyn, tru d n ie jsz ą do rozłożenia ściółkę, m niejszą ilość fau n y itp. O kazuje się jednak, że praw ie w szystkie one g ru p u ją się, rozdzielone dość rów nom iernie, na w ysokościach 1000— 1450 m n.p.m (tab. 2). Rów nież i to jest ciekawe, że nieraz w y stę p u ją w zasięgach m ieszanych z ręd zinam i b ru n atn y m i, bez rzucającej się w oczy przyczyny takiego zróżnicow ania. M ożna się dom yślać, że na sto kach o w ystaw ie najczęściej w sektorze północnym m ożna oczekiwać z a
cienienia, w iększej w ilgotności, chłodnego m ik ro k lim atu itp., k tó re u ła tw ia ją grom adzenie się próchnicy nadglebow ej; sam o jed n a k w y ja ś nienie w ystępow ania rędzin z b u tw in ą przez u k ład stre f w ysokościow ych
lub w y staw ę północną nie w y starcza do stw orzenia reguły.
M ożna także przepuszczać, że w strefie górnoreglow ej b u tw in a u trz y m a się po zm ianie d rzew ostanu, n ato m iast w strefie dolnoreglow ej po przebudow ie drzew ostanu na bukow o-jodłow y może ona zaniknąć. O czy w iście n a m iejscu w iatrow ałów (np. w D olinie Za B ram ką) rędziny z b u tw in ą zam ieniają się na irędziny in icjalne ze w zględu na z ru jn o w an ie p ro filu przez w ykroty.
W N IO SK I
1. O pisane ręd ziny tatrza ń sk ie stre fy leśnej (od D oliny B iałej W ody po Dolinę Kościeliską) obejm u ją pow ierzchnię ok. 3100 ha (27% obszaru T atrzańskiego P a rk u N arodow ego po górną g ranicę lasu).
2. Rędziny rozm ieszczone są dość rów nom iernie w strefach w yso kościow ych od 900 do 1550 m n.p.m . Je śli schem atycznie p rzyjąć 1250 m n.p.m . za góirną granicę stre fy dolnoreglow ej, to ok. 65% opisanych pro filów z n a jd u je się w tej ostatniej, a 35% w stre fie górnoreglow ej.
3. S kałę m acierzystą rędzin stanow ią przew ażnie w apienie, dolom ity i m argle (od triasow ych do trzeciorzędow ych). Tylko ok. 10% rędzin m ożna uw ażać za m ieszane, a n iektó re z nich za pararędziny. Ponadto oznaczono jako gleby b ru n a tn e różnych podtypów znaczną liczbę gleb z w apienną skałą m acierzystą lub jej dom ieszką.
4. Co n ajm n iej 60% crędzin należy do gleb ciężkich, a przeszło 20% m a skład m echaniczny u tw o ró w szkieletow ych od pow ierzchni.
5. W yróżniono n a stęp u jące p o d ty p y rędzin: a — inicjalne skaliste, b — inicjalne, с — w łaściw e, d — b ru n atn e , e — próchniczne, f — b u tw i- now e (tzw. inicjalne i tzw. zwykłe).
6. B ardzo często w ystępow anie poziom u (B) i pod ty p u rędzin b ru n a t n ych należy raczej przypisać b ru n a tn e j barw ie zw ietrzeliny niż proceso w i b ru n atn ien ia , chociaż istnieją w a ru n k i do jego (rozwoju.
7. R ędziny butw inow e inicjalne często p rzy p o m in ają gleby zw ane T an- g elrend zin a oraz H um uskarb o natbo d en ; nato m iast ręd zin y butw in o w e zw ykłe m ają cieńszą w arstw ę b u tw in y (um ow nie pow yżej 5 cm) i nie zaw ierają w niej szkieletu. W ystępow anie rędzin b u tw ino w ych nie da się w ytłum aczyć przez górską strefow ość i zm iany klim atyczno-roślinne.
8. R ędziny próchniczne m ają poziom y zabairwione przez próchnicę do głębokości 35— 70 cm p rzy zaw artości 4,5— 20% С w poziom ie A 1 i ponad 3,5% w poziom ie Ai/(B).
T atrzań sk ie ręd zin y str e fy leśn ej 289
L IT E R A T U R A
[1] A d a m c z y k B.: S tu d ia g leb o zn a w czo -fito so cjo lo g iczn e w D olin ie M ałej Ł ąki w T atrach. A cta agr. et. Silv., Ser. S ilv . 2, 1962, 45— 116.
[2] K o m o r n i c k i T., O l e k s y n o w a K. , J a k u b i e c J.: S tu d ia nad m in era ła m i ila sty m i z w y b ra n y ch gleb ta trza ń sk ich (kom unikat). Zesz. nauk. AR K rak. nr 80, Ser. S esja N auk. nr 8, 1973, 37—38.
[3] K o m o r n i c k i T. i w spółpr.: G leb y T atrzań sk iego P arku N arod ow ego. C zęść I: O bszar w sch o d n i od D olin y B ia łej W ody po K opieńce. S tu d ia O środka D okum . F izjogr. (P A N w K rak ow ie), t. 4, 1975, s. 100— 130 + m apa.
[4] N i e m y s k a - Ł u k a s z u k J.: C h arak terystyk a p róch n icy niek tórych leśn y ch g leb tatrzań sk ich . C zęść I— III. Rocz. glebozn. w tym n u m erze s. 143— 203. [5] O l e k s y n o w a K., S k i b a S., K a n i a W.: W stęp n e badania nad geoch em ią
ręd zin tatrzań sk ich . Rocz. gleb ozn . w tym num erze s. 263—275.
[6] S t r z e m s k i M.: G leb y Tatr P olsk ich . R oczn. glebozn. 5, 1956, s. 3— 7 1 + 3 m apy. [7] S y ste m a ty k a g leb P o lsk i (praca zbiorow a). K om isja V G enezy, K la sy fik a cji
i K artografii G leb PTG . Rocz. glebozn. 25, 1974, 15— 22.
Т. К ом орниц ки Т А Т РИ Н С К И Е РЕ Н Д ЗИ Н Ы ЛЕСНОЙ ЗО Н Ы И н ститут почвоведения, агрохим ии и микробиологии, С ельск охозя й ствен н ая академ ия в К р ак ов е Р е з ю м е О бзор рен дзи н в лесной зон е Т атрипского Н ародного П арка (заповедника) б а зи р у ет па оп и ся х около 300 почвенны х разр езов, п ров еден н ы х в 1967— 73 г.г. при оф ор м лен и и крупн ом асш табной почвенной карты. Р ассм атриваем ая территория простирается от Д олины В яла В ода по К оп ен ец (восточная част) и от Долины Ольчы ска по Д олину К осц ел и ск а (цен тральн о-зап адн ая часть). О стальной л ес ной массив ещ е п о д л еж и т и зуч ению . В восточной части до в ер хн ей границы горны х лесов (1450— 1550 м н.у.м.) р ен дзи н ы заним аю т площ адь меньш ую чем 500 га; в ц ен тр ал ьн о-зап адн ой — свы ш е 2600 га (табл. 1). Р ен дзи н ы залегаю т в лесной зон е на вы сотах от 900 по 1550 м н.у.м. не обн ар уж и в ая отчетливо вы р аж ен н ой сплоченности в отдельн ы х вы сотны х зо н а х (табл. 2). М атеринскую п ор оду составляю т преим ущ ественно известняки , доломиты и м ергели (от триасовы х до третичны х); около 10% р е н дзи н м ож но зач ислить к смеш анны м (табл. 3). Тем не м енее м ож но ещ е найти довольно много (около 100 р азр езов = 25% в сех бур ы х почв) бур ы х почв р а зл и ч ны х подтипов, т о ж е свя занн ы х с кальциевой м атеринской породой; в таком сл уч ае она трудно растворима либо н аходи тся в зон е еловы х лесов. Н е м ень ш е 60% рен дзи н это т я ж ел ы е почвы, остальны е п р и н а дл еж а т к средним почвам по м ехан и ч еск ом у составу (в том 20% ск ел етн ы х образований в поверхностн ом слое, глинисты х). Н а основании испы танного почвенного материала составлено следую щ ую си с тем у дел ен и я по подтипам: А. И звестняковая м атеринская породо, почвенная реакци я сл або-к и сл ая или н ейтральная (pH 6 и выше) от глубины м еньш ей чем 30— 35 см; pH п овы ш ает ся с глуби ной п роф и л я, глубокам нисты е обломки в п р оф и л е преим ущ ествен но многочисленны :
а) инициальны е кам енисты е рен дзи н ы — с травянистым покровом на п одсти лаю щ ем изв естн як е и с оголенны ми площ адям и известняка; б) инициальны е рен дзи н ы — с вы сокой скелетностью и строением п р оф и л я А 1— С либо ( А 2)—С; в) типичны е рендзи ны — со строением п р оф и л я A j — А г!С—С, встречаю щ иеся довольно редко; г) буры е рендзи ны — встречаем ы е наиболее часто (48% разр езов репдзи н) с п р оф и л ем A j — (В)—(В)С; м ож ет быть покры ваю щ ий тонкий слой сырого п е р е гноя с pH н и ж е 5, минеральны е горизонты в в ер хн ей части имеют pH б— 7, с глубиной п р оф и л я pH прев?лшает 7; буры е рен дзи н ы в Т атрах преим ущ ествен но i;e подвергаю тся декальцинации а их бурая окраска унаследствован а п о-в и ди мому от вы ветрелостей; д) гум усовы е р ендзи ны — т а к ж е как типичны е или буры е, по с горизонтам и Aj-Ą-AjKB) окраш енны м и гумусом до глубины сверх 35 ел:; содер ж ат 4,5—2С% органического углерода в горизонте А ъ а вы ш е 3,5% органического углерода в ю р и зо н т е Aj(B), встречаем ы е редко; е) сы роперегпойны е рен дзи н ы — так ж е как инициальны е, типичны е и буры е, но с толщ иной горизонтов A L ^ A F I Ï условно больш ей от 5 см; возм ож н ы два варианты: т. н. „инициальны е“ (близкие Т ангельрендзи не) с мощ ностью го ризонтов A L -\-A F H 10— 40 см, вы сок оскелетны е (обломки и звестняка д а ж е в п е регное), при чем горизонты A L и A F имеют pH около 4—5, а горизонт А Н имеет pH около 5— 6; е2/ т. н. „обы кновенны е“ с мощ ностью горизонтов A L Ą -A F H 5— 15 см (лиш ь в исклю ч ительны х сл у ч а я х вы ш е 25 см); ж ) буры е почвы типичны е (либо слабо вы щ елоченны е) на подстилаю щ ем и зв естн як е — строение п р оф и л я А —{В )— С, pH достигает или превы ш ает 6,5 от глубины 50 см (или меньш ей), ск альны х обломков в п р о ф и л е немного, вне обломков не всегда обн ар уж и в ается наличие С а С 0 3 в вы ветрелостях. Б. И звестняковая м атеринская порода, кислая реакция (pH н и ж е G) до глуби ны СЕыше 30— 35 см (д а ж е если на 60— 70 см глуби не реакци я является н ей тральной а вы ветрелость в этой части п р оф и л я содер ж и т С а С 0 3); з) буры е почвы вы щ елоченны е (либо кислы е) на подстилаю щ ем изв естн як е — строение п р оф и л я А г— (В)—С. Р ен дзи н ы в Татринском Н ародном П арке залегаю т па около 27% лесной площ ади. Т . K O M O R N IC K I
R E N D Z IN A S IN THE FO R EST ZONE OF THE T A T R A MTS. In stitu te of S o il S cien ce, A g ricu ltu ra l C hem istry, and M icrobiology,
A g ricu ltu ra l U n iv ersity o f C racow
S u m m a r y
T he r e v ie w of ren d zin as in th e fo rest zone of th e T atra Mts. is b ased on descrip tion s of ab ou t 300 p ro files, obtained in th e yea rs 1967— 1973 during la r g e - -s c a le so il cartography. T he described area spreads b e tw e e n th e B iała W oda V a lley and Mt. K op ien iec (eastern part) and b etw een O lczysk a V a lle y and K o ście lisk a V a lle y (cen tra l-w estern p a rt o f th e territory). The rem ain in g fo r e st area is b ein g m ap p ed sep arately.
In th e eastern area, up to th e upper fo r e st lim it (1450— 1550 m altitu d e), a ll ren d zin as occupy less than 500 hectares, in th e c e n tr a l-w e ste r n part — m ore th an
T atrzań sk ie ręd zin y s tr e fy leśn ej 291
2600 h ectares (T able 1). T h e ren d zin as occur in th e fo r e st zon e a t a ltitu d es b etw een 900 and 1550 m , sh o w in g no d istin ct clu sterin g in th e a ltitu d e zones (T able 2). T he p a ren t rocks are m o stly lim esto n es, dolom ites, and m arls (b etw een T riassic and T ertiary age); o n ly so m e 10% of th e ren d zin as can be regarded as m ix t (Table 3). N e v e r th e le ss, a con sid erab le am ou n t (about 100 p rofiles i. e. 25% of a ll brow n soils) of brow n soils of va rio u s su b typ es m ay be found, being a lso con n ected w ith calcareou s p a ren t rock; th e la tter is d iffic u ltly so lu b le in th is case, or fou n d in th e upper fo rest zone. A t le a s t 60% o f th e ren d zin as are h ea v y soils, th e r e m ain in g ones b ein g m ed iu m h e a v y ones (including 20% of lo a m y sk eleto n soils, sto n y from th e su rfa ce d ow nw ards).
B a sin g on th e in v estig a ted m a teria l th e fo llo w in g d ivision into su b typ es wa^ adopted:
A. C alcareous p aren t rock, reaction slig h tly acid or n eu tral (pH 6 and m ore> at a depth less than 30— 35 cm; pH in crea ses d o w n w a rd s, u su a lly nu m erou s rock fra g m en ts in th e p rofile:
a) lith o lso l in itia l ren d zin as — w ith fr e e rock su rfaces and grass com m u n ities coverin g th e rock in co m p letely ;
b in itia l ren d zin as — v e r y sto n y w ith an A 1— С or (A ^— С profile;
c) ty p ica l rendzinas — w ith an A 1— A J C — С p rofile, rather rarely found; d) brow n ren d zin as — th e m ost freq u en t (48% of a ll rendzina profiles), w ith an A 1— (B)— (B)/C p rofile; th ere m ay be a th in la y er of raw hu m u s w ith pH b elo w 5, th e brow n ren d zin as of th e T atra M ts. are not u su a lly d ecalcified , and their brow n colour p rob ab ly origin ates from th e w ea th erin g m aterial;
e) h u m ic ren d zin as — sim ilar to ty p ica l or b row n ones, but w ith horizons A ±-\- + A J { B ) coloured by h um us to a depth of m ore th an 35 cm, th e soils con tain in g 4.5 — 20% organis carbon in horizon A lf and in th e A ^ B ) one — m ore th an 3.5% organic carbon; rath er rarely found;
f) ra w h u m u s rendzinas — sim ila r to in itial, typ ical, or brow n ones, but w ith horizons A L + A F H m ore th an 5 cm th ick (con ven tion ally), w ith tw o p o ssib le v a riants: fj) s o -c a lle d „ in itia l” (sim ilar to T an gelren d zin as), w ith horizons A L + A F H 10— 40 cm thick, v ery sto n y (fragm en ts of lim esto n e ev en in th e raw hum us); the h orizons A L and A F sh o w a pH about 4—5, horizon A H — a pH about 5— 6; f 2) so - c a l l e d „com m on ” ones, w ith horizons A L + A F H m ost o ften 5— 15 cm th ick (e x cep tio n a lly m ore th an 25 cm);
a d d itio n a lly th ere is g) ty p ica l (or slig h tly leach ed ) brow n soils on lim esto n e — w ith an A t— (В)— С p rofile, pH a tta in in g or ex ceed in g 6.5 at a depth of 50 cm or less, n ot m uch rock fra g m en ts in th e p rofile, not a lw a y s C a C 0 3 p resen t in th e so il e x c e p t in th e rock fragm en ts.
B. C alcareous p aren t rock, acid reaction (pH b elo w 6) to a g reater depth than 30— 35 cm (even if th e rea ctio n b ecom es n eu tra l at a d epth of 60— 70 cm , and th e w e a th e r e d m aterial contains C a C 0 3 in th is part of th e profile):
h) le a c h e d (or acid) brow n soils on lim esto n e — w ith an А г— (В)— С profle. T he ren d zin as cover about 27% of th e fo r e st area in th e T atra N a tio n a l P ark. Prof. d r T o m a s z K o m o r n i c k i
Z a k ł a d G l e b o z n a w s t w a , C h em ii R o ln e j i M ikro b io lo g ii A R K r a k ó w , ul. M i c k ie w ic z a 21
