Waldemar Łysiak
Możliwości adaptacji zabytków
fortyfikacji nowożytnej na
przykładzie fortu nr 1 w
Zakroczymiu
Ochrona Zabytków 24/3 (94), 173-182
1971
WALDEMAR ŁYSIAK
MOŻLIWOŚCI ADAPTACJI ZABYTKÓW FORTYFIKACJI NOWOŻYTNEJ
NA PRZYKŁADZIE FORTU NR 1 W ZAKROCZYMIU
Istn ieje w Polsce g ru pa obiektów zabytkow ych, których w artość je st niedoceniana. N ależy do niej spuścizna po X IX -w iecznych fo rty fik ato- rach, od la t czekająca n a uzyskanie p raw a do m iana zabytku. Bieg h istorii pozostawił na te renach polskich obiekty czołowych system ów forty fik acji now ożytnej, w ręcz m odelowy obraz jej ówczesnego rozw oju. „Spis Zabytków A r c h ite k tu ry i B udow nictw a” (W arszawa 1964) w ykazuje zdum iew ającą dysproporcję w tra k tow aniu dwóch ta k w spółzależnych sztuk, jak a rc h ite k tu ra i fortyfikacja. O biekty budow nictw a obronnego są w nim tolerow ane dopie ro, gdy m ogą w ykazać się p aru setletn im rodo wodem. Z a rc h ite k tu ry obronnej czasów nowo żytnych uw zględniono jedyn ie 89 pozycji, n a tom iast dla fortyfikacji X IX -w iecznych nie znaleziono w ogóle m iejsca. K onsekw encją tego jest fak t że niechronione i niekonserw ow ane fo rtyfik acje X V III-i X IX -w ieczne rozsypują się lub są rozbierane na m ateriał budow lany. Giną w ten sposób obiekty o dużym znaczeniu dla histo rii a rc h ite k tu ry i histo rii w ojsko wości к
1. Pierścień fortów otaczających tw ierdzę Modlin, (rys. hutor)
1. Ring of forts surrounding the Modlin fortress
Od chwili, gdy obiekt a rc h ite k tu ry obronnej zostaje przekazany przez wojsko władzom cy w ilnym los jego jest raczej krótki. W ostatnim 25-leciu dziesiątki X IX -w iecznych fortów zo stało „zam ienionych” na cegłę, stal itp. i to nie rzadko oficjalnie, pod ochroną p raw a (w K ra kowie istniało naw et przez pew ien czas przed siębiorstw o rozbiórkow e nastaw ione na odzysk cegły z X IX -w iecznych fortyfikacji) 2.
F ak t istnienia w Polsce w ielu budow li zabyt kowych z okresów starszych d eterm in u je tru d ności w znalezieniu dostatecznych funduszy j i a konserw ację X IX -w iecznych fortyfikacji. W tej sytuacji istotnym rozw iązaniem m oże być ich właściwa adaptacja dla potrzeb współczesnego życia. Zm iana funkcji nie jest problem em ła t wym. Jednakże duże zalety fo rtyfikacji (np. znaczne pow ierzchnie kazam at o stałej niskiej tem peraturze) pozw alają na w ykorzystyw anie ich do produkcji przetw orów owocowo-wa rzyw nych, hodowli pieczarek, leżakow ania n a pojów (w krakow skim forcie K leparskim od
1955 r. istnieje rozlew nia win), na um ieszcza nie w nich w ytw órni wódek, wód m ineralnych i m agazynów arty k u łó w spożywczych. Można w nich sytuow ać zakłady i lab o rato ria che miczne, biologiczne i farm aceutyczne, pom iesz czenia dla prac naukow o-badaw czych (w k ra kowskim forcie Skała zainstalow ano obserw a torium astronomiczne) oraz w ykorzystyw ać je w różnorodny sposób dla celów rekreacy jny ch i turystycznych, tw orząc m uzea, sale w idow is kowe, hotele, kluby, parki, tere n y sportow e i zakłady zbiorowego żywienia. M iasta otoczo ne pierścieniam i w ałów i fortów mogą je w y korzystać jako „ teren y zielone” (jak to np. uczyniono z częścią fo rtu kleparskiego), tw o rząc wokół centrów m ieszkalnych tak bardzo
1 W. Ł y s i a k Z abytek upośledzony czyli problem ochrony X IX -w ie czn yc h fortyfikacji, „A rc h ite k tu ra ”
19619, n r 6.
2 J. B o g d a n o w s k i Fortyfikacja austriacka na ziemiach polskich, „M ateriały i S tu d ia do H istorii
W ojskow ości” il966, t. X II, cz. I.
im p o trzebn e pasy zieleni o przeznaczeniu r e k reacy jn y m .
Propozycje te nie w yczerp u ją m ożliwości adap tacyjn ych , je st ich w iele, problem jednakże po lega na zrozum ieniu potrzeb i właściwej ich realizacji. Istn iejące w Polsce adap tacje fo rty fik acji nie stanow ią p rzykładów godnych n a śladow ania, są najczęściej n ieudolną im prow i zacją, bez tw órczej in icjaty w y p ro je k tan ta . Do póki realizacje tego ty p u nie oprą się o p ro je k ty specjalistów , nie n a stą p i p opraw a złego sta n u rzeczy.
W Europie od daw na ju ż pow stają ciekaw e rozw iązania, jak np. zaadaptow anie na angiel skiej w yspie Je rse y (kanał La M anche) fo rtu z czasów napoleońskich n a kom fortow y ośro dek w y p o c z y n k o w y 3. W program ie p ro jek tu , łączącego troskliw ość zachow aw czo-konserw a- cy jną z praw idłow ym rozw iązaniem fu n k cji ośrodka, znalazły się m.in.: tea tr, kino, sklepy, klub sportow y, resta u ra c ja , k aw iarnia, s trz e l nica, a n aw et łaźnia fińska. In n ym przykładem dobrze p rzem yślanej ad aptacji je s t zagospoda row anie przez F rancuzów licznych fortów linii M aginota na hodow lę pieczarek w skali dotychczas n iesp o ty k a n ej.
Jed n ą z n ajb ard ziej zaangażow anych w in te resy now ożytnych fo rty fik acji placów ek jest w Polsce K a te d ra A rc h ite k tu ry Polskiej PW . T u taj, pod k ieru n k iem prof. dr. J. Zachw ato wicza i doc. dr. A. G ruszeckiego, a u to r w ykonał dw a p ro je k ty m ające za tem a t ad aptację X IX - w iecznych fo rty fik acji. P ierw szym z nich była ad aptacja m odlińskiej tzw . „w ieży M ontalem b e rta ” 4 z 1812 r. n a lab o rato riu m farm aceu tyczne p ro d u k u jące p ó łfa b ry k aty dla potrzeb dośw iadczalno-badaw czych (był to p ro je k t przeddyplom ow y, został on opublikow any
3 „Ri-ba J o u r n a l”, listo p ad 1968 (n iew ielka nota tk a in fo rm ac y jn a, zilu stro w an a rz u te m w zm iankow anego fo rtu , z oznakow aniem poszczególnych fun k cji u tw o rzonego w forcie ośrodka).
4 „W ieża M o n ta le m b e rta ” — je d n a z nielicznych w Polsce d ziałobitnia ty p u m o ntalem bertow skich „wież k az am ato w y c h ” zw anych później „w ieżam i M ax y m ilian a”. Były to, w założeniu ich a u to ra (które realizow ali dość w ie rn ie P rusacy), okrągłe sytuow ane w szyjach 'bastionów , w ielopiętrow e (do 5 kondygnacji) w ieże strzelnicze, ze skom asow aniem dużej liczby dział na każd y m piętrze. M odlińską, czw oroboczną w ieżą typu mo n t al e m be r tow sk i eg o z a p ro jek to w a ł w 1811 r. M allet, a w yb u d o w ał (w zachodniej, u tra c k ie j koronie obw arow ań) w trok później por. inż. K . K ołaczkow ski. 5 S. H e r b s t , J. Z a c h w a t o w i c z Twierdza Modlin, S p raw o zd an ia z P osiedzeń T ow arzystw a N a u
kowego W arszaw skiego, W ydziału I I ”, rocznik X L II, W arszaw a 1849.
A. G r u s z e c k i Twie rdze rosyjskie na ziemiach p o l
skich, „M ateriały i S tu d ia do H istorii W ojskow ości”,
t. X II, cz. I, W arszaw a 10166.
M odlin, W ielka E ncyklopedia P ow szechna, PWN, t. 7, W arszaw a 1965, s. 398—899.
A. G r u s z e c k i Twierdza Modlin, r e fe ra t na sesji n aukow ej 900-lecia Z akroczym ia,
w „A rc h itek tu rze ”, 1969, n r 5). Tem atem d ru giego p ro je k tu (dyplomowego) było adaptow a nie X IX -w iecznego m odlińskiego fo rtu n a 1 w Zakroczym iu na nowoczesną w y tw órnię cydru, przy rów noczesnym nad aniu cennem u obiekto wi ch a ra k te ru turystyczno-m uzealnego.
W zięcie n a w arsztat obiektów w chodzących w sk ład fo rty fik acji m odlińskich nie było p rzy padkowe. T w ierdza m odlińska zajm uje bowiem w yjątkow ą pozycję w śród fo rty fik acji pow sta łych w X IX w. n a ziem iach polskich. Począw szy od 1807 r., w czasie kolejnych m odernizacji (lata 1811/12, 1832— 41, 1864, 1878— 82, 1912— 1914) realizow ano w tw ierdzy podstaw ow e idee fo rty fik acy jn e XV III, X IX i XX w., od syste m u bastionowego do g ru p fortow ych. D ziałali tam n ajw y b itn ie jsi fo rty fik ato rzy owych cza sów, zrazu napoleońscy, później rosyjscy. T w ierdza ta tw orzy jak b y żywe m uzeum roz w oju fo rty fik a c ji5. Szczególnie in teresu jący w ‘tw ierdzy m odlińskiej je st pierścień fortów, k tó re otaczają cytadelę (il. 1). Są one odzw ier ciedleniem realizow anych w drugiej połowie X IX w. idei M o ntalem berta 6. W ówczas to po dane w słyn n ym m em oriale T odtlebena 7 w nios ki z w ojny krym skiej i doświadczenia z w ojny prusko-fran cuskiej, dotyczące przede w szyst kim gw ałtow nego rozw oju a rty le rii (działo gw intow ane) spow odow ały przeniesienie się p u n k tu ciężkości obrony z cytadeli na otacza jące ją fo rty , n ajp ierw ceglano-ziem ne, a po w prow adzeniu w użycie dynam itu i m elinitu, żelbetow e. W iele z tych fortów p rzetrw ało do dzisiaj, lecz stan ich budzi poważne zaniepoko jenie. W p rzyp adk u fortów m odlińskich sy tu a cja je st szczególnie niebezpieczna. Są one częś ciowo w ykorzystane przez przetw órnie owoco w o-w arzyw ne. J a k tw ierdzą ich użytkow nicy, fo rty spełniają dobrze now e zadanie, przy czym n a tu ra ln e „lodów ki” kazam aty forteczne m
ini-0 M arc R en é m a rk iz de M o n talem bert (M ont-A lem - bert), ur. 1714, zm. 1800, oficer francuski, znakom ity inży n ier, i fo rty fik a to r, n ajw ięk szy od czasów V aubana re fo rm a to r system ów um ocnień, tw órca tzw. „szkoły fo rty fik a cji p o lig o n aln ej”. Ja k o zaciekły przeciw nik system u bastionow ego, dom agał się całkow itego znie sienia bastio n ó w i uproszczenia nary su przez zapro w adzenie fo rty fik a cji lin e arn y ch i kleszczowych („en te n a ille ”), sk ład ający ch się z w ału załam yw anego n a p rze m ian p o d k ą ta m i ostrym i i rozw artym i oraz d łu gich prostych linii um ocnień, w zm acnianych k az am a tam i. Ja k o zw olennik operow ania dużą siłą ognia ze skom asow anych stanow isk arty lery jsk ic h , p ro je k to w ał w y su n ięte p rzed tw ie rd z ę działobitnie (zalążek późniejszych fortów ) i p o tężne w ieże kazam atow e. 7 E d u a rd Iw anow icz T odtleben u r. 1818, zm. 1884, in ż y n ier w ojskow y, je d en z n ajznakom itszych fo rty - fik ato ró w rosyjskich. P o obronie Sew astopola, k tó rą k ierow ał, złożył w 11802 r. słynny rap o rt, w którym k ry ty k u je przesad n y w pływ idei m o n ta le m b erto w skich (w o dniesieniu do fo rty fik a cji piętrow ych) i za leca osłaniać obiekty m u row ane od czoła, lu b o k ry w ać je z góry ziem ią, a wyższe p ię tra burzyć. N aj w iększą sław ę zdobył przez zastosow anie w S ew asto polu idei system u fortów otaczających tw ierdzę.
m alizują koszty eksploatacji. O ile jednak same obiekty spełniają swe zadanie, to usytuow ane w nich zakłady nie zdają egzam inu, i nierzad ko przynoszą deficyt. Najgorsze je st jednak to, że im prow izow ane adaptacje odbyw ają się kosztem obiektu adaptow anego. Ten sposób adaptacji, jak i obserw ujem y w fo rtach m odliń skich, jest rów noznaczny z dew astacją.
D obrą ilu stracją powyższych stw ierdzeń jest fo rt n r 1 w Zakroczym iu. Ma on elem enty cha rak tery sty czn e dla fo rty fik acji drugiej połowy X IX w.: głów ny w ał ziemny, przeciw skarpow ą galerię k ontrm inow ą na całej długości fosy, kaponiery przeciw skarpow e i skarpow e, dzia- łobitnię szyjową, schrony pogotowia z p oter- nam i oraz piętrow e koszary szyjowe. G łębo kość fortu , licząc ze stokiem (glacis), w ynosi 320 m. szerokość — 392 m.
Obecnie w forcie ty m m ieści się zakład p rze tw órstw a owocow o-w arzywnego podlegający N ow odw orskim Zakładom P rzem ysłu T ereno wego 8. T rudności w znalezieniu właściwego profilu prod uk cji i sposobu gospodarki surow cem pow odują, iż od ok. 6 lat zakład przynosi deficyt, k tó ry stale się pogłębia. Pogłębia się rów nież dew astacja fortu. Zakład ro zrastał się etapam i, w zależności od doraźnych potrzeb, a p rzy wznoszeniu now ych w iat i m agazynów niw elow ano wszystko, co znajdow ało się na drodze budow niczych; obecnie część elem entów ziem nych ju ż nie istnieje, w listopadzie 1968 r. rozpoczęto niw elow anie lewego barku. Główny wał obronny p rzy b ra ł form ę bezkształtnych wałów ziemi, k tóre w zarysie tylko przypom
i-8 iCzęść dokum entacji za k ła d u została udostępniona autorow i w N owym Dworze przez dyrekcję p rze tw órni.
2. Zakroczym, fort nr 1, widok wschodniego barku, wschodniej kaponiery skarpowej, fosy i przeciw skarpy kryjącej galerią kontrminową, stan obecny 2. Zakroczym, Fort No 1 — view of the southern embankment, southern scarp caponier, fosse and counterscarp covering the counter-mine gallery in their actual state of preservation
3. Zakroczym, fort nr 1, dzialobitnia tradytorowa w szyi fortu, [stan \obecny (fot. A. Gruszecki)
3. Zakroczym, Fort No 1 — gun shed in the fort gorge ini its actual state of preservation
4. Zakroczym, fort nr 1, koszary szyjowe, stan obecny (fot. A. Gru szecki)
4. Zakroczym, Fort No 1
— the gorge barracks,
actual state of pre ser vation
na ją w ał forteczny. Fosa na całej długości za w alona je s t stosam i beczek i budulca, w jej płd.-w sch. części, na szczątkach m u ru C arnota 9 usytuow ano w ysypisko śmieci (!). W fataln y m stanie zn ajd u ją się rów nież w szystkie elem en ty m urow ane fo rtu . Glacis została zabudow ana obiektam i postaw ionym i przez istniejące w p o bliżu przedsiębiorstw o budow lane. Jeżeli stan tak i po trw a dłużej, zabytkow y fo rt może zostać bezpow rotnie zniszczony (il. il. 2, 3, 4).
P o d jętą przez au to ra stu d ialn ą próbę zaadapto w ania tego fo rtu n a nowoczesny, ren to w n y za k ład p rzetw ó rstw a owocowego poprzedziły s tu dia program ow e, k tó re objęły 3 zasadnicze ele m enty: stu d ia architektoniczno-historyczne fo rtu i ustalenie jego w artości zabytkow ej; w y n ik ający z analizy rentow ności w ybór o p ty m al nie ekonom icznego aso rty m en tu p rodukcji i najefek ty w n iejszy ch ciągów technologicz nych; zbadanie p ersp ek ty w rozw ojow ych r e gionu (pow. now odw orski, w oj. w arszaw skie) w celu ew entualnego w ykorzy stan ia obiektu do celów tu ry sty czn y ch .
W STĘPNE BADANIA A R C H IT E K T O N IC Z N O -H IS TORYCZNE
Stronę badaw czą p ro je k tu u tru d n ia ł b rak od pow iednich opracow ań historycznych. W ięk szość dostępnych źródeł uw zględnia rozwój fo r ty fik acji do I w ojny św iatow ej, m ateriały do tyczące okresu późniejszego są jeszcze tajne. Jed y n y m po ostatniej w ojnie opracow aniem fo rty fik a cji rosyjskiej n a ziem iach polskich je st p raca doc. dr. A. Gruszeckiego: „Tw ierdze ro syjskie na ziem iach polskich” .
Jak o m a te ria ł pom ocniczy au to r w ykorzystał opracow ania niem ieckie z 1941 r.10. Pew ną rolę w ustalan iu daw nej form y fo rtu (sprzed p rze budow y) odegrała p raca K leczkego i W yszyń skiego: „F o rty fik a c ja s ta ła ” (W arszaw a 1937). B adania tereno w e rozpoczął a u to r od uściśle nia in w en tary zacji ogólnej fo rtu i w ykonania in w en tary zacji szczegółowych elem entów m u row anych i ziem nych obiektu (il. 5). W stępne badania polegały na analizie pow ierzchniow ej obiektu (bez archeologicznych odkryw ek w głębnych). W w y n ik u tych b ad ań dokonano n astęp u jący ch stw ierdzeń: F o rt zbudowano p rzed 1885 r., n a co w skazują: duża głębokość fo rtu w stosunku do szerokości, co jest cha rak te ry sty cz n e dla „ sta ry c h ” fortów ; ceglana k o n stru k cja koszar szyjow ych, dwóch w ielkich schronów pogotow ia i części p o tern prow adzą
9 U lepszenia L. C arn o ta, zw olennika system u b a stio now ego, p o leg ały n a zam ian ie m urow anych, strom ych przeciw sikarp fosy n a sto k w znoszący się z fosy w k ie ru n k u pola (glacis en contrepente), co m iało u ła tw iać w ycieczki załogi i n ęk a n ie k o n tra ta k u ją c y c h w ojsk oblężniczyoh. M ur C a rn o ta (daw na sk arp a) m iał być odsunięty od w ału i u sy tu o w an y w fosie. W zm
ocnie-cych do k aponier skarpow ych; szczątkowo za chow any m u r C arnota w płd.-w sch. części fosy, P rzebudow a fo rtu n astąpiła w latach 1912— 1914 i później. Fort, p rzy zachow aniu k ształtu ogólnego i pew nych form ziem nych, m oderni zowano z zastosow aniem betonu i żelbetu. Ce glane m u ry koszar szyjow ych, w ielkich schro nów pogotowia i łączących się z nim i po tern otrzym ały strop y żelbetow e grubości 3 m. P rzy przebudow ie fo rt otrzym ał betonow ą działo- b itn ię tradytoro w ą, betonow ą galerię k o ntrm i- now ą i kapon iery przeciw skarpow e, nowe n a- ry sy kapo nier skarpow ych, strzelnice osłonowe w fosie oraz now e profile wałów, o bardzo d łu gich (30 m) przedpiersiach, c h arak tery sty cz nych dla fo rty fik acji z początków X X w. Na w ałach w ykonano stanow iska dla lekkiej a rty lerii i piechoty (il. 6).
U stalenia te nasunęły następujące w nioski kon serw atorskie: fort, jako jeden z nielicznych za chow anych z przebudow ą z 1912— 1914, stan o wi cenny zabytek sztuki fortyfikacyjn ej. Dwa jego elem enty p rzed staw iają szczególną w a r tość. Są to: bardzo rzadk a trzykondygnacjow a działobitnia tra d y to ro w a (kaponiera szyjowa) ze stanow iskam i dla dział szybkostrzelnych (il. 8); u n ik aln y system sprzężonych ziem nych stanow isk ogniowych dla lekkiej a rty le rii i pie choty, na w ale głów nym — istniejące w P ol sce analogiczne stanow iska były betonow e. Znaczenie fo rtu w dziejach rozw oju fo rty fi kacji n a naszych ziem iach p red esty n u je go do otoczenia trw ałą opieką konserw atorską, k tó rej n ajlepszą form ą jest w łaściw a adaptacja. Poza przystosow aniem obiektu do funkcji pro dukcyjnych adaptacja ta pow inna spowodować prace konserw atorskie, które będą polegać w głównej m ierze n a doprow adzeniu do w łaści wego stanu zniszczonych form architektonicz n ych i ziem nych (główny wał obronny, glacis, esplanada, drogi w jazdow e do fortu). Espla- n ad a o szerokości około 500 m, k tó ra otaczała fo rt w czasach jego świetności, nie pow inna być zabudow yw ana lub zagospodarow yw ana zielenią wysoką. Poniew aż nie m ożna wyłączyć tak dużej ilości gru ntów z norm alnego użytko w ania, w projekcie p rzy jęto jako esplanadę pas o szerokości około 200 m. Dalsza część może być zabudow yw ana ty lk o a rc h ite k tu rą niską lub — najlepiej — przeznaczona na g ru n ty orne.
A N A LIZA PR O FIL U PRO DU K CJI
O becny aso rty m en t produkcji zakładu, k tó ry m ieści się w forcie (od dżemów do m ary n at
nie go k azam atam i pozw alało umieścić w nich sta n o w isk a strzeleckie i razić w dzierający ch się do fosy nieprzyjaciół. iBył w ięc m-ur C arnota czymś w rodzaju daw nego przedw ału.
10 „D enkschrift ü b er die polnische laindesbefesti- g u n g ”, B erlin 194I1.
grzybow ych), jest zbyt szeroki i pow oduje se zonowe zm iany ciągów technologicznych, co nie sprzy ja efektyw ności produkcji.
D yrekcja Now odw orskich Z akładów P rz etw ó r stw a Terenow ego tłum aczy deficyt niem ożnoś cią właściwego w ykorzystania surow ca (podsta wowego — jabłek). Dostawcy tylko w tedy zga dzają się sprzedać inne owoce, jeśli odbiorca w raz z nim i przyjm ie odpowiedni procent ja błek. Ekonomiści zakładu przyznają, że jed y nym niedeficytow ym arty k u łem produkow a nym z jab łek m ogłoby być wino, ale z wielu skom plikow anych przyczyn (m.in. w arszaw skie w ytw órnie win p ro te stu ją przeciw cy d r owej ko nkurencji w województwie) odpowiednie czynniki nie zgadzają się na zmianę profilu produkcji.
D odatkow ym w alorem pred estyn u jącym fort do produkcji w in jest w ielka liczba kazam at (sama g aleria kontrm inow ą m a praw ie 800 m długości) stw arzających idealne w aru n k i do ferm entacji, dojrzew ania i leżakow ania. Wg badań francuskich w ina dojrzew ające w now o czesnych urządzeniach o kontrolow anej auto m atycznie tem p eratu rze z niezupełnie jeszcze w ytłum aczonych przyczyn nigdy nie osiągają takiego „b u k ietu ” (zestaw cech zapachowo- -sm akowych), jak w ina dojrzew ające w starych podziem iach; potw ierdzają to doświadczenia krakow skie, toruńskie, poznańskie.
11 M. I. M i l e s i k a „Regiony turystyczne Polski. S tan obecny i p o te n cja ln e w aru n k i rozw oju”, W ar szaw a )1916)3.
12 P la n regionalny regionu w arszaw skiego (M iasto
ANALIZA PER SPEKTY W ROZWOJOW YCH REG IO NU (POW. NOWODWORSKI)
Szosa tranzytow a W arszaw a— Gdańsk, przy której leży fo rt n r 1, jest jed n ą z w ażniejszych i bardziej ruchliw ych a rte rii w system ie kom u nikacji samochodowej w naszym kraju. Zgod nie z przew idyw aniam i, jej ran g a będzie w zra stać.
Rejon Nowego Dw oru (w tym M odlin i Z akro czym) nie jest zaliczany przez fachow ców do. tzw. „regionów w ypoczynkow o-turystycznych na tle atrak cy jn y ch obszarów przyrodniczych”, jednakże zaliczono go do „obszarów i szlaków szczególnie atrak cy jn y ch w obrębie typu k ra j obrazu” (poza re g io n a m iu ). Badania progno styczne n ad ruchem tu ry sty czn y m w Polsce przew idują utw orzenie w 1980 r. wokół poblis kiego Czerw ińska rozbudow anego rejon u tu rystycznego, k tó ry byłby w stanie przyjąć 30.000 tu ry stó w w jed ny m dniu św iątecznym 12. Zakroczym znajduje się przy wschodniej gra nicy projektow anego rejo n u i nic nie stoi n a przeszkodzie, by m iasto mogło być włączone w zakres „bazy czerw ińskiej”, a naw et, by p u n k t ciężkości nasilenia ru ch u turystycznego przesunął się z Czerw ińska do Zakroczym ia. Byłoby to możliwe, gdyby w Zakroczym iu po jaw ił się zespół m otelow o-kam pingow y w są siedztwie ciekawego obiektu zabytkowego.
stołeczne W arszaw a i woj. w arszaw skie) — ill960:—1980; opracow ała P racow nia P lan u R egionalnego M iasta Stołecznego W arszawy, W arszaw a (1964,
5. Z a kro czym , fo rt nr 1,
plan re k o n stru k c ji w y k o n a n y na podstaw ie badań teren o w ych i źró dłow ych (rys. autor) 5. Z a kro c zym , Fort No 1
— reconstruction plan prepared on the basis of o n -th e -sp o t e x a m i nations and source s tu dies
6. Zakroczym, fort nr 1, rozwarstw ienie historyczne.
1. domniemany zarys kaponier skarpowych starego fortu (sprzed przebudowy), 2. linie ostrzału fosy ze strzelnic po przebudowie, 3. zarysy form p o d zie m nych, i A. koszary szyjowe, B. działobitnia tradytorowa (kaponiera szyjowa), C. wielkie schrony pogotowia, D. kaponiery skarpowe, E. poterny do kaponier sk a r powych, F. schron pogotowia sprzężony z poterną pro wadzącą do schronu pod przelotnią, G. małe schrony pogotovna, H. kaponiery prze ciw skarpowe, I. prze lo t nia, J. galeria kontrminowa, K. strzelnice osłonowe w fosie, L. mur Carnota, M. ziemne stanowiska str ze leckie piechoty na wale głównym, N. ziemne stano w iska dla artylerii, O. ziemne stanowiska strzeleckie piechoty na barkach, P. glacis, R. fosa, S. fosy beto nowe dla kaponier przeciwskarpow ych przy przelotni, T. plac wewnątrzforto w y {rys. autor)
6. Zakroczym , Fort No 1 — Historical stratification: (1) alleged contour of the scarp caponiers of the old fort (before its reconstruction), (2) lines of fire direc ted to the fosse from embrasures after their recon struction, (3) contours of the underground structures
— A. gorge barracks, B. gun shed (gorge caponier),
C. great em ergency shelters, D. scarp caponiers, E. posterns leading to scarp caponiers, F. emergency shelter linked w ith postern leading to shelter under passage, G. small emergency shelters, H. counterscarp caponiers, I. passage, J. counter-mine gallery, K. cur tain embrasu res in fosse, L. Carnot brickwork wall, M. earth-bu ilt rifle squad trenches for infantry in the main bulw ark, N. earth-built artillery stations, O. e arth-bu ilt rifle squad stations on embankments, P. glacis, R. fosse, S. concrete fosses for counterscarp caponiers at the passage, T. fort inner platform.
W w yniku powyższych analiz pow stała koncep cja projektu zagospodarowania fo rtu obejm u jąca 3 działy: adaptacja fo rtu na cele p rzem y słow e (wytwórnia cydru); w yeksponow anie fo rtu jako zabytku z w ew nętrzn y m ciągiem zwiedzania dla tu ry stów i z m uzeum fo rty fi kacji modlińskich; pow iązanie fo rtu z sy ste m em turystyczno-rekreacyjnym m iasta (Zakro czym) i regionu, obejm ujące m .in. sprzężony z fortem motel, probiernię cydru, stację obsłu gi samochodów, stację benzynow ą i te re n y kampingowe nad Wisłą.
P R O JE K T A D A P T A C JI FORTU NA WYTWÓRNIĘ CYDRU
K oncepcja ad ap tacji fo rtu n a w ytw órnię cydru (il. 7) objęła przystosow anie stary ch elem entów fo rtu do now ych potrzeb i, co okazało się nie odzowne, zapro jektow an ie now ych obiektów. W forcie usytu o w an o dla potrzeb produkcji 2 ta k ie obiekty: b ud yn ek ekspedycji oraz b u dynek lab o rato riu m w ew nątrzzakładow ego. Za kom ponow ano je w taki sposób, by współczes nym i, aczkolw iek niew ielkim i i nieagresyw
-7. Zakroczym , fort nr 1, projekt ruchu p rze m ysło w e
go i turystycznego. 1. podziemne elementy fortu z a adaptowane do produkcji przemysłowej, 2. zaprojek towane przez autora konstrukcje podziemne o p rze znaczeniu produkcyjnym, 3. nowe, pawilonowe stru k tury za projekto w ane przez autora dla celów produk cyjnych, 4. powierzchnia wyasfaltowana dla potrzeb ruchu przemysłowego, 5. turystyczna trasa zwiedzania fortu, 6. linia wid okowa z m u zeu m na mur Carnota,
7. ruch samochodowy w e w n ą trz fortu. Lokalizacja
funkcji produkcyjnych — A. wszystkie elementy p ro dukcji moszczu (przechowalnia, mycie, sortowanie su rowca, rozdrabnianie, tłoczenie, fermentacja) oraz warsztaty: mechaniczny i elektryczny, B. żelbetonowa bateria tanków dla okresowego przechowywania moszczu, sprzężona ze schronem pogotowia, w którym znajduje się pompa tłocząca, C. dojrzewanie wina (drewniane kadzie w zachodniej połowie galerii kon- trminowej), D. filtracja wina, E. pasteryzacja wina, F. leżakowanie wina w butelkach (wschodnia połowa galerii kontrminowej), G. powierzchnia manipulacyj na i magazynow a dla w ó z k ó w akumulatorowych p r z e wożących wino w butelkach do ekspedycji, H. stolar nia i bednarnia zakładu, 1. stacja wym ienn ików i zmiękczania w o d y dostarczanej do zakładu z sieci miejskiej, K. m agazyny butelek, opakowań, korków i nalepek, oraz myjnia butelek, L. bu dynek ekspe dycji, M. budynek administracyjno-laboratoryjny, N. korytarz łącznikowy m ię dzy galerią kontrminową a kaponierą skarpową (rys. autor)
nym i form am i, harm onizow ały z arc h ite k tu rą zabytkow ą. P ro sto k ątn e b ry ły i m etalow o- -szklane, ażurow e elew acje nowej arc h ite k tu ry k o n trastu ją z form am i X IX -w iecznym i, a za razem w spółdziałają z nim i pod względem
pląs-7. Zakroczym, Fort No 1 — scheme of industrial and tourists’ traffic: (1) underground fort structures ada p ted to industrial production purposes, (2) underground structures designed by the author for production p u r poses, (3) n ewly designed pavïllon-lïke structures for production purposes, (4) asphalted area for production handling, (5) path w ay for tourists visiting the fort, (6) sight-seeing line running from m useum to the Carnot brickwork wall, (7) motor-car traffic w a y s inside the fort. Location of production functions — A. all elements connected w ith the m u st production (storage, washing, ra w -m ateria l sorting, crushing, pressing, fermentating) and workshops (mechanical and electrical), B. reinforced concrete tanks battery for periodic storage of m u st connected w ith the e m er gency shelter housing the feeding pump, C. wine mellowing room (wood vats in western part of counter mine gallery), D. wine filters, E. wine pasteurizing installation, F. storing space for bottled wine (in eastern part of counter-mine gallery), G. handling and storing area for lift trucks transporting the bottled wine to shipping department, H. joiner’s and cooper’s w o r k shop, I. heat exchangers and softening installation for water coming from the to w n main, K. storage space for bottles, packaging materials, bottle stoppers, la bels and bottle-washing unit, L. shipping department building, M. administration and laboratory block, N. corridor connecting the counter-mine gallery and
scarp caponier
tycznym , tw orząc jedną, zw artą kom pozycję przestrzenną (il. 9).
Pozostałe (poza labo rato rium i ekspedycją) funkcje przem ysłow o-technologiczne produkcji
8. Zakroczym, fort nr 1, działobitnia tradytorowa, przekrój poprzeczny i rzu t 3 kondygnacji z pokaza niem stanowisk dla baterii dział szybkostrzeln ych (rys. autor) r— skala 1: 200
8. Zakroczym, Fort No 1 — Gun firing shed; cross section and plan at the level of 3rd sto rey showing the positions of rapid-firing gun batteries
p ełn iły b y zaadaptow ane do tego celu obiekty fortow e (il. 10). P ra ce ad ap tacyjn e obejm ą: konserw ację pom ieszczeń i elew acji oraz zain stalow anie w yposażenia (windy, m aszyny, r u rociągi, przew ody), co w ym aga przebić w ścia nach w ew nętrznych. K onieczność zw iększenia k u b a tu ry użytkow ej bez nadm iernego ro zb u dow yw ania w forcie form a rc h ite k tu ry nowej spow oduje konieczność pow iększenia k u b a tu r pom ieszczeń podziem nych (powiększenie k aza m at). P ro je k t zakłada że tylko w jed ny m p rz y padk u p rzeb ita zostałaby zew nętrzna ściana na- pow ierzchniow ego obiektu fortow ego (dla połą czenia galerii k ontrm inow ej ze wsch. k aponierą sk arpow ą przebiegającym przez szerokość fosy przeszklonym paw ilonikiem korytarzow ym ). P race a d ap tacy jn e obejm ą rów nież zainstalo w anie w budy nkach w y k o rzystany ch do p ro dukcji urządzeń rek reacy jn y ch , san itarn y ch i socjalnych (szatnie, b u fety i stołówki) dla 150-osobowej załogi zakładu. Do p rzetw ó rni doprow adzi się, wg założeń p ro jek tu , elek try cz
ność (moc i oświetlenie), wodę zim ną z sieci m iejskiej i ciepłą (dla technologii i dla celów socjalnych) z zakładów przem ysłow ych znajdu jących się po drugiej stronie szosy. P ro je k t przew iduje dwie m etody odprow adzania ście ków z te re n u zakładu: bezpośrednio do stacji oczyszczania (system g raw itacyjn y — spadek terenu) lub podłączenie do sieci m iejskiej, po w stępnym oczyszczeniu poza zakładem.
Szacunkow e liczone koszty adap tacji byłyby m niejsze niż koszty, jak ie należałoby ponieść b u du jąc zakład nowy, w k tórym i ta k nie u d a łoby się uzyskać pew nych cech c h a ra k te ry stycznych dla kazam at. Poza tym w grę wcho dzą rów nież pew ne w artości niew ym ierne, jak w artość zabytku uratow anego przez właściwie przeprow adzoną adaptację.
P rz y ję ta w projekcie technologia w ytw arzania cydru została o p arta o najnow sze św iatow e osiągnięcia przem ysłu w iniarskiego (głównie radzieckie, francuskie, niem ieckie i b ułg ar skie). Roczna (założona) produkcja zakładu — ok. 270.000 litró w wina.
ZAGOSPODAROW ANIE TUR YST YCZNO -MUZEAL NE! FORTU
F o rt m ożna udostępnić tu ry sto m po zakończe n iu prac konserw atorskich. P ro je k t przew iduje pokrycie naw ierzchni form ziem nych (fosa, w a ły) traw n ik iem ty p u angielskiego — bez ście żek. Jed y n ie ta część p rzestrzen i w ew nątrzfor- tow ej, k tó ra w ym aga dojazdu samochodowego (do koszar szyjow ych, laboratorium , ekspedycji i m agazynu opakowań), p o k ry ta zostanie n a w ierzchnią asfaltow ą.
Isto tn y m elem entem procesu zw iedzania jest oddzielenie go od ru ch u przem ysłow ego w for cie; ze w zględu n a to, iż funkcja przem ysłow a je st skoncentrow ana w zam kniętych k u b a tu rach, m ogłaby nastąpić kolizja jedynie z r u chem sam ochodow ym w ew nątrz fortu. Z tego pow odu ruch tu ry sty cz n y obejm uje zachodnią część fortu, we wschodniej zaś odbyw a się ruch przem ysłow y.
9. Zakroczym, fort nr 1, współgranie starej i n o w ej architektury — budynek ekspedycji połączony ze wschod
nim w ielkim schronem pogotowia (rys. autor)
9. Zakroczym, Fort No 1 — Co-existence of old and n ew architecture sh own on example of shipping depart m e n t building linked w ith a great emergency shelter
10. Z a kro czym , fo rt nr 1, koszary szyjow e — fra g m en t elew acji i przekrój p o dłużny z pokazaniem projektow anego w yposażenia m aszynow ego (rys. autor) skala 1:200
10. Z akroczym , Fort No 1 — Gorge barracks; elevation and longitudinal section show ing planned m achinery and eq u ip m e n t location
11. P roje kt zespołu usługowego oraz zago spodarowanie otoczenia fortu w Zakroczymiu, A. restauracja, B. m o tel, C. stacja TOS i ben zy n ow a (rys. autor) 11. Design of the se rvi cing centre and d e v e lopment of the site sur rounding fort at Zakro czym — A. restaurant, B. motel, C. car se rvi cing and filling station
T rasa zw iedzania obejm ow ałaby w szystkie ch arak tery sty czn e elem enty um ocnień X IX - -w iecznych znajdujące się w forcie, w tym m. in. u n ik aln y system sprzężonych stanow isk strzeleckich i m uzeum forty fik acji m odlińskich um ieszczone w kaponierze szyjow ej; będą się w nim znajdow ać plansze z ikonografią i p la nam i, gipsowe m odele obiektów, eksponaty urządzeń i broni fortecznej. W ażnym m om en tem zw iedzania będzie filia m artyrologiczna m uzeum , mieszcząca się w zachodniej kaponie rze skarpow ej, gdzie znajdow ały się niegdyś cele więźniów politycznych.
PR O JEK T POW IĄ ZA N IA FOR TU Z SYSTEMEM TURYSTYCZNO-REKREACYJNYM M IASTA I R E GIONU
P rojekt, oprócz szczegółowej adaptacji tu ry s tycznej fortu, przew iduje rów nież tu ry sty czno -usługow ą rozbudow ę rejonu Zakroczym ia (il. 11). P rzy szosie przelotow ej, przy której leży fort, zakłada się usytuow anie:
1) probierni cydru i restau racji;
2) m otelu (profil działania w zorow any n a ty pie am erykańskiego „tourist-cam ping m o tel”) będącego czymś pośrednim m iędzy m ałym ho
telem a gospodą teren o w ą o w ysokim s ta n d a r dzie; system zarządzania ajencyjny;
3) stacji obsługi samochodów; 4) stacji benzynow ej.
P ro je k t przew id u je pow iązanie zespołu m o te lowego, fo rtu i p ro b iern i z teren am i w ypoczyn kow ym i n a d W isłą (1,5 km odległości). P ro je k tow any tam kem ping i pole nam iotow e (wypo czynek) w pow iązaniu z p ro b ie rn ią -re sta u rac ją (żywienie) stw o rzy łyb y w iosenno-letni m agnes dla m ieszkańców stolicy. D odatkow ą a tra k c ją tu ry sty cz n ą byłby kom pleks zabytków m ie j skich (kościół, klasztor). U sytuow anie zespołu m otelow o-kem pingow ego tak blisko W arszaw y zn ajd u je silną m otyw ację. Coraz w iększa w Polsce liczba posiadaczy sam ochodów osobo w ych pow oduje konieczność rozbudow yw ania bazy w eekendow o-noclegow ej w pobliżu w iel kich m iast, w a tra k cy jn y m terenie. D obrze n a daje się do tego celu rejo n Z akroczym ia (dużo zieleni, p iękne plaże nadw iślańskie), którego rozbudow a odciążyłaby i tak ju ż przeładow any
latem Z alew Zegrzyński. Najbliższe m otele zn ajd u ją się obecnie w Serocku i M ławie. M apa rozm ieszczenia p u nk tów noclegow ych n a tle a tra k cy jn y c h typów krajo b razu n aturaln eg o (do ty ch zalicza się Zakroczym ) w ykazuje złą sytuację rejo n u pod względem bazy noclego wej. Motel w sąsiedztw ie Zakroczym ia w znacz nym stopniu popraw iłby sytuację.
Na zakończenie w arto jeszcze raz podkreślić, iż p ro je k t ten jest p ro jek tem stu dialn ym i m i mo, że został oparty n a bazie dow odo-faktycz- nej i m ógłby być zrealizow any, realizacja nie była jego celem. Chodzi przede w szystkim o zasygnalizow anie ważnego problem u adap tacji zabytków fortyfikacji. P ro je k te m tym chciałbym w ykazać, że podejm ow anie tego za gadnienia przez arch itektów jest m ożliw e i po w inno być kontynuow ane.
inż. arch. W ald em ar Ł ysiak P raco w n ie K onserw acji Z abytków W arszaw a
POSSIBILITIES TO ADAPT THE RELICS OF MODERN FORTIFICATIONS ON EXAMPLE OF THE FORT NO 1 AT ZAKROCZYM
T here is a ce rta in group of a rc h ite c tu ra l objects in P oland w hose place am ong those considered ais m o n u m e n ts is still fa r from to be duly appreciated. By sa y in g th is th e a u th o r has in m ind a w ide ran g e of fo rtificatio n s com ing from th e 118th an d 19th cen tu ry w h ich re p re s e n t th e la stin g m onum ents of w orks ca rrie d out in th is co u n try by th e P olish, R ussian, A u stria n an d P ru ssian m ilita ry engineers an d a rc h i tects. T here are, how ever, also m any reasons to grow serio u sly d isq u ie t by th e fa c t th a t th e sta te of p r e se rv a tio n o f these fortificatio n s d eterio rate s at an in c re asin g ra te as a re su lt o f the lack of p ro p e r le g al p ro te c tio n a n d p rese rv in g care th e y are fully dese rving. In a situ atio n w h e re no ad e q u ate fin an cial m eans a re av a ila b le fo r p re se rv a tio n of the 1 9 th -ce n tu r y objects th e only p ro p e r solution m a y be found in form of a su itab le an d a p p ro p riate a d a p ta tio n of th e afo re-m en tio n ed fortificatio n s to the m odern in d u stria l, scientific, to u rin g and rec re atio n al p urposes, how ever, w ith th is indiispensible condition in view th a t all th e se ad a p ta tiv e w o rk s should be carried out by ex p e rts n o to rio u s of th e ir high sensibility for m a tte rs connected w ith th e p rese rv a tio n of m o n u m e n ts an d p ro tec tio n of h isto rical sites. •
A n u m b e r of a tte m p ts of t h a t k in d h av e b een u n d e r ta k e n by th e a u th o r w ith in th e activ ities of th e C hair of Polish A rch itectu re, P o ly tech n ical School, W a r saw u n d e r th e guidance o f P rofessor Dr. J. Z ach w atow icz a n d D ocent A. G ruszecki. The p rese n t p u b lic atio n deals w ith one of workis in th is field. Its chief o b je ctiv e consists in ad a p ta tio n of th e F o rt No 1 a t Zakroczym fo rm in g a p a r t of M odlin fortified system , w h ich is to be co n v erted in to a m odern cider p ro d u cing p la n t and at th e sam e tim e giving this v alu ab le o b je c t th e fu n ctio n of m useum and a place of in te re s t fo r tourists.
T he stim u lu s for th e beginning of w o rk s connected w ith th is object has been given by th e fac t th a t th e M odlin fo rtre ss talkes q u ite an exceptional place am ong th e 19th -cen tu ry fo rtificatio n s still existin g
on the P alish te rrito ry . A fte r se v eral m odernizations w ith in a period of N apoleonic w ars a n d those ranging to th e I W orld W ar, as th e tim e passed it has becom e som e k in d of living m useum enabling 'to observe th e d ev e lo p m e n t of a r t of fortification.
A n a tte m p t o f a d a p tin g th e F o rt No 1 at Zakroczym u n d e rta k e n by th e au th o r has been preceded by a w i de range of a rc h ite c tu ra l and h istorical studies (m a in ly basing on recorded sources) as w ell as by a se ries of o n -th e -sp o t investigations a n d excavations. T hey allow ed ito find out th a t h e fo rt has been b u ilt p rio r to 1885 and la te r w as su b je cted to rec o n stru c tio n s in 1>91:2'—1914 w hich re su lte d in its ac tu a l m ixed brick w o rk a n d concrete construction.
T h ere are tw o m ain elem ents defining the historical v alu e of th e object, nam ely its unique m u lti-lev e l gu n shed lo cated in the fo rt gorge and th e rarely found e a rth -b u ilt rifle squad trenches in the m ain b u lw a rk . ^ A s a re s u lt o f th e above-m entioned studies and tech n ic al and econom ic analyses an a d a p ta tiv e design has b e e n p re p a re d covering th e th ree follow ing lines: (a) ad a p ta tio n of fo rt to in d u stria l purposes (cider p ro d u cin g p la n t) w here as an additional factor, to a g rea t e x te n t fac ilita tin g th e production, could be considered th e relativ ely g rea t areas of casem ates allow ing to m ellow and store w ine a t the proper te m p e ra tu re s,
(b) su itab le exposure of th e fort as an arc h ite c tu ra l m o n u m e n t w ith its in te rn a l p ath w a y for visiting to u rists (by no m eans o bstructing th e in d u stria l h a n d lin g lines) and th e estab lish in g of th e M odlin fo rti fications m useum ,
(c) linking of fo rt w ith a touring and recreatio n al s y ste m of th e tow n of Zakroczym and its n ea rest r e gion, am ong th e others, com prising th e design of a m otel, cider testin g room , m oto r-car servicing s ta tio n and th e cam ping site on the V istula riv e r side, a ll connected w ith the fort.
