Nekropolie wilanowskie : historia, problemy konserwatorskie

Wojciech Fijałkowski

Nekropolie wilanowskie : historia,

problemy konserwatorskie

Ochrona Zabytków 51/3 (202), 218-227

Wojciech Fijałkowski

NEKROPOLIE WILANOWSKIE

— HISTORIA, PROBLEMY KONSERWATORSKIE

Z n a n a posiadłość Ja n a III w W ilanow ie, nosząca w okresie przedkrólew skim nazwę M ilo n ó w lub M ila­

n ó w , sięga swymi początkam i w czesnego średniow ie­

cza. M aterialnym i dow odam i osadnictw a na tym te ­ renie stały się odkryte przed ponad czterdziestu laty cm entarzyska szkieletow e o m ieszanych podkloszo- w o -sk rzy n k o w y ch form ach grobów, w których o d n a ­ leziono bogate w yposażenie w postaci naczyń cera­ m icznych, krzem iennych i m etalow ych narzędzi oraz biżuterii składanych, w edług ów czesnych w ierzeń, „na

dalszą drogę ż y w o ta ”1. Jednym z najw iększych przeba­

danych gruntow nie cm entarzysk jest w czesnośrednio­ w ieczna nekropolia poło żo n a w sąsiedztwie siedziby właścicieli ów czesnego M ilanow a, tj. między dzisiej­ szym pałacem królew skim a budynkiem oranżerii. Jak w ykazały badania archeologiczne, w X III-X IV stule­ ciu urządzono tu cm entarz z pojedynczym i lub p o ­ dw ójnym i grobam i (il. 1, 2)2, na którego miejscu zało­ żony został przy w zniesionym w końcu XVI w. d rew ­ nianym kościele pod w ezw aniem Sw. A nny i Sw. M i­ kołaja cm entarz parafialny. W izytując w 1603 r. p a ra ­ fię m ilanow ską arcybiskup poznański W incenty Go- ślicki odn o to w ał istnienie tu „przykościelnego cm e n ta ­

rza ogrodzonego”, z drew nianą dzw onnicą „dobrze o k ry tą ”3.

Wraz z przeniesieniem kościoła w końcu XVII w. w pobliże tra k tu prow adzącego z Warszawy przez C zerniaków do Powsina, pow stał w okół św iątyni

ko-1. P lan rozm ieszczenia g ro b ó w części cm en ta rzyska w c zesn o śred n io ­ w iec zn eg o w rejonie oranżerii w ilanow skiej. Ł. K u n ick a i T. P iętka, C m e n ta rzy sk o w czesnośredniow ieczne w W a rsza w ie-W ila n o w ie 1. P lan o f th e d istrib u tio n o f graves in the early m ed ia eva l cem etery in th e area o f th e W ila n ó w oragnerie. Acc. to: Ł. K unicka, T. Piętka, C m e n ta rzy sk o w czesnośredniow ieczne w W a rsza w ie-W ila n o w ie (T h e E a rly M ediaeval C e m etery in W a rsa w -W ila n ó w )

0 1 2 3 4 _____5 CM

2. P rzykłady za b y tk ó w w y d o b y ty c h z g ro b ó w na cm e n ta rzy sk u w ila ­ n o w s k im : a — n ó ż z brązu, b — szpilka brązowa, c - h — paciorki z zielonego szklą, i — żelazna klam ra d o pasa. Wg B. Gierlach, C m e n ­ ta rzysk o w czesnośredniow ieczne w W a rsza w ie-W ila n o w ie

2. E xa m p les o f ite m s exca va ted fro m graves in the W ila n ó w cem etery: a — bronze knife, b — bronze pin, c - h — green glass beads, i — iron belt clasp (acc. to: B. G ierlach, C m e n ta rzy sko w czesn o śred n io w iecz­ ne w W arszaw ie-W ilanow ie)

1. Z. Rajewski, Pradzieje i w czesne średniow iecze d zie ln ic y m o k o ­

to w s k ie j, (w:) D zieje M o k o to w a , W arszawa 1 9 7 2 , s. 9 i n. Zabytki

a rch eologiczn e odnalezione podczas eksploracji cmentarzyska w ila­ n o w sk ieg o przejęte zostały przez Państw owe M uzeum A rcheolo­ giczne w W arszawie, gdzie poddano je szczegółow szym badaniom naukow ym i zabiegom konserwatorskim.

2. Ł. Kunicka, T. Piętka, C m e n ta rzy sko w czesnośredniow ieczne

w W ila n o w ie, „W iadom ości A rcheologiczne”, T. XXIII, 1 9 5 6 , z. 4,

s. 3 5 6 - 3 6 2 ; B. Gierlach, C m e n ta rzy sko w czesnośredniow ieczne

w W a rsza w ie-W ila n o w ie w św ietle badań 1961 r., „W iadom ości

A rcheologiczne”, T. X X X I, 1 9 6 5 , s. 6 8 -7 4 .

3. F ragm ent p la n u W ila n o w a z ok. 18 6 0 r. (AG AD , Z b . Kart. 4 6 8 -6 ) z n a n iesio n y m i p rzez autora o zn a c zen ia m i pałacu i n ekro p o lii w ila n o w ­ skich: 1 — pałac, 2 — m iejsce odnalezionego c m en ta rzyska w czesnośredniow iecznego i cm en ta rza parafialnego z X V I-X V II w ., 3 — k o śció ł Sw. A n n y i miejsce daw nego cm etnarza przykościelnego z X V II-X IX w., 4 — c m en ta rz „ w p o lu ” po nadaniu m u k szta łtu krzyża greckiego 3. F ragm ent o f a plan o f W ila n ó w fro m a b o u t 1 8 6 0 (AG AD , Z b . Kart. 4 6 8 —6) w ith th e W ila n ó w palace a n d necropolises m a rked b y th e a uthor:

1 — palace, 2 — site o f the discovered early m ediaeval cem etery a n d parish cem etery fro m th e six te e n th -se v e n te e n th century, 3 — church o f St. A n n e a n d site o f th e fo rm e r church cem etery fro m th e se v e n te e n th -n in e te e n th century, 4 — “fie ld ” cem e te ry a fter being g ra n te d th e shape o f a G reek cross

lejny — jak stw ierdził w p ro to k ó le wizytacyjnym z 1728 r. archidiakon warszawski ksiądz Bogusław Rup- niewski — „cm entarz n ie za m k n ię ty ”4, będący m iej­ scem pochów ku właścicieli i m ieszkańców W ilanow a oraz ich bliskich aż do pierwszej ćwierci XIX w.

Z relacji wizytującego W ilanów pod koniec 1816 r. dziekana piaseczyńskiego księdza Stanisława G aw łow ­ skiego w ynika, że istniejący „około kościoła cm entarz

był w ygodny, suchy i agrestem pięknie obsa d zo n y” i że

drugi „nieogrodzony jeszcze” został założony „w p o ­

l u , z dala od zabudow ań m ieszkalnych i g o sp o d ar­

czych wsi, w rozw idleniu gościńca królew skiego i d ro ­ gi czerniakow skiej.

Fundatorką now ego cm entarza była ów czesna w ła­ ścicielka d ó b r w ilanow skich A leksandra z L ubom ir­ skich Potocka, żona w ybitnego działacza polskiego

4. Tam że, k. 2. 5. Tam że, k. 4.

6. W . Fijałkowski, Z a b y tk o w y cm en ta rz w W ila n o w ie, „Biuletyn W ilanow ski” 1 9 95, nr 18 (35), s. 1.

O św iecenia — Stanisława Kostki Potockiego. C m e n ­ tarz założono na planie niew ielkiego koła o b w ied zio ­ nego drew nianym ażurow ym ogrodzeniem na cegla­ nym cokole, z bram ką od w schodu, do której w iodła od kościoła (przecinając trak t czerniakow ski) aleja w y­ sadzana rzędam i lip6. Pośrodku cm entarza w ystaw iona została m ała drew niana kaplica pogrzebow a . N ieb a­ w em , bo w latach 1 8 2 4 -1 8 2 6 , zastąpiono ją m u ro w a ­ ną k ap licą-m auzoleum (il. 4), gdzie złożono p rochy zm arłego w 1821 r. Stanisław a Kostki Potockiego i przeniesioną z cm entarza przykościelnego w W ilano­ wie tru m n ę jego brata Ignacego, w ybitnego m ęża sta­ nu, w spółtw órcy Konstytucji 3 M aja. Projekt n e o g o ­ tyckiej kaplicy zbudow anej na planie krzyża greckiego sporządził zaprzyjaźniony ze Stanisławej K ostką znany architekt w arszaw ski C hrystian Piotr Aigner. Twórca

7. M . Świątkowski, P roblem atyka cm entarza parafialnego p rzy k o ­

kaplicy p o trak to w a ł swe dzieło jako pośm iertne hom a-

gium złożone nie tylko w ielkiem u polskiem u p a trio ­

cie, lecz także swemu artystycznem u p ro te k to ro w i i to ­ warzyszowi wspólnych podróży studyjnych do W łoch,s. N ad portalem wejściowym do kaplicy w m urow ana została kam ienna tablica z w ykutym przez W ładysła­ w a C zerw ińskiego napisem w yrażającym intencję fu n ­ datorki:

ALEKSANDRA Z KSIĄŻĄT LUBOM IRSKICH STANISŁAWOWA PO TO C K A

N IE O D ŻA ŁO W A N EM U M Ę Ż O W I SOBIE I SW O IM

Z neogotyckim charakterem kaplicy zw iązana zo­ stała ściśle form a drew nianego ołtarza w ykonanego w 1826 r. przez m iejscow ego stolarza Jana C ybulskie­ go. Do ołtarza, ustaw ionego na w p ro st wejścia do kaplicy, zakupiony został przez A leksandrę Potocką w m arcu tegoż roku obraz pędzla G. Barendy, p rzed ­ stawiający p atro n a m ęża A leksandry — św. Stanisław a Kostkę. K om pozycja obrazu naw iązyw ała do dzieła C arło M aratty N M P objawiająca się św. Stanisław ow i,

znajdującego się w kaplicy kościoła San A ndrea al Q uirinale w Rzym ie9.

W odróżnieniu od neogotyckiej form y arch itek tu ry kaplicy i struktury ołtarza, w zniesiono w bocznych ra ­ m ionach budow li w latach 1 8 2 5 -1 8 2 6 klasycystyczne pom niki grobow e Stanisława i Ignacego Potockich. N a d a n o im postać doryckich p ortyków w ykutych w kam ieniu przez W ładysław a C zerw ińskiego w edług projektu Piotra Aignera. Pomiędzy kolum nam i każde­ go z nich ustaw iono przyścienne sarkofagi w typie tzw. grobow ca N ero n a, z inskrypcjam i m ów iącym i o zasłu­ gach zm arłych i piastow anych przez nich godnościach państw ow ych. W ram ieniu w schodnim kaplicy usta­ w iony został sarkofag m arszałka w ielkiego litew skiego Ignacego Potockiego, przeniesiony tu z cm entarza przykościelnego w W ilanow ie, który na zlecenie Sta- nisław ow stw a Potockich w ykuł w 1810 r. w sp ó łp racu ­ jący z A ignerem W awrzyniec H agen z K unowa. Bliź­ niaczy m onum ent, pośw ięcony prezesow i Rady M in i­ strów i prezesow i Senatu Stanisławowi Kostce Potoc­ kiem u, który wyszedł w 1825 r. spod dłuta W ładysła­ wa Czerw ińskiego, um ieszczony został w zachodnim ram ieniu kaplicy. N ad każdym z kam iennych sarkofa­

4. W id o k ka p lic y cm en ta rza w ilanow skiego z poi. X IX w ., litografia W. W alkiew icza. W g K. W ójcicki, C m e n ta rz P ow ązkow ski, W arszaw a 1858 4. V iew o f th e W ila n ó w cem etery chapel fro m the m id -n in e te e n th century, lithograph: W. W alkiew icz. Acc. to: K. W ójcicki, C m e n ta rz P o w ą zk o w sk i ( T he P o w ą zk i C em etery), W arszaw a 1858

8. W. Fijałkowski, K a p lic a -m a u zo le u m na cm en ta rzu w ila n o w sk im , 9. Tamże. „Biuletyn W ilanow ski” 1 9 9 5 , nr 19 (36), s. 1.

gów w ykonano sztukatorską kom pozycję złożoną z tarczy herbow ej Potockich na tle bądź to skrzyżow a­ nych mieczy (nad sarkofagiem Stanisława Kostki), bądź skrzyżow anego miecza z laską m arszałkow ską (nad m o n u m en tem Ignacego). Każda z tych kom pozy­ cji ujęta została w okół łańcuchem z O rd erem O rła Białego, jakim odznaczeni zostali obaj zasłużeni dla kraju bracia senatorow ie. R ealizatorem tych plasty­ cznych kom pozycji grobow ców Potockich był czynny w dobrach w ilanow skich sztukator Ryff10.

W 1867 r., kiedy pod kierunkiem H enryka M a rc o ­ niego p ro w ad zo n o prace budow lane i k o n serw ato r­ skie w pałacu oraz w kościele w ilanow skim , sarkofagi z kaplicy cm entarnej przeniesiono do nowej kaplicy w gru n to w n ie przebudow anej świątyni, pozostaw iając w kaplicy m auzoleum jedynie puste obram ienia archi- tek toniczno-plastyczne, co zniweczyło całą k o m p o ­ zycję ideow o-artystyczną w nętrza zabytku. Dzieła d e­ gradacji kaplicy do p ełn iło w sto łat później usunięcie także ołtarzow ego obrazu ze św. Stanisław em Kostką.

Pełne w yobrażenie o wyglądzie pom ników n a g ro b ­ nych braci Potockich m ożem y dzisiaj pow ziąć na p o d ­ staw ie ich w iernego naśladow nictw a, jakie stanow i nagrobek generała Józefa Zajączka, nam iestnika K ró­ lestw a Polskiego, istniejący w kościele parafialnym w O p ató w k u (ił. 5 )11.

N iew ielki stosunkow o teren cm entarny w okół ka- plicy-m auzoleum Potockich przeznaczony został na groby ofiacjalistów i pracow ników pałacu oraz osób zasłużonych zarów no dla m uzeum i biblioteki w ila­ now skiej, jak też dla gospodarki i kultury narodow ej. Pogrzebani tu więc zostali w ciągu ubiegłego stulecia, otrzym aw szy kam ienne nagrobki lub nagrobne płyty ze stosow nym i napisam i, m .in.: bibliotekarze w ila­ now scy — K arol K arniew ski (zm. 1827 r.), którem u jako „ cnotliw em u słu d ze” pom nik nagrobny „na d o ­

w ó d w dzięczności i żalu Aleksandra z X X L u b o ­ m irskich Potocka pośw ięciła”, H ip o lit Kownacki

(zm. 1854 r.) i Stanisław Przylęcki (zm. 1866 r.). Spo­ częli tu także dozorcy pałacu w ilanow skiego Jan Sm o­ czyński (zm. 1852 r.), uczczony kam iennym n ag ro b ­ kiem typu rzym skiego z popiersiem p o rtretow ym w niszy d łu ta Jakuba Tatarkiew icza (il. 6 i 7 )12, Jan M alczyński (zm. 1846 r.), któ rem u „w dzięczni dziedzi­

ce A ugust i Aleksandra z Hrr. Potockich, Hrr. Potoccy p o m n ik (...) pam ięci dobrego i żałow anego w znieśli”

oraz rachm istrz dóbr w ilanow skich M aciej Budkowski (zm. 1855 r.)13.

Wraz z nim i pochow ani zostali w pobliżu kaplicy członkow ie ich rodzin — ojciec K arola K arniew skiego

5. N agrobek gen. Z ajączka w kościele parafialnym w O p a tó w k u . Wg

K atalog Z a b y tk ó w S ztu k i w Polsce, t. V, z. 6, po w . kaliski, W arszawa 1 9 6 0

S. T o m b sto n e o f G eneral Z ajączek in th e parish church in O p a tó w e k. Acc. to: K atalog Z a b y tk ó w S ztu k i w Polsce (Catalogue o f M o n u m e n ts o f A rt in P oland), vol. V, facs. 6, c o u n ty o f Kalisz, W arszaw a 1960

M aciej (zm. 1847 r.), b rat Franciszek (zm. 1870 r.) i jego w nuczka M aria (zm. 1886 r.) oraz M arianna z M alczyńskich K arniew ska (zm. 1892 r.). Pochow ano tu rów nież rodziny Błaszczyńskich, M alaszkiew iczów i Z branieckich. Miejsce wiecznego spoczynku znalazł w pobliżu kaplicy także M ikołaj Rouget, inspektor Głów nej Fabryki Rządowej Tabak i Tytoniu w Sielcach (zm. 1858 r.) i spow inow acony z nim Ludw ik Emich sekretarz Komisji N ad zo ru Budowli K orony i Kawaler O rd eru Sw. Stanisław a (zm. 1865 r.) (il. 9). Z łożone tu zostały po n ad to prochy ich żon i dzieci — M agda­ leny z B randlów Rouge (zm. 1846 r.) i Justyny z Sem­ kow iczów Emich (zm. 1858 r.), W iktora i Józefy R ou­ ge oraz Zdzisław a i Teresy Emich. Pogrzebany tu został także m .in. popularny warszawski ak to r Józef G órecki (zm. 1826 r.). Dalsze partie niew ielkiego jeszcze

wów-10. T. S. Jaroszewski, C hrystian P iotr A igner, W arszawa 1 9 6 5 , s. 193; W . Fijałkowski, K a p lic a -m a u z o le u m ..., s. 3.

11. N a bliską analogię pom n ik ów nagrobnych zw rócił pierwszy uwagę T. S. Jaroszewski, op. cit., s. 195.

12. A utorstwo J. Tatarkiewicza ustaliła przed w ielu laty M . Chary- tańska w pracy magisterskiej, będącej pierwszą pełną m onografią artysty, napisanej p od kierunkiem prof. S. Lorentza w 1951 r. R zeź­

ba skradziona została z cmentarza w ilanow skiego w końcu 1996 r. A nalogiczny nagrobek z identycznym popiersiem dłuta Tatarkiewi­ cza pośw ięcony został prezydentow i Warszawy Stanisławowi W ęg- rzeckiemu na warszawskich Powązkach.

13. C ytow ane fragmenty tekstów odczytane zostały na zachowanych nagrobkach w ym ienionych osób.

6. N agrobek Jana Sm oczyńskiego. Fot. D . Ja n ko w ski, ok. 19 8 0 r.

6. T o m b sto n e o f Jan S m o czyń ski. Photo: D. J a n k o w sk i, a b o u t 1980

czas cm entarza przeznaczone zostały na pochów ki w łościan z W ilanow a i z okolicznych wsi.

Po blisko czterdziestu latach od założenia cm entarza został on znacznie powiększony, otrzym ując poprzez d o d an ie czterech ram ion niespotykaną w śró d n ek ro ­ polii w arszaw skich form ę krzyża greckiego, w yznaczo­ ną ceram icznym ażurow ym ogrodzeniem . We w schod­ nim ram ieniu krzyża w zniesiona została neogotycka ceglana bram a z drew nianym i w rotam i. Twórcą now e­ go kształtu cm entarza, dekoracyjnej bram y i ażurow e­ go ogrodzenia, przejętego z w zorów włoskiej architek­ tu ry ogrodow ej, był au to r neorenesansow ej p rzeb u d o ­ wy kościoła Sw. Anny w W ilanow ie — H en ry k M a r­ coni (ił. 8) 14.

Pod koniec XIX stulecia d okonane zostało kolejne pow iększenie i przekształcenie kom pozycji cm entarza.

14. W . Fijałkowski, Z a b y tk o w y c m e n ta rz..., s. 3.

R am iona krzyża greckiego połączono ćwierćkolistym i łukam i ogro d zen ia, zbliżając kształt cm entarza do kw adratu o zaokrąglonych narożach. W ew nątrz cm en­ tarza p rzep ro w ad zo n o prom ieniste alejki związane o b ­ w odow ą ścieżką biegnącą w zdłuż ogrodzenia. N ow e ogrodzenie w zniesiono z takich sam ych elem entów ceglanych, jakie zastosow ał M arconi. Podczas tej fazy rozbudow y pozyskano znaczną ilość miejsca pozw ala­ jącą na chow anie zm arłych spoza parafii w ilanow skiej. W śród gro b ó w w o k ó ł kaplicy usypano m ogiły p o ­ w stańcze z 1863 r. W dalszych częściach cm entarza pojaw iły się liczne groby z charakterystycznym i dla końca XIX i początku X X w. kam iennym i nagrobkam i i dekoracyjnym i płytam i grobow ym i będącym i dzie­ łem w arszaw skich zakładów kam ieniarskich działają­ cych przy największych cm entarzach w stolicy, na Po­ wązkach i na B ródnie, takich jak Bracia Bartmańscy, A. Kocielski, P Płecki, A. Bąkowski, G. B. Brzozowski, R. S. Lubow iecki, B. Stępniewski i M . Sługocki15.

W zniesiono też nieliczne nagrobki — z m odnego w X IX stuleciu żeliwa — pośw ięcone unickim d u ­ chow nym , ich żonom i rodzinom (il. 1 0).

C m entarz w kształcie stw orzonym w końcu ubieg­ łego stulecia przetrw ał nienaruszony aż do czasów ostatniej w ojny św iatowej. Szybkie zapełnianie się

7. Popiersie d łu ta J. T atarkiew icza, obecnie zaginione. Fot. D. J a n ­

ko w ski, ok. 19 8 0 r.

7. B ust by J. T atarkiew icz, at present lost. Photo: D. Ja n ko w ski, a b o u t 1980

15. N azw y firm kamieniarskich podaję na podstaw ie istniejących sygnatur na nagrobkach.

| M * Kft F T\R ? - R v - K O ,^ ,^ S

I v.\nz^i' nlipdwt kcifło»y|

1^ X vbRDERO ' j

l;VV >sT.^A^saii I

|

16. G. C iołek, O gród w W ila n o w ie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kul- 17. W. Fijałkowski, Z a b y tk o w y c m e n ta rz..., s. 3. tury”, R. IX, 1 9 4 7 , s. 1 2 5 -1 2 6 .

kw ater cm entarnych now ym i grobam i w latach wojny i okupacji niem ieckiej oraz brak koncepcji dalszego racjonalnego rozw oju cm entarza spraw ił żyw iołow e w ykorzystyw anie na p ochów ek g ru n tó w przyległych do jego północnej części. S pow odow ało to zniszczenie zabytkow ych ogrodzeń ceram icznych w tym rejonie i w p row adzenie całkow itego chaosu kom pozycyjnego w historycznym założeniu cm entarnym (il. 1 1).

Aby zaham ow ać ten destrukcyjny proces, p ro w a ­ dzący do degradacji zabytkow ego cm entarza w ilanow ­ skiego, prof. G erard C iołek w ram ach opracow yw ane­ go w latach pięćdziesiątych generalnego planu rew a­ loryzacji zespołu p ała c o w o -o g ro d o w eg o W ilanow a sporządził rów nież projekt regulacji i pow iększenia istniejącego c m e n ta rz a16 w form ie zbliżonej do Cimi- tero San M ichele w Wenecji (il. 12) l / . Przewidywał on w kom ponow anie cmentarza w historyczny układ prze­ strzenny W ilanow a — a także w now o projektow any zespół alei i sieci dróg na p rzedpolu królew skiej rezy­ dencji. W ażny w alor projektu stanow iła sama form a założenia licząca się z istniejącymi elem entam i zabyt­ kow ym i i będąca tw órczą kontynuacją historycznej kom pozycji cm entarza. D o datkow ą zaletą projektu by­ ło stw orzenie m ożliw ości blisko d w ukrotnego p ow ięk­ szenia te ren u cm entarnego, rozw iązujące na wiele lat problem grzebania um arłych w W ilanow ie. Projekt

8. T rzy fa zy ro zw o ju za ło żen ia cm entarnego w W ila n o w ie w X IX w. (koło, k rzy ż grecki, kw a d ra t z za o krą g lo n ym i n a rożnikam i). O prać. W . F ija łko w ski

5. Three stages in th e d e v e lo p m e n t o f th e cem etery prem ise in W ila n ó w d uring th e n in e te e n th c en tu ry (circle, G reek cross, square w ith ro u n d e d edges). Prep, by: W. F ija łko w ski

9. N agrobek L u d w ik a E m icha. Fot. D. Ja n ko w ski, o k. 1 9 8 0 r. 9. T o m b sto n e o f L u d w ik E m ich. P hoto: D . Ja n ko w ski, a b o u t 1 9 8 0

prof. C iołka stw arzał p o n ad to możliwość w zbogacenia plastycznego cm entarza przez zam knięcie głów nej alei pom nikiem pośw ięconym pam ięci b o h ateró w ostatniej wojny, w tym spoczywającym na cm entarzu w ila n o w ­ skim żołnierzom w rześnia 1939 r., pow stańcom w a r­ szawskim ze zgrupow ania „O aza”, pułku AK „B aszta” oraz plutonu „G ro ch ó w ” i dyw izjonu „Jeleń ” pułku AK „Waligóra” .

D o realizacji projektu G erarda C iołka jed n ak nie doszło, m im o że zespół p ałaco w o -o g ro d o w y W

ilano-10. N a g ro b ek że liw n y u n itó w ks. Feliksa B ańkow skiego, żo n y A n n y i córki M arii. Fot. D. Ja n ko w ski, ok. 1 9 8 0 r.

10. U niate cast iron to m b sto n e o f Rev. F eliks B a ń ko w ski, his w ife A n n a a n d d aughter M aria. P hoto: D. Ja n ko w ski, a b o u t 1980

wa objęty został program em szeroko zakrojonych prac konserw atorskich i w pisaniem cm entarza do rejestru zabytków ze względu na jego wysokie w alory h isto ­ ryczne, kom pozycyjne, architektoniczne i artystyczne. Co w ięcej, nierespektow anie przez w ładze m iasta op racow anego projektu i zam knięcie szans rozw oju cm entarza w kierunku północnym przez ro zb u d o w a ­ nie rem izy strażackiej i utw orzenie dużej pętli a u to b u ­ sowej, zagroziło dalszym losom w ilanow skiej n e k ro ­ polii. W 1986 r. na specjalnej naradzie k o n serw ato r­ skiej, zw ołanej z inicjatywy proboszcza parafii Sw. A n­ ny w W ilanow ie księdza prałata Bogusława Bijaka, zespół specjalistów w osobach k o nserw atora zabytków m.st. W arszawy arch. Faliksa Ptaszyńskiego, dy rek to ra Z arządu O ch ro n y i Konserwacji Z espołów Pałaco- w o -O g ro d o w y c h mgr. A ndrzeja M ichałow skiego, dy­ rek to ra M uzeum w W ilanow ie dr. W ojciecha Fijałkow ­ skiego i prof. E dw arda B artm ana, poparł ideę ro zb u ­ dow y cm entarza uznając, że przyczyni się ona zarów no

18. M . Świątkowski, op. cit., s. 20.

do uporządkow ania kom pozycji cm entarza, jak i te re ­ nu w jego bezpośrednim o to czen iu 18.

W założeniach konserw atorskich dla rozbudow y cm entarza przyjęto jako obow iązującą zasadę zacho­ w anie podstaw ow ych elem entów planistycznych rezy­ dencji w W ilanow ie, których istotną częścią u k ształto ­ w ania przestrzennego są regularne osie kom pozycyjne. Przyjęto rów nież, że działania projektow e zm ierzać pow inny do odtw orzenia właściwego ch arak teru tej części układu przestrzennego (oś k o ściół-cm entarz, kom pozycja cm entarza) i utrzym ania założenia cm en­ tarnego w harm onijnej łączności z kom pozycją zespo­ łu p ałaco w o -o g ro d o w eg o . Przyjmując za podstaw ę wyniki studiów historycznych, m ateriały ikonograficz­ ne i kartograficzne oraz zachow any w n atu rze sam zabytkow y cm entarz, jak też szkice koncepcyjne regu­ lacji cm entarza autorstw a G erarda C iołka, o kreślono w stępne w arunki rozbudow y cm entarza w ilanow skie­ go. Z godnie z tymi w arunkam i:

— cm entarz pow inien pozostać spójną częścią k o m p o ­ zycji założenia p ałacow o-ogrodow ego W ilanow a, — kom pozycja rozbudow yw anego cm entarza w inna

być utrzym ana w duchu form y z XIX stulecia, ale odróżniać się w spółczesną form ą rozw iązania p rze­ strzennego,

— projektow ana now a część cm entarza nie m oże swą form ą, kom pozycją i skalą oraz elem entam i archi­ tektonicznym i dom inow ać nad zabytkow ym cm en­ tarzem ,

— projekt rozbudow y pow inien być konsekw entnym rozw ojem form y historycznej i nawiązywać do m y­ śli projektow ej podjętej przez prof. C iołka,

— projektow ana kom pozycja przestrzenna oraz detale architektoniczne m uszą być podporząd k o w an e w skazaniom konserw atorskim ,

— projekt rozbudow y w inien być zgodny z w arunkam i praw a budow lanego, ustawy o ochronie zabytków i innym i aktam i praw n y m i19,

Tak określone w arunki stały się podstaw ą do o p ra ­ cow ania koncepcji przestrzennej, regulacji i p o w ięk ­ szenia cm entarza, które pow ierzono architektow i kraj­ obrazu M aciejow i Św iątkowskiem u. W 1994 r. sp o ­ rządzony został przez niego projekt, a w 1997 r. n a­ stąpiła pierw sza faza jego realizacji, na razie jako par- k u -lap id a riu m stanow iącego przejściowe rozw iązanie pow iększenia kom pozycji historycznego cm entarza (il. 13). Koncepcja rozbudow y cm entarza, ujm ująca spraw ę regulacji jego kompozycji przez pow iększenie pow ierzchni grzebalnej, będzie bow iem m ogła być zre­ alizow ana dopiero po w ybudow aniu m agistrali w o d o ­ ciągowej zasilającej budynki mieszkalne przy sąsiadu­ jących z cm entarzem ulicach. P roponow ane przejścio­ we rozw iązanie w ykorzystuje w pełni w alory k o m p o ­ zycyjne docelow ego opracow ania, zmieniając jedynie zasady wykorzystania i zagospodarowania terenu.

11. F ragm ent p la n u W ila n o w a z 1942 r. z w id o czn ą deform acją k s z ta łtu c m en ta rza o d stro n y p ó łnocnej. O prać G. C iołek

11. F ragm ent o f a plan o f W ila n ó w fro m 1942, w ith visible d e fo rm a ­ tio n o f th e shape o f th e cem e te ry fro m th e north. Prep, by: G. C iołek

12. Fragm ent p la n u rew aloryzacji W ila n o w a z 1 9 4 6 r. u w zg lę d n ia ­ ją cy regulacją i k o n ty n u a c ję ro zw o ju za ło żen ia cm en ta rn eg o w k ie ­ ru n k u p ó łn o c n y m . O prać. G. C iołek

12. F ragm ent o f a plan o f th e revalorisation o f W ila n ó w fro m 1 9 46, ta kin g in to consideration th e regulation a n d c o n tin u a tio n o f th e d e v e lo p m e n t o f th e cem etery prem ise to the north. Prep, by: G. C io łek

13. K oncepcja rozw inięcia cm en ta rza w ilanow skiego w k ie ru n k u za c h o d n im z za p ro je k to w a n y m ogrodzeniem n o w e j części, k w a te ra m i g ro b o ­ w y m i (2), p o m n ik a m i o treściach b a ta listyczn ych i m a rty ro lo g iczn ych (3), o łta rzem na w o ln y m p o w ietrzu (6), m u rem z ta b lica m i p a m ią tk o w y m i (7), i p o w sta łą w latach w o jn y częścią p ó łn o cn ą przew id zia n ą w przyszłości do likw idacji

13. C o n c ep tio n o f exp a n d in g th e W ila n ó w cem etery to th e w est, w ith a designed fen cin g o f the n e w part, grave quarters (2), m o n u m e n ts w ith b a ttle a n d m artyrological c o n te n ts (3), o p e n -a ir alta r (6), w a ll w ith c o m m e m o ra tiv e plaques (7), a n d a n o rthern part, created d u rin g th e war, to be liq u id a ted in th e fu tu r e

rżenie zatem uporządkow anego, o d p o w ied n io skom ­ ponow anego założenia przestrzennego wzbogaca w alory krajobrazow e historycznego zespołu W ilanow a dając w przyszłości, zgodnie z wcześniejszą koncepcją i przy akceptacji władz budowlanych i sanitarnych m iasta, szanse rozw inięcia przestrzeni grzebalnej cm entarza20. N ow e założenie cm entarne pom yślane zostało jako kom pozycja osiow a rozw ijająca się na linii k o śc ió ł- -c m e n tarz-k ap lica m auzoleum . R egularny w ielobok naw iązuje w pew nym sensie do kształtu kom pozycji proponow anej przez G erard a C iołka. Dwie głów ne osie założenia tw orzą osnow ę dróg. Aleja głów na p r o ­ w adzona w osi cm entarza historycznego kończy się niew ielkim kolistym placem z niskim m urkiem w tle i podw yższonym miejscem pośrodku przew idzanym dla ekspozycji najw artościow szych artystycznie o biek­ tó w rzeźbiarskich. Biegąc w lekkim zagłębieniu teren u stw arza ono m ożliwości w ykorzystania szerokich p a ­ sów m uraw po obu jej stronach do ekspozycji rzeźb i elem entów lapidarialnych. W kierunkach p ro sto p a d ­ łych p oprow adzona jest głów na aleja poprzeczna, jako aleja spacerow a. N a jej południow ym krańcu przew i­ dziano budow ę pom nika związanego tem atycznie z w alką i m artyrologią polskiego narodu. W tym też miejscu zaplanow ana została ekspozycja drugiej grupy rzeźb i nagrobków ustaw ionych na tle niskich, k w itn ą­ cych, barw nych krzew ów 21.

N ow a część cm entarza opasana została w 1997 r. niew ysokim ogrodzeniem ceram icznym sharm onizo- w anym pod w zględem wysokości i ch arakteru z o g ro ­ dzeniem cm entarza zabytkow ego, m im o że użyto do jego budow y współczesnych elem entów ceram icznych.

Wraz z pow iększeniem cm entarza p rzeprow adzona została g ru n to w n a restauracja kaplicy-m auzoleum , któ rą podczas uroczystego pośw ięcenia przez Prymasa Polski w dniu 1 listopada 1997 r. o d d an o pod opiekę w ładzy prym asowskiej jako Kaplicę Senatorską z p rz e ­ znaczeniem na miejsce w iecznego spoczynku m ężów stanu zasłużonych dla R zeczypospolitej22. Z tej też racji konieczne wydaje się dziś w ypełnienie opustosza­ łych zabytkow ych o bram ień arch itek to n iczn o -rzeź- biarskich odtw orzonym i sarkofagam i obu braci sena­ to ró w — Stanisława Kostki i Ignacego Potockich oraz umieszczenie w ołtarzu obrazu św. Stanisław a Kostki, którego papież Klemens X ogłosił w 1671 r. Patronem K rólestw a Polskiego.

2 0 . Tam że, s. 25. 2 1 . Tam że.

Jest rzeczą oczywistą, że dla zachow ania historycz­ nych w alorów i substancji zabytkowej cm entarza w ila­ now skiego istotne znaczenie ma utrzym anie we w łaści­ wym stanie konserw atorskim kilkudziesięciu zabytko­ wych nagrobków i płyt nagrobnych. O biekty te bo­ w iem — pochodzące z X IX w. bądź kontynuujące jeszcze w pierwszej ćwierci naszego stulecia ubiegło- w ieczną tradycję artystyczną — reprezentują ch arak te­ rystyczne dla sztuki sepulkralnej tych czasów form y neoklasyczne i rom antyczne. Kilkanaście z nich w raz z daw nym i grobow cam i otoczonych zostało w ostat­ nim okresie porządkow ania cm entarza troskliw ą opieką i poddane zabiegom konserw atorskim przez rodziny zm arłych. Dzięki tem u przyw rócone zostały do nale­ żytego wyglądu płyty i nagrobki z lat 1 8 2 7 -1 8 9 9 Kar- niew skich, Jan a M alczyńskiego i Piotra M achulskiego oraz pow stałe w latach 1 9 0 0 - 1925 m .in. pom niki A leksandra i Zofii L utostańskich Piotra C zarneckiego, K arola U jazdow skiego, Stanisław a M aciejow skiego oraz M arii M arzeckiej i Jana Kotuszewskiego, a także ufundow any przez Annę z Potockich Branicką n ag ro ­ bek Julii Elsner.

Staraniem w ojew ódzkiego konserw atora zabytków w Warszawie o d restaurow ane zostały parę lat tem u także żeliwne pom niki grobow e księży unickich i ich rodzin. Ponow nych prac b u d o w lan o -k o n se rw ato r- skich w ym aga natom iast sam grobow iec.

Z naczna jeszcze część kam iennych nagrobków , zwłaszcza zaś usuniętych z miejsc, gdzie pow stały now e groby, w ym aga zwiększonej troski konserw atorskiej ze strony adm inistracji cm entarza. D obrym sygnałem w tym zakresie jest odrestaurow anie sum ptem probosz­ cza parafii w ilanowskiej ks. prałata Bogusława Bijaka pom ników H eleny Leszczyńskiej i M ikołaja Łaszcza, które ustaw iono po obu stronach wejścia do kaplicy- -m au z o leu m , a także podjęcie działań związanych z utw orzeniem om ów ionego wyżej lapidarium zabyt­ ków sztuki sepulkralnej, w którym w yeksponow ane zostaną „bezdom ne” obiekty przeniesione z history­ cznej części cm entarza.

Szczególnej opieki konserw atorskiej wymagają dw a najcenniejsze nagrobki — Jana Smoczyńskiego i H e n ­ ryka Em icha, które ze w zględów historycznych p o w ­ inny pozostać na swoim miejscu i nie być przenoszone do lapidarium .

22. W . Fijałkowski, W ilanow skie m a u zo le a Potockich, „Biuletyn W ilanow ski” 1 9 9 7 , nr 21 (83), s. 4.

The Wilanów Necropolises — History and Conservation Problems

The history of the residence of Jan III Sobieski, king of Poland, in Wilanow, located 10 kms to the south-east of the centre of Warsaw, dates back to the early Middle Ages. The beginnings of a settlement in this terrain are testified by an early mediaeval cemetery from the thirteenth-fourteenth century, discovered in 1955-1961 at the site of he later parish church, erected at the end of the fifteenth century. The transference of the church at the end of the seventeenth century to the west was accompanied by the establishment of a cemetery existing up to the first quarter of the nineteenth century. A new cemetery was created in 1816, far from the palace and village buildings and designed in the form of

a small circle with a chapel-mausoleum in the centre (1824- 1826). In the mid-nineteenth century, the cemetery was expanded and given the form of a Greek cross which at the end of the century became a square with rounded edges. The original shape of the cemetery was deformed during the second world war. The first attempt at its regulation and harmonious development linked with the composition confi­ guration of the royal residence in Wilanów was made after the war. Difficulties encountered by the realisation of this project led to a second design, proposed in 1996; its imple­ mentation should be favoured by the new sociopolitical conditions in Poland.