Adam Krajewski
Uszkodzenia zabytków w Egipcie
powodowane przez owady
Ochrona Zabytków 52/1 (204), 45-53
A d a m Krajewski
USZKODZENIA ZABYTKÓW W EGIPCIE POWODOWANE PRZEZ OWADY
W stęp
Egiptologia jako nauka rozw inęła się wraz z o d k ry ciam i Jean-F ranęois C ham polliona. Jest więc dyscypli ną stosunkow o m łodą, podczas gdy zakres czasowy jej zainteresow ań liczy tysiące lat i jest ogrom nie przy tym rozległy tem atycznie. Siłą rzeczy musi więc korzystać z u sług innych nauk, w tym entom ologii.
Chcąc zachow ać dla potom ności m aterialne dobra k u ltu ry staram y się zabezpieczyć je przed czynnikam i niszczącymi, obejm ującym i zarów no przyrodę nieoży w io n ą, jak i św iat istot żywych. Specyficzny, bardzo suchy i ciepły klim at panujący na przew ażającym o b szarze Egiptu (w odróżnieniu od stosunków śro d k o w oeuropejskich) spraw ia, że po d gołym niebem zacho w ać się m ogą przez tysiące lat m ateriały takie, jak suszona cegła i gips. Przetrw ać m ogą także drew no, tkaniny, papirusy itp., jeśli tylko są przykryte piaskiem i gruzem lub osłonięte skalam i czy ukryte w g ro b o w cach. Bardzo suchy klim at Egiptu spraw ia też, że na przew ażającym obszarze tego kraju destrukcyjna dzia łalność grzybów i bakterii jest znacznie ograniczona. N a pierw sze miejsce w związku z tym jako szkodniki zabytków w ysuw ają się owady. Aby m óc chronić przed nimi zabytki, potrzebna jest w iedza o ich w ystępow a niu i znajom ość ich biologii.
O d lat trzydziestych naszego w ieku polskie misje włączają się czynnie w prace archeologiczne i ko n ser w atorskie na terenie tego kraju, obejm ujące zarów no obiekty starożytne, jak i obiekty sztuki islamu. Z ak w a lifikow anie szkód dokonyw anych w egipskich zaby tkach i oznaczenie szkodników ze świata ow adów naj częściej spraw ia pracow nikom tych misji spore tru d ności ze w zględu na dużą odm ienność miejscowej en- tomofauny. Z myślą o ułatwieniu tego zadania pow stało niniejsze opracow anie. Z ostało o n o napisane dzięki oględzinom przez au to ra szeregu zabytków w lutym 1996 r. (niestety z braku czasu najczęściej dosyć p o bieżnym) i wielomiesięcznej kwerendzie piśmiennictwa. C hciałbym w tym miejscu podziękow ać kolegom z Polsko-Egipskiej Misji A rcheologiczno-K onserw a torskiej ds. A rchitektury Islamu, a zwłaszcza mgr. inż. arch. Jerzem u Kani, mgr. inż. arch. D om inikow i M ą- czyńskiem u, mgr. A ntoniem u Tokarskiem u oraz kole gom z innych misji C en tru m A rcheologii Ś ródziem no m orskiej U niw ersytetu W arszawskiego, szczególnie dr. Franciszkow i Paw lickiem u, mgr. R ajm undow i G aź dzie i dr. M aciejow i W itkow skiem u za pom oc w zbie raniu m a teriałó w do niniejszej publikacji. Specjalne
1. E. M ariette, T ra ité pratiqu e e t raisonné de la construction en
E gypte, t. I, Imprimerie Française A. M oures, Aleksandrie 1875.
podziękow ania chciałbym wyrazić dyrektorow i Działu K onserw atorskiego, panu Sobhi S henouda z M uzeum Koptyjskiego w Kairze za um ożliw ienie zbadania chrząszczy niszczących tkaniny, prof. dr. hab. M acie jowi M roczkow skiem u z Instytutu Zoologii PAN w W arszawie za w eryfikację oznaczeń tych chrząszczy, oraz mgr inż. Joannie Krajewskiej za pom oc przy o p ra cow aniu piśm iennictw a w języku francuskim , dotyczą cym poruszanych zagadnień.
M ateriały stanowiące tworzywo zabytków w Egipcie
Materiały nieorganiczne
M o n u m en taln e budow le starożytnego Egiptu, które dotrw ały do naszych czasów, w ykonane zostały z ka m ienia układanego bez zapraw y lub z użyciem zapraw w apiennych, gipsow ych i ich różnych kom binacji. Spośród kam ieni najczęściej używany był w apień, pia skowiec i w mniejszym stopniu granit, sądząc z oglę dzin i licznych publikacji archeologicznych. Jako że korzystano z m iejscowych złóż, używ ano tych m ate riałów rów nież w następnych epokach aż do czasów dzisiejszych, chociaż oczywiście zm ieniały się style, w pływ y i konstrukcje. W przypadku rzeźby, naczyń i innych obiektów niebudow lanych liczba różnych ro dzajów kam ieni i ich gatunków znacznie rośnie, obej m ując m .in.: bazalt, dioryt, doleryt, porfir, serpentyn i alabaster.
Powszechnie używ ano rów nież suszonej cegły z m u łu, gliny oraz gipsu (tego ostatniego z praw dziw ym m istrzostw em w architekturze islamu).
Drewno
Z e względu na w arunki przyrodnicze, Egipt (jako dojrzała cywilizacja) nigdy nie był sam ow ystarczalny w zakresie zaopatrzenia w drew no. D latego też m ate riał ten musiał być oszczędnie w przem yślany sposób stosowany, a artyści i rzem ieślnicy pracujący w tym cennym tw orzyw ie osiągali praw dziw e m istrzostw o. W starożytności cieśle pracow ali głów nie w drew nie m iejscowych g atunków akacji Acacia nilotica i Albizia
le b b e k 1. Z braku lepszego drew na w ykorzystyw ano
w budow nictw ie rów nież d rew no sykom ory (Ficus sy-
com orus) a naw et kłodziny palm y daktylow ej (Phoenix dactyliphera). Aby m óc budow ać duże łodzie, jak. np.
słynna „łódź słoneczna” C heopsa, już w głębokiej sta rożytności Egipcjanie zmuszeni byli sprow adzać d rew n o cedru libańskiego (Cedrus libani)1. D rew na
2. F. El-Baz, Finding a Pharaohs Funeral Bark, „N ational Geogra p h ic” 1 9 88, nr 4 , s. 5 1 4 - 5 3 3 ; M useum o f Cheops Boat, Egyptian A ntiquities Organisation Press, Cairo 1993.
1. Ł ó d ź grob o w a faraona Cbeopsa, ok. 4 6 0 0 -le tn i za b y tek szkutnic- tw a egipskiego w y k o n a n y z drew na cedru libańskiego (Cedrus libani), k tó ry uniknął zjedzen ia przez term ity w skalnej kom orze w y k u tej w p o b liżu p iram idy tegoż faraona. W szystkie fot. A. Krajewski 1. T om b b o a t o f pharaoh Cheops, an approxim ately 4 6 0 0 y e a rs-o ld m o n u m en t o f E gyptian shipbuilding, m ade o f Lebanese cedar w o o d (Cedrus lib a n i); p ro te c te d against dam age by term ites thanks to its location in a rock cham ber hewn near the p yra m id o f the pharaoh. A ll ph otos: A. K rajew ski
tego używ ano także do w yrobu sarkofagów, podobnie jak drew na drzew z rodz. Z izypbus sp., w ystępujących w Afryce P ó łn o c n ej1. Z biegiem lat było coraz trudniej w Egipcie o do b re drew no, takie jak akacjowe. N a uw agę zasługuje fakt, że miejscowe drew no, takie jak
Chrząszcze (C oleoptera)
A. A lfieri8, A. P etrofP i H. B ecker10 (ten ostatni za drugą z w ym ienionych pozycji) podają spuszczela p o spolitego (H ylotrupes bajulus L.) z rodziny kózkow a- tych (C eram bycidae) jako szkodnika iglastego drew na w budynkach w Egipcie. Ż erow iska tego ow ada w i doczne są w iglastym drew nie użytym do rekonstrukcji części stro p ó w w szesnastow iecznym meczecie Emira Kebira K urkum asa i drew nie używ anym do prac bu dow lanych w tym o b iek cie11. N ależy tu jednak
zazna-Acacia nilotica i Z izyp b u s spina-cbristi, uchodzą za
m ateriał dość od p o rn y na żerow anie term itó w 4. A rabow ie od VIII w. sprow adzali d rew n o z M ezo potam ii, Tunezji1 i innych regionów objętych ich eks pansją. Po podboju Egiptu przez Turcję w 1517 r., obszary z których sprow adzano d rew n o objęły ró w nież E uropę Południow ą i liczne, dalsze regiony Azji. Stąd w zabytkow ych obiektach z czasu panow ania is lam u obok rodzim ej palm y daktylow ej (np. belki stro pów) i sykom ory pojaw ia się szereg gatu n k ó w p o łu dniow oeuropejskich i azjatyckich, zwłaszcza śró d ziem nom orskiej sosny (np. Pinus balepensis i P. pinea)6 oraz pew ne gatunki jodły (Abies sp.) .
Tkaniny
Ze w zględu na suchy klim at Egiptu zachow ały się w dobrym stanie liczne tkaniny lniane i w ełniane z cza sów starożytności, eksponow ane w M uzeum Egips kim, a zwłaszcza w M uzeum Koptyjskim w Kairze.
Zabytki piśmiennictwa
O prócz licznych napisów na kam ieniach m o n u m en talnych budow li i rzeźb oraz na różnych m ateriałach nieorganicznych, z których w ykonyw ano różne p rzed m ioty określane dzisiaj jako zabytki ruchom e, zacho wały się rów nież teksty pisane na m ateriałach orga nicznych. Przede wszystkim są to następujące po sobie chronologicznie: papirus (w ykonyw any z łodyg cibory
Cyperus papyrus) i pergam in oraz z now szych czasów
papier.
O w ady niszczące drewno
3. W. Sandermann, H . H. Dietrichs, H. G otwald; Untersuchung
frühgeschichtlicher H ö lzer und deren Bedeutung für den H olzschutz,
„H olz als R o h - und W erkstoff” 1 9 58, nr 6, s. 2 0 4 -2 1 2 .
4. A. G. A. Salmen, M . A. M orsy, A. A. Sayed, Resistance o f Som e
E gyptian Tim bers to the A tta c o f the som e T erm ite P sam m oterm es h yb o sto m a D es., „Material und O rganism en” 1988, nr 1, s. 3 1 - 3 6 .
5. A. Lezine, Les salles nobles des palais M am elouks, „Annales Islam ologiques” 1 9 7 2 , nr 10, s. 131—148.
6. D. Grosser, H olzartbestim m u n gen , (w:) D ie Restaurierung der
M adrasa des Am irs Sabiq ad D in M itgal a l-N u k i und die Sanierung des D arb Q u irm iz in Kairo, M ainz am Rhein 1984, s. 141; A. M łyń
ski, P olychrom ed W ooden Ceilings in A m eer K ebir-Q urqu m as Fune
rary C o m p lex in Cairo. C onservatory Expertise, (w:) M ausoleum o f Q u rqu m as in Cairo. Result o f the investigations a n d conservation W orks 1 9 8 4 - 1 9 8 8 , vol. 3, W arsaw 1 9 9 1 , s. 3 9 -5 3 ; A. Żaboklicki,
J. Brzozow ski, L. Słoński, The Structural Design Solution o f W ooden
Beam ed Ceilings in the M on u m en tal Islamie Architecture a t the Turn o f the 15th a n d 16th Centuries, tamże, s. 2 9 - 3 8 .
7. D. Grosser, op. cit.; A. M łyński, op. cit.; A. Krajewski, O rzeczenie m ykologiczno-b u d ow lane dotyczące stanu zachow ania oraz m etod konserwacji drewnianych stropów w madrasie m eczetu Emira Ke bira Kurkumasa w Kairze, Kair, luty — W arszawa, maj 19 9 6 (mpis). 8. A. Alfieri, Catalogue des C eram bycides de l ’E gypte, „Bulletin de la Société Royale E ntom ologique d’Egypte” 1 9 1 6 , nr 2 , s. 6 3 -7 7 . 9. A. Petroff, Q uelques notes sur les Ceram bycides des environs
d ’Aleksandrie, „Bulletin de la Société Royale Entom ologique d ’Egyp
te” 1 920, nr 6, s. 5 8 - 7 0 .
10. H. Becker, Uber Verbreitung des H ausbockkâfers H ylotru pes
bajulus (L.) Serville(Col., Ceram bycidae), „Zeitschrift für angewan-
dte E n tom ologie” 1 9 7 0 , nr 6 7, s. 9 9 -1 0 2 .
11. A. Krajewski, G rzyb y i o w a d y niszczące drew n o w m eczecie
E m ira Kebira Kurkumasa w Kairze, (w:) O chrona drew n a — XVIII sy m p o zju m 1 9 9 6 , W arszawa 1 9 96, s. 9 9 -2 0 7 .
czyć, że uszkodzenia nastąpiły w m ateriale przed w y konaniem z niego części stropów.
H. N our, B. H indy i F. S idaros12 opisali zniszczenia d rew na mebli i p o dłóg w M useum of R as-E l-T een Palace w A leksandrii w sierpniu 1958 r., sp o w o d o w a ne przez N icobium castaneum (Ol) i O ligom erus ptili-
noides (Woli.) z rodziny kołatkow atych (Anobiidae).
C harakterystyczne otw ory w ylotow e chrząszczy z tej rodziny w idoczne są rów nież na niektórych p rzed m io tach w kolekcjach m uzealnych w Kairze.
R. Attia i A. H. K am ei1’ jako spraw ców zniszczeń w yrobionego drew na podają przedstaw icieli rodziny m iazgow cow atych (Lyctidae): m iazgow ca b ru n atn eg o
(Lyctus brunneus Steph.), Lyctus afńcanus (Leśne)
i Trogoxylon impressus (Com.).
N ależy tutaj dodać, że gatunki takie jak H ylotrupes
bajulus, O ligom erus ptilinoides i Lyctus brunneus w y
stępują w Polsce, przy czym ten pierwszy bardzo p o spolicie, pow odując duże szkody.
Termity (Isoptera)
H. N o u r, M . Sharawy i H. H ila l14 w spom inają o szkodach spowodowanych na meblach w Giza i w Kai rze przez C ryptoterm es brevis (Walker) z rodziny Ka-
loterm itidae. Jako znanego w Egipcie podają rów nież
term ita K aloterm es flavicollis (Fabr.) z tej rodziny.
2. Sądząc p o eksponow an ym w iośle (zachow an ym w stanie takim ,
w jakim je znaleziono), przy konserwacji drew na lo d zi Cheopsa jedn ym z p o d sta w o w ych p ro b le m ó w m usiały b y ć odkształcenia ele m en tó w konstrukcyjnych w y w o ła n e blisko 4 6 0 0 -le tn im sk ła d o w a niem w stanie rozbiórki, a w du żo m n iejszym stopn iu uszkodzenia drew na sp o w o d o w a n e p rzez term ity
2. Judging by the featured oar ( preserved in the sta te in w hich it w as
discovered) one o f the basic problem s during the conservation o f the Cheops b o a t m u st have in vo lved the deform ation o f construction elem ents, caused by an a lm o st 4 6 0 0 0 yea rs-lo n g storage in a dis assem bled state, an d to a much lesser degree — dam age produced by term ites
R. Attia i A. H. K am el1'1 wym ieniają term ita Anacan-
thoterm es ochraceus (Burm.) z rodziny H o d o term iti- dae jako spraw cę zniszczenia w yrobionego d rew na
(w tym mebli), książek i tekstyliów. Ta i inne pu b lik ac je16 podają liczne inne gatunki term itó w z Egiptu:
M icroterm es eugnatus (Silv.) z rodziny Termitidae,
przedstaw icieli rodzaju P sam m oterm es z rodziny Rhi-
n o term itid a e: P. hybostom a (Desn.), P. fuscofem oralis
(Sjost.) i P. assuanensis (Sjost.) oraz A m iterm es deser-
torum (Desn.). Oczywiście liczba g atunków term itó w
w ystępujących w Egipcie jest znacznie większa. Błonkoskrzydłe (H ym enoptera)
D oniesienia o zniszczeniach drew na, sp o w o d o w a nych w budynkach na terenie Egiptu przez b ło n k o skrzydłe, są nieliczne. Zwyczaje zasiedlania d rew n ia nych stropów i stolarki budow lanej przez zadrzechnię
Xylocopa aestuans (L.) z rodziny pszczołow atych (Api- dae) oraz tow arzyszące tem u szkody opisali H . A. Ali,
F. M . El-B orollosy i F. M . Ism ail17. O w ad ten drąży m iękkie i niezbyt tw arde gatunki drew na, zwłaszcza kłodziny palm y daktylow ej, w celu zakładania gniazd, nie odżywiając się tym m ateriałem . U szkodzenia sp o w odow ane przez ten gatunek w idoczne są m .in. na palm ow ych belkach szesnastow iecznych, p o lic h ro m o w anych stro p ó w nad północnym liw anem m adrasy m eczetu em ira K ebira Kurkum asa i n ad p ro żach o tw o rów drzw iow ych m eczetu sułtana Inala w K airze18.
12. H . N ou r, B. H indy i F. Sidaros, A n obidae A tta k in g Furniture, „Bulletin de la Société Entom ologique d’Egypte” 1 9 6 6 , n r 4 7 , s. 1 -3 . 13. R. Attia i A. H. Kamel, The Fauna o f Stored Products in UAR, „Bulletin de la Société Entom ologique d’Egypte” 1 9 6 6 , nr 4 9 , s. 2 2 1 - 2 3 2 .
14. H . N ou r, M . Sharawy, H. H ilal, N on -Su bterran ean Term ites
from E gypt, „Bulletin de la Société Entom ologique d’E gypte” 1 9 65,
4 9 , s. 3 2 1 - 3 2 2 .
15. R. Attia, A. H. Kamel, op. cit.
16. L. S. El-Sherif, A. H. Kaschef, Survey an d T a x o n o m y o f the
T erm ites o f E gypt, „Bulletin de la Société E ntom ologique d’Egypte”
1 9 7 3 , nr 5 7 , s. 2 8 3 - 2 9 7 .
17. H . A. Ali, F. M . El-B orollosy, M . A. Ismail, N estin g H a b its a n d
Flight Behaviour o f X ylocopa aestuans L., „Bulletin de la Société
Entom ologique d’Egypt” 1 9 7 2 , nr 5 6 , s. 3 9 9 - 4 0 5 . 18. A. Krajewski, op. cit.
3. Stare o tw o ry w y lo to w e bliżej nieokreślonego gatunku z rodzin y k o ła tk o w a tych (Anobiidae) na pow ierzchni elem entu k o p tyjsk iej sn y cerki, znajdującym się w jedn ej z licznych kolekcji m u zealn ych Kairu 3. O ld ex it openings o f a closer u nidentified species from the A n o biidae fa m ily on the surface o f an elem en t o f C optic carving, featured in one o f the num erous m useum collections in Cairo
4. Fragment części stropu z pocz. XVI w . nad półn ocn ym liwanem madrasy meczetu emira Kebira Kurkumasa w Kairze z oryginalnym i bel kam i z kłodzin palm y d aktylow ej (stan w lu tym 1996 r.), chętnie za siedlanym i przez zadrzechnię (Xylocopa aestuans L.)
4. Fragment o f a ceiling from the beginning o f th e sixteenth century over the northern livan o f the madrasa a t th e m osque o f E m ir K ebir Q urqum as in Cairo, w ith original beam s m ade o f d a te p alm logs (state on February 1996), frequently a tta ck ed b y th e X ylocopa aestuans L.
5. Postacie doskonałe zadrzechni (X ylocopa aestuans L.) — z lew ej strony samiec, z praw ej sam ica. Wg H. A. Ali, F. M . E l-B orollosy i F. M. Sandouk, The Adult o f M ale Female X ylocopa aestuans L. (Api- dae, H ym enoptera), Basrah N atu ral H isto ry M useum , Basrah 19 7 8 5. Perfect specim en o f the X ylocopa aestuans L. — to the left: the male, to the right: the fem ale. Photo from : H. A. Ali, F. M. E l-B o rollosy, F. M. Sandouk, The A d u lt o f M ale a n d F em ale X ylocopa aestuans L. (Apidae, H ym enoptera), Basrah N a tu ra l H istory M u se um, Basrah 1978
19. R. Artia, A. H. Kamel, op. cit. 20. Tamże.
21. N ie udało mi się znaleźć polskiej nazw y gatunku tej palmy w e w spółczesnych opracowaniach dotyczących tej rodziny, m im o pil nych poszukiwań. Jedynie w X IX -w ieczn ym podręczniku J. J. Billa pt. Zarys botaniki dla klas w yższych szk ó l średnich, wydanej nakła dem Księgarni Polskiej w e Lw ow ie w 18 7 5 r., przełożonym przez A. M . Łom nickiego, podano nazwę, którą się posłużyłem .
O w ady niszczące wyroby z bam busa
Bambus nie jest rodzim ą rośliną w Egipcie, nie był też p rzedm iotem szczególnie w zm ożonego handlu w m inionych epokach, stąd znaczenie o w adów nisz czących ten m ateriał nie jest tutaj duże. N iem niej jed nak należy zaznaczyć, że o d n o to w a n o w tym kraju obecność ow adów m ogących pow odow ać zniszczenia zarów no bam busa, jak i drew na oraz ziarna zbóż. O w ady te należą do rodziny k ap turnikow atych (Cole
optern, Bostrychidae). Są to: k ap tu rn ik drobny (Dino- derus m in u tu s Fabr.) i kap tu rn ik zbożow iec (R hizoper- tha dom inica Fabr.)19.
O w ady niszczące wyroby z pestek palm owych
W Egipcie w ystępuje chrząszcz Cocotrypes dactyli-
perda (Fabr.) z rodziny ogłodkow atych (Scolytidae)10.
Rozwija się on w nasionach palm , m .in. rodzim ych gatunków egipskich: palm y daktylow ej (P hoenix dac-
tylifera) i widlicy d u m21 (H yphene thebaica)22. G atu nek ten, aczkolwiek wymaga do swego rozwoju w ilgot ności pow ietrza w granicach 5 0 -1 0 0 % , m oże p o w o dow ać uszkodzenia w yrobów z nasion w spom nianych rodzim ych palm egipskich, jak i obcego pochodzenia, np. guzików czy innych w yrobów galanteryjnych2 3.
O w ady niszczące tkaniny
Term ity (Isoptera )
E ntom ofauna niszcząca tkaniny w Egipcie rekrutuje się ze stosunkow o w ielu jednostek system atycznych. Jak już w spom niano, typow ym i spraw cam i zniszczenia tkanin m ogą być termity, np. w ym ieniony wcześniej
A nacanthoterm es ochraceus (Burm .)24.
C hrząszcze (C oleoptera)
R ów nież liczne gatunki chrząszczy m ogą uszkadzać tekstylia. Stw ierdzono, że E nneodesm us obtusedenta-
tus (Leśne) drąży bele baw ełny w składach fabrycz
nych2^. Brak jednak w iadom ości o zniszczeniach p o w odow anych przez ten gatunek na dobrach kultury. W północnej Afryce i na Bliskim W schodzie w ystępują natom iast bardzo liczne ow ady z rodziny skórnikow a- tych (Dermestidae), w tym należące do rodzajów m rzyk (Anthrenus sp.) i szubak (Attagenus sp.), zaw ie rających gatunki znane jako spraw cy zniszczeń zaby tkow ych w ełnianych tk an in oraz skór i futer. O d n o to w an o26 w Egipcie zniszczenia w ełnianych tkanin i w ło sia spow odow ane przez dobrze znanego m uzealnikom
2 2 . A. Herfs, Uber den Steinnussborkäfer C occotrypes dactyliperda
(F.), „Anzeiger für Schädlingskunde” 1 9 5 9 , nr 1, s. 1 -4 .
2 3. F. Zacher, D ie Vorrats-, S peicher- und M aterialschadlinge und
ihre Bekämpfung, Berlin 1927; A. Herfs, op. cit.
2 4. R. Attia, A. H. Kamel, op. cit. 2 5. Tamże.
w Polsce groźnego m rzyka gabinetow ca (Anthrenus
verbasci L.) i dw óch dalszych przedstaw icieli tego ro
dzaju: A. fasciatus (L.) i A. m inor (Woli.). Wydaje się przy tym , że znacznie więcej gatunków należących do tego rodzaju m oże uszkadzać tkaniny w tej strefie kli matycznej. Dzięki uprzejm ości p. Sobhi Shenoudy m ia łem m ożliwość uzyskać kilka larw A nthrenus flavipes (Le C onte), które spow odow ały ogrom ne zniszczenia w ełnianej tkaniny koptyjskiej z IV-V w. Ten dobrze znany gatunek w strefie śródziem nom orskiej2, z łat wością daje się hodow ać, dzięki czem u m ogłem w yko nać fotografie wszystkich jego stadiów rozw ojow ych.
M otyle (L ep id o p tera )
N a w ełnianych tkaninach rozwijają się w Egipcie liczne gatunki należące do rzędu łuskoskrzydłych z ro dziny m olow atych (Tineidae). Stw ierdzono niszczenie w ełnianych m ateriałów przez takie gatunki, jak dobrze znany w Polsce m ól w łosienniczek (Tineola biselliella H um .) i m ól kożusznik (Tinea pellionnella L.), a naw et przez m ola ziarniaka (Tinea granella L.)28. Trichophaga
tapetzella (L.) odn o to w an y został w Egipcie z w ełnia
nych tkanin i tap et ściennych29.
Sądząc po zabezpieczeniach stosowanych w M uzeum Egipskim w Kairze, szkodniki tkanin w ełnianych, zwłaszcza m rzyki, stanow ią pow ażny problem w egip skich placów kach m uzealnych.
O w ady niszczące papier i oprawy książek, pergamin i papirusy
Termity (Isoptera)
N iew ątpliw ie najgroźniejszym i spraw cam i znisz czeń zabytków tej grupy są w Egipcie termity. R. Attia
6. Ty p y g n ia zd zadrzech ni (X ylocopa aestuans L.) w ydrążon ych w
drewnie. W g H. A. A li, F. M . El-B orollosy, M. A. Ismail, op. cit. 6. T ypes o f nests o f the X ylocopa aestuans (L.), h o llo w ed o u t in w ood. P hoto from : H . A. Ali, F. M . E l-B orollosy, M. A. Ismail, op. cit.
i A. H . K am ei20 w ym ieniają A nacanthoterm es ochra-
ceus (Burm .), P sam m oterm es fuscofem oralis (Sjost.)
i P sam m oterm es assuanensis (Sjost) jako gatunki n i szczące książki. Stw ierdzono rów nież doszczętne zje dzenie dużej liczby pergam inow ych k art koptyj- skich k odeksów w Starej D ongoli przez bliżej nie oznaczony g atunek te rm ita 21. N iew ątpliw ie zniszcze nia p ap ieru , pergam inu i papirusów spow odow ane przez term ity są znacznie większe niż w ynika to ze skąpych w zm ianek w piśm iennictw ie, być m oże na w et ogrom ne.
40 mm 40 mm
7. Stadia ro zw o jo w e m rzyka Anthrenus flavipes (Le C onte), groźnego szkodn ika w ełn ian ych tek sty lió w , odłow ion ego z koptyjskiej tkaniny
z ok. IV -V w . n. e. A — jaja, B — w yrośn ięta larwa, C — poczw arka w ostatn iej w y lin ce larw y, D — chrząszcz w ostatn iej w ylin ce larw y, E — opuszczona przez chrząszcza, ostatn ia w ylin ka larw y, F — chrząszcz
7. D eve lo p e d stages o f the A nthrenus flavipes (Le C onte), a dangerous p est dam aging w o o llen fabrics, foun d in a C o p tic fabric from a b o u t
fo u rth -fifth century A. D . A — eggs, B — grow n larva, C — chrysalis in the last indusium o f th e larva, D — beetle in the last indusium o f the larva, E — the last indusium o f the larva em p tied by the beetle, F — beetle
27 . M . M roczkow ski, D istribu tion o f D erm estidae (C oleoptera) o f
the W orld w ith a Catalogue o f A ll K now n Species, „Annales Z o o lo -
g ici”, t. 2 6 , 1 9 6 8 , nr 3.
28. R. Attia, A. H. Kamel, op. cit. 2 9 . Tamze.
3 0 . Tam że.
3 1 . S. Jakobielski, Stara D ongola 1 9 9 3 , „Raporty W ykopaliskow e” 1 9 9 3 , Centrum A rcheologii Śródziem nomorskiej UW im. K. M icha łow sk iego, W arszawa 1 9 9 4 , s. 1 0 6 -1 2 0 .
8. Poszczególne fazy oszpecania (A, B, C) i niszczenia (D, E) piaskow ca w m on u m en taln ych budow lach z czasów faraon ów w G órnym Egipcie, sp o w o d o w a n e przez obrostkę Chalicodom a siculum (Risso). A — opu szczon e gn iazdo z w id o czn ym i o tw o ra m i w y lo to w y m i (sklepienie „sali na barkę” św ią tyn i królow ej H atszepsu t w D eir el-Bahari), B — uszkodzon e gn iazdo z w id o c zn y m i kom oram i larw (ró w n ież św iątyn ia królow ej H atszepsut), C — św ieże ślady po usuniętym gn ieździe (jak w yżej), D — sto su n k o w o św ie ży „ w ż e r” w kam ieniu (św iątyn ia w Luksorze), E — stare „ w ż e ry ” w kam ieniu (św iątynia w Luksorze)
8. Particular stages o f disfiguring ( A, B, C) an d dam aging (C, D) sandstone in m on u m en tal buildings from the pharaoh era in Upper Egypt, caused by the C halicodom a siculum (Risso). A — aban don ed nest w ith visible ex it holes (ceiling o f the “barge ch am ber” in the tem ple o f Q ueen H atshepsut in D eir el-Bahari, B — dam aged nest w ith visible larvae cham bers (sam e tem ple), C — fresh traces o f re m o ved nest (as above), D — relatively recent “in d en ta tio n ” in ston e (tem ple in Luxor), E — o ld “in d en ta tio n s” (same tem ple)
9. U szkodzone p rzez obrostkę (C halicodom a siculum Risso) ściany z piaskow ca p o k ry te płaskorzeźbam i (św iątyn ia w Luksorze) 9. Sandstone w alls covered w ith bas-relief, dam aged by the C halicodom a siculum (Risso) (tem ple n Luxor)
Szczeciogonki (T b ysa n u ra )
Fauna rybikow atych (Lepismatidae) jest w Egipcie dość liczna. R. Attia i A. H . Kam ei32 wskazują na rybika cukrow ego (Lepism a saccharina L.), dobrze znanego rów nież w Polsce, jako gatunek niszczący opraw y książek i papier. W E uropie Środkow ej ow ad ten znany jest rów nież jako spraw ca zniszczeń kart pocztow ych, fotografii, m anuskryptów i staro d ru k ó w oraz tkanin lnianych33. W ydaje się, że w przypadku Egiptu rów nież inne gatunki z rodziny rybikow atych m ogą pow odow ać p odobne szkody, k tó re przypisuje się sam em u rybikow i cukrow em u.
Chrząszcze (C oleoptera)
N ie znaleziono w literaturze w zm ianek o zniszcze niach m anuskryptów i staro d ru k ó w pow odow anych przez chrząszcze. W ystępują tu jednak gatunki dobrze znane jako spraw cy takich szkód w E uropie, np.:
ży-w iak chleboży-w iec (Stegobium paniceum L.) i pustosz
(Ptinus brunneus Duft.). O w ady niszczące m umie
Skórnik n atru p ek (Dermestes frischi Kug.) z rodziny skórnikow atych (Dermestidae, Coleoptera) stw ierdzo ny został w bardzo dużej liczbie w m um iach z epoki hellenistycznej z Teb34 i m um ii z epoki rzymskiej z M i nia (G órny Egipt)35. Skórniki D ermestes carnivorous (Fabr.) i D . cadaverinus (Fabr.) (= D. ater De Geer) znajdow ane są w m um iach z epoki faraonów 36. G a tunki te są typow ym i ow adam i dla wysuszonej padliny zwierzęcej i zw łok ludzkich pozostaw ionych na o tw ar tym po w ietrzu 37, dlatego uszkodzenia m um ii spow o dow ane przez te chrząszcze m ogą być znacznie bardziej pow szechne niż w ynikałoby to z nielicznych w zm ia nek w piśm iennictw ie. N ależy w tym miejscu dodać, że w spom niane zniszczenia (jak w ynika z literatury) miały charakter zaszły, a nie bieżący i w większym
32. R. Attia, A. H. Kamel, op. cit. 33. F. Zacher, op. cit.
34. T. J. Pettigrew, H isto ry o f E gyptian M u m m ies, L ondon 1 8 34. 35. P. Lesne, Le D erm este des cadavres (D erm estes Frischi Kug.) dans
les tom bes de l ’E gypte ancienne, „Bulletin de la Société Royale
Entom ologique d ’Egypte” 1 9 30, nr 14, s. 2 1 -2 4 . 36. R. Attia, A. H . Kamel, op. cit.
37. F. Piotrowski, Zarys en tom ologii parazytologicznej, Warszawa 1990.
stopniu m ogą interesow ać archeologów niż kon serw a to ró w zabytków.
O w ady niszczące różne inne substancje pochodzenia organicznego
W skład w yposażenia starożytnych gro b ó w w Egip cie w chodziła szeroka gam a substancji p ochodzenia organicznego. Substancje pochodzenia roślinnego zja dane są przez w ielokrotnie już w spom inane term ity i przez liczne gatunki chrząszczy: żyw iaka chlebow ca
{Stegobium paniceum L.), św idrzyka ty to n io w ca (L a - sioderma serricorne Fabr.) i Gastrallus striatus (Zauf.)
z rodziny kołatkow atych (Anobiidae), k ap tu rn ik a zbo żowca (Rizopertha dom inica Fabr.) z rodziny kaptur- nikow atych (B ostrychidae) oraz pustosze: P tinus brun-
neus (Duft.) i P. variegatus (Rossi) z rodziny pustoszo-
w atych (P tin id a e)^. Suche substancje p o ch o d zen ia zwierzęcego zjadane są przede w szystkim przez chrzą szcze z rodziny skórnikow atych (D erm estidae): szuba- ka (Attagenus piceus Oliv.) (= A. unicolor B rahm .), skórnika (Dermestes ater De G eer), (H ospitopterus
efflatouri Pic.) (= Thylodrias contractus M otschulsky),
m rzyka gabinetow ego (Antbrenus verbasci L.) i inne mrzyki: A. fasciatus (F.) i A. m inor (Woli.) oraz przez przedstaw iciela pustoszow atych — pustosza garbusika (G ibbium psylloides C zem p.)39 O gólnie jako szkodniki różnych substancji pochodzenia organicznego w ym ie niane są chrząszcze z rodziny skórnikow atych: skórek zbożow iec (Trogoderma granarium Everts) oraz inne skórki: T. irroratum (Reitt.) i T. versicolor (C re.)40. N iem al wszystkie te gatunki znane są jako szkodniki żywności i pasz. N p. liczne szczątki chrząszczy żywiaka chlebow ca (Stegobium paniceum F.), św idrzyka ty to niow ca (Lasioderm a serricorne Fabr.) i pustosza garb u sika (G ibbium psyloides Czem p.) znaleziono w p o zo stałościach pokarm ów lub innych substancjach w czte rech alabastrow ych wazach i drew nianej skrzyni, sta now iących w yposażenie grobu T utancham ona41. R ów nież w tym w ypadku zniszczenia m iały ch arak ter za szły a nie bieżący i były przedm iotem dociekań a rch e ologów i historyków, a nie k o n serw ato ró w zabytków.
Ow ady oszpecające i uszkadzające kam ień
W latach pięćdziesiątych naszego stulecia Służba Starożytności zm uszona była w ypow iedzieć p raw d zi wą w ojnę obrostce z gatunku Chalicodom a siculum (Risso) (M egacbilidae, H ym enoptera). O w ad ten, d o brze znany z E uropy Południow ej i Afryki Północnej (w tym także z Egiptu), m a zwyczaj bud o w an ia na
38. R. Attia, A. H. Kamei, op. cit. 3 9. Tamże.
40. Tamże.
41. A. Alfieri, Les insectes de la to m b e de T outan kh am on , „Bulletin de la Société Royale Entomologique d’Egypte” 1931, nr 15, s. 1 8 8 -1 8 9 .
kam ieniach i skałach gniazd z piasku i gliny, w których pielęgnuje swoje larwy. Tysiące takich gniazd w 1952 r. pokryw ały kam ienne ściany Ram esseum w daw nych Tebach i ściany św iątyń w Edfu i D an d ara42. Podobne oszpecenia gatunek ten spow odow ał swego czasu ró w nież w dw óch bizantyjskich klasztorach na terenie G recji4’. W ydaje się, że dzisiaj obrostka ta nie w ystę puje już tak m asow o w daw nych św iątyniach starożyt nego Egiptu, niem niej jednak stw arza p ew ne problem y polskim ko n serw ato ro m pracującym w świątyni H at- szepsut. Buduje tam swoje gniazda w kilku miejscach, zwłaszcza w tzw. sali na barkę. O ile na w apiennych ciosach obrostka ta pow oduje tylko oszpecenia, to w przypadku piaskow ca m oże ona (m oim zdaniem) p o w odow ać znacznie pow ażniejsze uszkodzenia, p o le gające na ubytku kam ienia.
W św iątyni w Euksorze m iałem m ożliw ość oglądać charakterystyczne ciągi uszkodzeń bloków piaskow ca pokrytego płaskorzeźbam i, odpow iadające swoim pla nem budow ie gniazd tej błonków ki. P raw dopodobnie gniazda budow ane były w tych m iejscach przez bardzo długi okres (stulecia lub naw et tysiąclecia), a postacie doskonałe obrostki grom adziły w nich nek tar kw ia tów, p rzerobiony na swego rodzaju m iód, i pyłek w ce lu żyw ienia larw. Sądzę, że grom adzone substancje pokarm ow e m ogły p o w odow ać z czasem chem iczne reakcje i w konsekw encji m echaniczne osłabienie lepi szcza w piaskow cu. Takie działanie m ogły pow odow ać np. kw asy organiczne (zawiera je także m iód pszczeli) reagując z w ęglanem w apnia, w chodzącym w skład le piszcza. Po długim czasie trw ania tego procesu lepi szcze było w tych miejscach już na tyle słabe w w ierz chnich w arstw ach piaskow ca, że w yryw anie ziaren kam ienia w ym agało od obrostek m niejszego wysiłku niż poszukiw anie o d pow iednich ziaren piasku w o k o licy. W piaskow cu zaczęły się pojaw iać ch araktery styczne wżery, k tó re z upływ em pok o leń budujących gniazda obrostek coraz bardziej pogłębiały się. G nia zda przy tym częściow o zagłębiały się w kam ień w ta kich miejscach. W m iejscach po daw nych gniazdach, k tó re odpadły, zniszczeń dopełniała erozja p o w o d o w a na z przez czynniki abiotyczne (silne w ahania tem p e ratury i w iatr niosący piasek). W praw dzie jest to tylko m oja hipoteza, ale w ydaje się, że zdjęcia w ykonane w różnych zabytkach architektury starożytnej G ó rn e go Egiptu nie tylko dobrze ją ilustrują, ale i dobitnie potw ierdzają.
Już chociażby na podstaw ie tych ostatnich obserw a cji m ożna stw ierdzić, że zabytki E giptu m ogą d o star czyć jeszcze wielu now ych w iadom ości dotyczących zniszczeń dokonyw anych na nich przez owady.
4 2 . M . A. H . Assem , Habits, L ife-h isto ry an d C o n tro l o f Chalico
dom a siculum (Risso), „Bulletin de la Société E ntom ologique d’Egyp
te ” 1 9 6 3 , nr 4 7 , s. 2 7 3 - 2 7 5 .
43 . L. S. Kempczyński, O w a d y m ogą uszkadzać za b y tk i, „Problemy” 1 9 8 3 , nr 2, s. 42.
Insect-produced Damage of Egyptian Monuments
The publication lists species of insects which in Egypt damage wood (Hylotrupes bajulus L., Nicobium castaneum Ol., Oligomerus ptilinoides Woll., Lyctus brunneus Steph., L. africanus Lesne, Trogoxylon impressus Com., Cryptoter-
mes brevis Walker, Kalotermes flavicollis Fabr., Anacantho- termes ochraceus Burm., Microcerotermes eugnatus Silv., Psammotermes hybostoma Desn., P. fumoralis Sjost., P. assu- anensis Sjost. andXylocopa aestuans L.), bamboo (Dinoderus minutus Fabr. and Rhizoperta dominica Fabr.), articles made
of palm seed (Coccotrypes dactyliperda Fabr.), fabrics (.Ana-
canhotermes ochraceus Burm. and other termites, Enneo- desmus obtusedentatus Lesne, Anthrenus verbasci L., A. fas- ciatus L., A. minor Woll, A. flavipes Le Conte, Tineola bi- selliella Hum., Tinea pellionnella L., T. granella L., Tricho- phaga tapetzella L.), papyrus, parchment, paper (Anacantho- termes ochraceus Burm., Psammotermes fuscofemoralis
Sjost., P. assuanensis Sjost. and Lepisma saccharina L.) mu mmies (Dermestes frischi Kug., D. carnivorous F. and D. ater /De Geer/) and other organic-origin objects (Stegobium pani-
ceum L., Lasioderma serricorne Fabr., Rhizopertba dominica
Fabr., Ptinus brunneus Duft., P. variegatus Rossi, Gibbium
psylloides Czemp., Attagenus unicolor /Brahm./, Dermestes ater (/De Geer/, Thylodrias contractus /Motschulsky/, An- threneus verbasci L., A. fasciatus L., A. minor Woll., Trogo- dermagranarium Everts., T. irroratum Rett., and T. versicolor
Cre.). Particular attention was drawn to sandstone disfigured and damaged by Chalicodoma siculum (Risso) (Megachili-
dae, Hymenoptera). This publication is the outcome of a
survey of literature and own observations, conducted in Egypt in February 1996. Its purpose was to facilitate the work performed by conservators of historical monuments, archaeologists and historians.
