Stanisław Fita
Feliks Araszkiewicz (14 stycznia 1895
- 30 maja 1966) [nekrolog]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 57/4, 703-708
(14 stycznia 1895 — 30 m aja 1966)
W dniu 30 m aja br. zm arł w Lublinie d r Feliks Araszkiewicz, histo ry k literatu ry , profesor nadzw yczajny Katolickiego U niw ersytetu L u belskiego, zasłużony pedagog i działacz społeczno-kulturalny.
Urodzony 14 stycznia 1895 w Zamołodyczach w powiecie włodaw- skim, kształcił się kolejno w Żelechowie, następnie w Radomiu (gdzie w r. 1905 brał udział w strajk u szkolnym), później w pryw atnych gim nazjach polskich w Białej Podlaskiej i Lublinie. Tu otrzym ał m aturę w roku 1913. W okresie swej nauki gim nazjalnej był czynnym działa czem tajnych organizacji niepodległościowych młodzieży: „Przyszłości” („P et”), później Związku Młodzieży Polskiej („Zet”). Studia poloni styczne rozpoczął w r. akad. 1913/14 w U niwersytecie Jagiellońskim, pod kierunkiem profesorów Ignacego Chrzanowskiego i Jan a Łosia. L ata pierwszej w ojny światowej spędził na terenie Rosji: w Tyflisie uzyskał eksternistyczną m aturę rosyjską, po czym odbywał studia slawistyczne w U niw ersytecie Moskiewskim. Jednocześnie prowadził czynną dzia łalność społeczną w środowiskach rosyjskiej Polonii. Po powrocie do k raju pracował od r. 1918 w szkolnictwie średnim na terenie Lublina, z którym związał się swą pracą naukową i pedagogiczną do końca życia.
Wraz z gronem innych lubelskich pedagogów (m. in. ówczesnym profesorem U niw ersytetu Lubelskiego, H enrykiem G aertnerem ) zakła da tu Koło Polonistów, skupiające miejscowe nauczycielstwo. Jedno cześnie kontynuuje kontakty naukowe z prof. Chrzanowskim i pod jego kierunkiem przygotow uje rozpraw ę doktorską Bolesław Prus i jego ideały życiowe (1924), opublikowaną w roku następnym z przedmową Ju lian a Krzyżanowskiego. Cały okres m iędzyw ojenny wypełnia m u praca nauczycielska: do r. 1929 w gim nazjum — tzw. Szkole Lubel skiej, następnie w K uratorium , gdzie pełnił kolejno funkcje w izyta to ra Zakładów Kształcenia Nauczycieli, naczelnika wydziału szkół średnich, a od r. 1935 w izytatora szkół średnich. Jednocześnie redaguje część naukową i pedagogiczną „Dziennika Urzędowego K uratorium
7 0 4 K R O N I K A
Okręgu Szkolnego Lubelskiego”. W okresie okupacji pracuje jako ro botnik rolny na wsi w okolicach Lubartowa, jednocześnie prowadząc tajn e nauczanie. W roku 1944 powraca do pracy w szkolnictw ie lubel skim. Obok tego kieruje pracam i okręgowego O środka D ydaktyczno- -Naukowego dla nauczycieli, a od 1946 obejm uje w ykłady zlecone z za kresu dydaktyki języka i lite ratu ry polskiej w K atolickim U niw ersy tecie Lubelskim. Tu naw iązuje bliższy kontakt i w spółpracę z Juliuszem K leinerem, podówczas kierow nikiem I K ated ry H istorii L iteratu ry Polskiej w KUL. W roku 1947 habilituje się na podstaw ie dysertacji Bolesław Prus. Filozofia, kultura, zagadnienia społeczne (wydanej w 1948). T ytuł naukow y docenta otrzym uje w roku 1956. W okresie 1949— 1956 pełnił funkcję zastępcy profesora i kierow nika I K ated ry H istorii L iteratu ry Polskiej. Pracam i tej k ated ry kierow ał i w latach następnych (od 1960 jako profesor nadzwyczajny) aż do chwili przejścia na em eryturę w październiku ubiegłego roku.
Zainteresow ania naukow e prof. Araszkiewicza obejm ow ały lite ra tu rę polską okresu pozytywizmu i Młodej Polski. Jako k rytyk, zwłaszcza w okresie międzywojennym , poświęcał rów nież uwagę litera turze, a ściślej — prozie współczesnej. Główny jednak przedm iot jego badań stanow iła osoba i dzieło Bolesława Prusa. P roblem atyka pierw szej pracy naukowej — o ideałach życiowych P ru sa — w ytyczyła kie runek zainteresowań badawczych na dalsze lata. Większość bowiem studiów o autorze Lalki stanow i opis i in terp retację jego myśli filozo- ficzno-etycznej. Tego rodzaju wypowiedzi pisarza trop ił Araszkiewicz w trakcie poszukiwań nieznanych m ateriałów rękopiśm iennych. Owo cem tych zabiegów było opublikowanie i omówienie młodzieńczego ze- szytu-pam iętnika P ru sa i fragm entu notatek o kompozycji ze zbiorów Biblioteki Publicznej im. Hieronim a Łopacińskiego w Lublinie. Podobne znaleziska ogłosił w ostatnich latach: rękopis Historia epoki, luźne frag m enty „notatek tw órczych” i rozważania o śmierci, czy wreszcie szkic nie napisanej rozpraw y P rusa z lat 1905— 1907 pt. Rachunek życiow y, swoistego w ykładu zasad „sprawnego działania”.
N ajw ażniejszą pracą z tego zakresu jest w spom niana już książka Bolesław Prus. Filozofia, kultura, zagadnienia społeczne. Zaw arł w niej autor rezu ltaty swych wieloletnich poszukiwań i studiów nad filozofią teoretyczną i praktyczną Prusa, umieszczając ją w kontekście głównych kierunków myśli filozoficznej drugiej połowy XIX w ieku. W zasięg roz w ażań włączył — oprócz Najogólniejszych ideałów życiow ych — publi cystyczne w yznania pisarza, wypowiedzi zaw arte w ogłaszanych po przednio notatkach rękopiśm iennych, lek tu ry P ru sa z uwzględnieniem jego własnoręcznych m arginaliów oraz — w szerokim zakresie — utw o
ry literackie. Te ostatnie, na rów ni z wypowiedziami publicystycznymi, ' stanow ią tu m a teria ł do rekonstrukcji pojęć i poglądów filozoficznych pisarza. Z analizy tych m ateriałów wyprowadził autor wniosek o orygi nalności „pełnej i zharmonizowanej konstrukcji filozoficznej” Prusa. W iele uw agi poświęcał również Feliks Araszkiewicz biografii Prusa, pub lik ując nowe m ateriały, jak np. nie znane relacje o nauce szkolnej Głowackiego w Siedlcach, listy do redaktora „K raju” — Erazma P il- tza, czy też opis przebiegu zagranicznej podróży pisarza w r. 1895, uzupełniony serią nie znanych listów do żony, udostępnionych
bada-F e l i k s A r a s z k i e w i c z
czowi przez sam ą Oktawię Głowacką. N ajobszerniejszym studium m a teriałow ym jest Prus w świetle własnej biblioteki (1951), omówienie fragm entu księgozbioru znajdującego się w posiadaniu Biblioteki im. H. Łopacińskiego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na własnoręczne m arginalia i podkreślenia pisarza, które w skazują główne kierunki jego zainteresowań.
Problem y sztuki pisarskiej P rusa znacznie rzadziej pojawiały się w publikacjach prof. Araszkiewicza. Wspomnieć tu można szkic o w y obraźni artystycznej, pt. Film a „Faraon” Prusa, w którym autor uza sadniał postulat sfilm owania tej powieści (1926). W znacznie szerszym zakresie problem y te były przedm iotem analiz na jego sem inariach uniw ersyteckich i w ykładach. Podobnie twórczość H enryka Sienkiew i
7 0 6 K R O N I K A
cza, której poświęcił — już w ostatnich tygodniach życia — obszerny szkic, zestawiając ją z dziełem Bolesława Prusa.
Feliks Araszkiewicz jest też autorem popularnego w ykładu synte tycznego o pozytywizmie polskim oraz studiów i artykułów o pisarzach drugiej połowy XIX i XX wieku.
Obok studiów o Prusie najw ięcej miejsca zajm ują w dorobku P rofe sora prace o życiu i twórczości Stefana Żeromskiego, drugiego um iło wanego pisarza, k tó ry patronow ał jego pokoleniu w latach młodości. Stąd też w pracach o Żeromskim pojawia się dyskretnie indyw idualny, osobisty stosunek do dzieł tw órcy S yzyfo w ych prac oraz szczególne uw rażliwienie na ich problem atykę narodową. D w ukrotnie omawiał echa pow stania styczniowego w twórczości Żeromskiego: raz w popularnym arty k u le na 65 rocznicę powstania, po raz drugi, w obszerniejszym stu dium — skonfrontow ał wizję 1863 roku w W iernej rzece i O m yłce P ru sa (1964). Wspomnieniowy charakter nosi szkic zatytułow any Pod zna kiem „S yzyfo w ych prac” i „W iernej rzeki” (1964), w którym scharakte ryzow any został w pływ dzieł Żeromskiego na kształtow anie świato poglądu i narodowej świadomości pokolenia dojrzewającego do samo dzielnego życia w latach niewoli.
Ta wrażliwość na problem atykę społeczno-patriotyczną ujaw nia się również w studiach i szkicach z lat 1954— 1956, poświęconych świeżo wówczas opublikowanym D ziennikom Żeromskiego. Ale nie tylko ten aspekt postawy ich autora interesuje tu Araszkiewicza. Rozważa też cechy rom antyczne i realistyczne światopoglądu pisarza oraz zagadnie nia kształtu artystycznego Dzienników, kw alifikując je jako powieść autobiograficzną, „powieść o sobie samym do potomności”.
Interesow ał się również biografią Żeromskiego, a zwłaszcza je j n a łęczowskimi fragm entam i. Spośród prac z tego zakresu wymienić należy przede wszystkim szkic Nałęczów Prusa i Żeromskiego (1954).
Ten aspekt zainteresow ań naukowych Feliksa Araszkiewicza wiąże się ze znacznie szerszym polem jego działalności, na którym położył w ciągu swego życia największe zasługi. Był on zam iłowanym i bardzo czynnym regionalistą, pionierem wielu cennych i trw ałych inicjatyw wzbogacających oblicze k ultu raln e Lubelszczyzny. Patronem regionali- stycznej działalności Profesora i całego grona miłośników ziemi lubel skiej był — Stefan Żeromski, którego nałęczowska działalność stanow iła główne źródło inspiracji ich poczynań. „Ja osobiście widzę zapowiedź lepszego ju tra w regionalizmie...” — te słowa tw órcy Przepióreczki stały się punktem wyjścia do rozważań programowych Araszkiewicza o regionalizmie lubelskim (1928). K ulturze i literaturze ziemi lubelskiej poświęcił też wiele publikacji. Należy do nich przede wszystkim zarys monograficzny o Hieronimie Łopacińskim (1928) oraz wydana w r. 1957
pod redakcją naczelną Profesora księga zbiorowa Hieronim Łopaciński i biblioteka jego im ienia w Lublinie 1907— 1957. Dalej arty k u ły o L u belskim Tow arzystw ie Przyjaciół Nauk, o w ydawnictwach Książnicy Literackiej Koła Miłośników Książki w Zamościu, zarys inform acyjno- -bibliograficzny Ruch literacki w Lubelszczyźnie 1918—1938, pomiesz
czony w Antologii współczesnych poetów lubelskich ks. Ludw ika Za lewskiego (1939), szkice o twórczości lubelskich poetów — Franciszki A rnsztajnow ej, Mieczysława Kossowskiego i innych. Pisał też Feliks Araszkiewicz wspom nienia o ludziach swego środowiska — o Józefie Czechowiczu, księdzu Ludw iku Zalewskim, prof. Juliuszu K leinerze. Z jego inicjatyw y i pod jego redakcją wydana została nakładem Tow arzystw a Naukowego KUL księga zbiorowa o życiu i działalności Juliusza K leinera.
Działał też Profesor w wielu organizacjach regionalnych i sam k ie row ał wieloma akcjam i k u lturalnym i i wydawniczymi. W roku 1927 redagow ał dodatek literacki dziennika „Ziemia Lubelska”, gdzie zam ieś cił szereg artykułów i recenzji literackich, a w latach 1928— 1929 pro w adził czasopismo „Region Lubelski”. Przez szereg lat pełnił funkcję w iceprezesa Tow arzystw a Przyjaciół N auk w Lublinie oraz przew odni czącego Komisji Regionalistycznej istniejącej w ram ach Towarzystwa. Był wiceprezesem Lubelskiego Towarzystwa Miłośników Książki oraz czynnym członkiem Związku Literatów Lubelskich. W latach 1934— 1937 stał na czele Lubelskiego Związku Pracy K ulturalnej. Do jego n a j większych zasług w tym okresie należy zbudowanie ze składek społecz nych Domu P racy K u lturalnej im. Józefa Piłsudskiego w Lublinie, w którym znalazły pomieszczenia Biblioteka Publiczna im. H. Łopaciń- skiego, Muzeum Lubelskie i inne instytucje kulturalne. Gmach ten do dnia dzisiejszego jest główną siedzibą lubelskiej biblioteki.
W okresie pow ojennym brał czynny udział w pracach zarządu lubel skiego oddziału Związku Literatów Polskich, Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza (przez kilka lat był prezesem miejscowego oddziału), Towarzystwa Naukowego KUL, Lubelskiego Tow arzystw a Naukowego.
Przed kilkunastu laty w ystąpił z inicjatyw ą zorganizowania w N a łęczowie M uzeum Bolesława Prusa i kierow ał pracam i przygotowawczy mi aż do otwarcia, które nastąpiło w grudniu 1961. Podjął także, w y suwaną tuż po śm ierci autora Placówki, myśl wzniesienia pom nika Prusa w Nałęczowie i patronow ał aktowi jego odsłonięcia w dniu 8 m aja
1966, na trzy tygodnie przed swą śmiercią.
Profesor Araszkiewicz był kontynuatorem i współtwórcą dzieła świadomych i ofiarnych miłośników regionu lubelskiego, jak H ieronim
708 K R O N I K A
Łopaciński, H enryk W iercieński czy Zygm unt K ukulski, którzy swą inicjatyw ą i pracą wskrzeszali i ożywiali bogate trady cje tej ziemi oraz w ytyczali kierunek rozwoju kulturalnego Lubelszczyzny.
Za swą pracę naukową i działalność społeczną doczekał się Feliks Araszkiewicz szeregu wyróżnień i odznaczeń. W okresie międzyw ojen nym otrzym ał Złoty Krzyż Zasługi i Medal Niepodległości oraz S rebrny W awrzyn Polskiej Akademii L iteratury, w ostatnim zaś dwudziestoleciu był dw ukrotnie laureatem nagrody naukow ej Wojewódzkiej Rady Na rodowej i nagrody literackiej m iasta Lublina. W roku 1957 Rada P ań stw a przyznała mu Krzyż K aw alerski O rderu Odrodzenia Polski.
Profesor Araszkiewicz czuł się jednak przede wszystkim nauczycie lem. Powołanie swoje realizował przez całe życie z godnością i najw yż szą sumiennością, kierując się konsekw entnie niezm iennym i zasadami etycznymi. W ielka jego wrażliwość m oralna przejaw iała się na każdym polu działalności, także w pracach naukowych i krytycznych, czemu dał najdobitniejszy w yraz w Rozważaniach o etyce pisarskiej (1957).
Realizacją jego pedagogicznego powołania była również praca po pularyzatorska i organizacyjna. Przedm iot swych naukowych zaintere sowań starał się w różnych formach przybliżać najszerszym kręgom
społeczeństwa.
W gronie swych uczniów i współpracowników, których darzył zaw sze zaufaniem i serdeczną troską, cieszył się ogólnym szacunkiem i przy jaźnią. Pozostawił po sobie pamięć sumiennego, życzliwego nauczyciela i wychowawcy. Człowieka dobrego i szlachetnego.
